Morgunblaðið - 13.10.1964, Blaðsíða 15

Þriðjudagur 13. okt. 1964
MORCUNBLAÐIÐ
15
Brezkti kosningarnar:
Verkamannaflokkurinn þarf aö
vinna 60 ný þingsæti
Ihaldsflokkuriiin hefur stjórnað Bretlandi s.!. 13 ár
Myndin sýnir hvernig: pendúll brezkra stjornmála hetur
sveifiazt siðan árið 1833 eða í 133 ár. Til vinstri ílialdsflokk-
urinn og bandamenn hans. Til hægri Frjálslyndi flokkurinn
og Yerkamannaflokkurinn og bandamenn þeirra.
ALLUR heimurinn fyigist nú
með kosningunum i Bretlandi af
áhuga og eftirvæntingu. Ber þar
margt til. Bretland er rótgrón-
asta lýðræðis- og þingræðisiand
heimsins. Brezkar þingræðis-
venjur hafa haft víðtæk áhrif á
þróun þingræðis og lýðræðis um
allan hin frjálsa heim.
Það þing, sem nú hefur verið
rofið, hefur setið lengur en nokk-
urt brezkt þing hefur áður set-
Ið, ailt frá 1911, að kjörtimabilið
var stytt úr sjö árum í fimm
ár. Það hefur setið allt kjörtíma-
bilið eða rétt fimm ár. En yfir-
leitt hafa þingkosningar farið
fram í Bretlandi áður en kjör-
tímabili er að fullu lokið. Ríkis-
stjórnir hafa þá gjarnan valið
þann tima til kosninga, sem þær
hafa talið sér hagstæðastan.
thaldsflokkurinn hefur
stjórnað í 13 ár.
Þær kosningar, sem nú fara
fram til neðri málstofunnar, eru
einnig að því leyti sérstæðar, að
sami flokkur, íhaldsflokkurinn,
hefur nú farið samfleytt með
vötd í þrettán ár. Hann bar sig-
urorð af Verkamannaflokknum í
þingkosningunum 1951, 1955 og
1959. Þetta er lengsta samfellt
valdatímabil eins stjórnmála-
flokks í Bretlandi á þessari öld.
Þegar á allt þetta er litið sætir
engri furðu, þótt mikil eftirvænt-
ing ríki um úrslit kosninganna
15. okt. n.k., ekki aðeins í Bret-
landi, heldur og víða um heim.
Allt fram á mitt þetta sumar
hafa skoðanakannanir og kosn-
ingaspár í Bretlandi verið
Verkamannaflokknum mjög í vil.
Sigrar hans í 5 aukakosningum
og bæjar- og sveitarstjórnarkosn
ingum bentu tvímælalaust, til
þess, að Bretar myndu skipta um
stjórnarforystu í kosningunum á
komandi hausti. íhaldsflokkur-
inn og stjórn hans hafði einnig
orðið fyrir hverju áfallfnu á fæt-
ur öðru á þessu síðasta kjörtíma-
bili. Má þar m.a. nefna útilokun
Breta frá sameiginlega markaðn-
um vegna afstöðu de Gaulle
Frakklandsforseta, Profumo-
hneykslið, vaxandi tímabundið
atvinnuleysi og deilur og átök
um foringjaval innan Ihalds-
flokksins.
En þrátt fyrir allt þetta er nú
•vo komið, að skoðanakannanir í
Bretlandi eru teknar að spá
íhaldsflokknum sigri. Hann hef-
ur stöðugt verið að vinna á
Verkamannaflokkinn. Nú síðustu
daga hafa þó sigurhorfur Verka-
mannaflokksins aftur farið batn-
•ndi.
Einhuga flokkar
Sir Alec, forsætisráðherra, hef-
ur reynzt dugmikill og laginn
leiðtogi, sem fellur almenningi
vel í geð. Honum hefur tekizt
að setja niður deilur innan íhalds
fglokksins og sameina flokkinn
um eiphuga baráttu til þess að
rétta hlut sinn.
Svipað má raunar segja um
leiðtoga Verkamannaflokksins,
Harold Wilson. Eftir að hann
var kjörinn leiðtogi flokksins fyr-
ir tæpum tveimur árum hefur sú
óeining, er í honum ríkti um
árabil undir forystu Hugh Gait-
skell, rénað mjög. Mun almennt
álitið, að Verkamannaflokkurinn
gangi nú sterkur og sameinaður
til þessara kosninga. Róttækari
öflin innan hans urðu ofan á
þegar Wilson var kjörinn leið-
togi hans. Má vera að það hafi
skapað tortryggni nokkurs hluta
millistéttanna gagnvart stefnu
hans.
Það er eftirtektarvert í sam-
bandi við þessar kosningar, að
höfuðleiðtogar hinna tveggja að-
alflokka, Verkamannaflokksins
og íhaldsflokksins, eru báðir til-
tölulega lítt reyndir menn í for-
ingjahlutverki. Sir Alec, sem er
61 árs gamall, hefur aðeins verið
forsætisráðherra og leiðtogi
íhaldsflokksins í um það bil eitt
ár. Harold Wilson hefur hins veg-
ar verið foringi síns flokks í tæp
tvö ár og er 48 ára. í brezkum
blöðum ber nú mjög á þeirri
skoðun, að kosningabaráttan sé í
ríkari mæli en áður háð um
persónuleika hinna tveggja
flokksforingja, sem báðir leggja
höfuðkapp á að kynna sig brezk-
um kjósendum, og falla þeim
sem bezt í geð.
í byrjun þessa árs var al-
mennt talið, að þingkosningar í
Bretlandi mundu fara fram í maí
eða í síðasta lagi í júní. En sir
Alec dró kosningarnar eins lengi
og honum var unnt. Hann gerði
sér ljóst, að straumurinn hafði
legið með Verkamannaflokknum
og íhaldsflokkurinn hafði engu
að tapa en allt að vinna með því
að draga kosningarnar til hausts-
ins. Ef eitthvað má marka kosn-
ingaspár og skoðanakannanir
virðast íhaldsmenn greinilega
hafa hagnazt á drætti kosning-
anna.
Að þessu sinni á að kjósa 630
þingmenn í jafnmörgum almenn-
ingskjördæmum til Neðri mál-
stofunar. Allir eru þessir þing-
menn kosnir meirihlutakosningu
og engum uppbótarþingsætum er
úthlutað. Áður kusu háskólarnir
og kaupsýslumenn í City í Lond-
on nokkra þingmenn til setu í
neðri málstofunni. En stjórn
Verkamannaflokksins afnam þá
skipan á valdatímabili sínu 1945
—1950 gegn harðri andstöðu
íhaldsmanna, sérstaklega að því
er snerti þingsæti háskólanna.
Meðalfjöldi kjósenda í hinum
brezku einmenningskjördæmum
er um 56 þúsund. Strangar regl-
ur eru í lögum um það, hve
miklu fjármagni frambjóðandi
má eyða í kosningabaráttu sinni.
Hámark kosningakostnaðar ein-
staks flokks i meðalkjördæmi má
nú vera 900 sterlingspund, eða
rúmlega ein milljón íslenzlcra
króna.
Tryggingarfé frambjóðenda
Þegar frambjóðandi afhendir
formanni kjörstjórnar í kjördæmi
framboð sitt, verður hann að láta
fylgja Því 150 sterlingspunda
tryggingarfé eða rúmlega 18 þús.
ísl. kr. Hljóti frambjóðandinn
ekki '1/8 hluta greiddra atkvæða
í kjördæminu tapar hann þess-
ari fjárupphæð, sem rennur þá í
ríkissjóð. Er þetta gert til þess
að hindra framboð smáflokka og
óháðra frambjóðenda, Er það al-
gengt að fjöldi frambjóðenda tapi
tryggingarfé sínu við hverjar
þingkosningar. Við kosningarnar
1959 töpuðu t.d. 116 frambjóð-
endur tryggingarfé sínu. Verst
urðu frambjóðendur frjálslynda
flokksins þá úti, 55 þeirra náðu
ekki 1/8 hluta greiddra atkvæða
i kjördæmum sínum. Sautján
frambjóðendur kommúnista-
flokksins urðu fyrir sama áfalli,
eða nær allir frambjóðendur
flokksins. Aðeins tveir íhalds-
menn og einn frambjóðandi
Verkamannaflokksins töpuðu
tryggingarfé sínu I þessum kosn-
ingum en hins vegar 41 óháður
frambjóðandi.
f kosningunum árið 1950 töp-
uðu hvorki meira né minna en
319 frambjóðendur Frjálslynda
flokksins tryggingarfé sínu. En
flokkurinn hafði þá yfir 400 fram
bjóðendur í kjöri.
Frá því árið 1918 að ákvæði
um setningu tryggingarfjár var
lögtekið hafa 1673 frambjóðend-
ur tapað tryggingarfé sínu. Sam-
tals hefur því ríkissjóður hagn-
azt um 251 þús. sterlingspund eða
um 8,3 millj. ísl. kr. á bjartsýni
fylgislítilla frambjóðenda sl. 46
ár.
f þessum kosningum eru um
35 milljónir manna á kjörskrá í
Bretlandi. Af þeim eru nokkuð
á þriðju milljón kjósenda ungt
fólk, sem kýs nú í fyrsta skipti.
Lóð þess á hina pólitísku vogar-
skál getur því orðið þungt og
áhrifamikið.
Mega tapa 40 þingsætum
Úrslit síðustu kosninga til
neðri málstofunnar, er fram fóru
í október 1939, urðu þau, að
íhaldsflokkurinn hlaut 365 þing-
menn kjörna, Verkamannaflokk-
urinn 258, Frjálsyndir 6 og aðrir
eitt þingsæti. Þetta eina þingsæti
var þingsæti forseta neðri mál-
stofunnar, sem talinn er standa
flokkum ofar og oft ekki boðið
fram á móti honum. Atkvæði
skiptust þannig milli flokkanna,
að íhaldsmenn hlutu rúmlega
13,7 millj. atkvæða og 49,4%,
Verkamannaflokkurinn 12,2
millj. og 43,8%, Frjálslyndi flokk
urinn 1,6 millj. atkvæða og 5,9%
og aðrir frambjóðendur 255 þús.
atkvæði eða 0,9%. íhaldsflokkur-
inn fékk þannig 100 atkvæða
meirihluta í neðri málstofunni
við þingkosningarnar 1959. Hann
bætti við sig 21 þingsæti frá
kosningunum 1955 en Verka-
mannaflokkurinn tapaði 19.
Almennt er nú talið að íhalds-
flokkurinn megi tapa allt að 40
þingsætum til Verkamannaflokks
ins í þessum kosningum, en hafi
samt sæmilega möguleika til
þess að stjórna áfram, en þá
með aðeins 20—30 atkvæða þing-
meirihluta. En minni meirihluti
er ekki talinn nægja neinni rík-
isstjórn í Bretlandi til þess að
hún geti talizt sæmUega starf-
hæf.
Flokkarnir, sem um
er barizt
Ástæða er til þess að rifja upp
í stórum dráttum sögu þeirra
þriggja stjórnmálaflokka, sem
nú eiga sæti í brezka þinginu.
íhaldsflokkurinn er elztur þess
ara flokka, a.m.k. 300 ára gamall.
Sá leiðtogi hans sem ber hæst á
19. öldinni, þegar flokkar og
stefnur eru að mótast og færast
í fastara horf, er Benjamin
Disraeli, stórbrotinn hæfileika-
maður og mælskusnillingur. Und-
ir forystu hans eru byggð upp
flokkssamtök um allt Bretland
og hin konservatíva stjórnar-
stefna mörkuð greinilegar en áð-
ur. Hinn gamli íhaldsflokkur
studdi kóng og krúnu af alefli
og efling heimsveldis Breta var
eitt af höfuðstefnumálum hans.
Hann á í harðri baráttu við
Wiggana og síðan arftaka þeirra,
Frjálslynda flokkinn, sem einnig
á rætur sínar langt aftur í öld-
um.
Mikinn hluta 19. aldarinnar og
Viktoríutimabilsins eru íhalds-
menn í minnihluta en Frjálslyndi
flokkurinn er þá forystuflokkur
Bretlands. Það sem af er hinni
20. öld hafa íhaldsmenn hins veg-
ar lengstum haft stjórnarforystu
í Bretlandi. Á tveim fyrstu ára-
tugunum er Frjálslyndi flokkuiv
inn viðriðinn stjórn og eftir 1920
myndar Verkamannaflokkurinn
þrjú ráðuneyti, sem öll sitja að-
eins stuttan tíma eins og nánar
verður að vikið.
Helztu leiðtogar íhaldsflokks-
ins sl. 30 ár eru þeir Stanley
Baldwin, Nevil Chamberlain,
Winston Churchill, Anthony Ed-
en, Harold Macmillan og nú síð-
ast sir Alec Douglas Home. Allir
þessir menn hafa verið forsætis-
ráðherrar Bretlands á tímabilinu
1935—1964.
Framhald á bls. 19.
Húsakynni Nedri málstofunar frá 1853.