Morgunblaðið - 06.12.1964, Side 14

14
MO RGU N BLAÐIÐ
Sunnudagur 6. des! 1964
Steingrímur Gautur Kristjánsson st.jur.
mennfaskólanám
Um þessar mundir er unnoið
að endurskoðun á menntaskóla-
náminu, og nokkrar umræður og
biaðaskrif hafa orðið um málið.
Samskonar endurskoðun á sér
nú stað í flestum háþróuðum
löndum heims.
- Mér virðist, ,áð umræður um
þetta mikilvæga mál hljóti að
hefjast á því, að við gerum okkur
Ijóst, hver sé tilgangur mennta-
skólanáms, með sérstöku tilliti
til þjóðfélags nútímans og eink-
um tii framtíðarinnar.
I. Markmið menntaskólanáms
Höfuðmarkmið menntaskóla-
námsins felst í sjálfu heiti skól-
anna, en það hefur frá fornu fari
verið að ala upp menntaða ein-
staklinga.
Skilningur manna á hugtakinu
menntun hefur vafalaust tekið
mjög miklum breytingum á síð-
ustu öldum.
f>að gefur til kynna breytt við-
horf manna til markmiðs mennta
skólanáms, að áður voru mennta
skólar nefndir lærðir skólar.
Þessi nafngift minnir á þann
tíma, þegar drjúgur hluti þekk-
ingar mannkynsins gat rúmast í
höfði eins lærdómsmanns.
Á miðöldum verðUr gu'ðfræði
höfuðverkefni lærðra manna, og
greinar eins og lögfræði og nátt-
úrufræði aukaviðfangsefni guð-
fræðinga.
Það verður upphaf nýs tíma-
bils, er lærðir menn mi'ðalda
taka að kynna sér og tileinka
menningu Forn-Grykkja og Róm
verja, sem stóð þeirra eigin menn
ingu langtum framar. Á þessu
tírhabili verður það aðall hins
menntaða manns að vera sem
gjörkunnugastur menningu forn-
aldar. Endurreisnartímabilið
verður gullöld fjölfræðinnar, þeg
ar einn afburðamáður gat unnið
til ódauðlegrar frægðar á öllum
sviðum vísinda og lista.
Nú er þetta tímabil löngu lið-
ið, og þekking vor er orðin svo
mikil að vöxtum og margbrotin,
að óhugsandi er, að einn maður
geti tileinkað sér nema brot af
henni. Þess vegna hlýtur almenn
menntun að takmarkast við yfir-
litsþekkingu.
í heimi framtíðarinnar, þar sem
hverjum manni er markað sífellt
þrengra starfssvið, er mikil hætta
fólgin í því, að fjöldi manna
verði líkur tannhjóli í stórri vél,
en ófær um að gera sér grein
fyrir hlubverki sínu eða eðli
þeirrar vélar, sem hann er hluti
af. En með aukinni tækni stytt-
ist síféllt sá tími, sem menn þurfa
að eyða í brauðstrit. Meginhluta
tíma síns eyðir því einstaklingur
framtíðarinnar ekki sem fram-
leiðslutæki, heldur sem maður.
Það er því ekki nægilegt, að
menntastofnauir búi nemendur
undir væntanleg störf í þágu
þjóðfélagsins. Hið mikilvægasta
verður, að þeir séu búnir undir
að vera menn. Þetta verður höf-
uðverkefni menntaskólanna.
Menntun er andstæða þröng-
sýni, fordóma, skilningsleysis og
fyrirlitningar á ar.»'.Vgum verð-
mætum. Menntun -.g viðsýni eru
hugtök, sem standa í órofa inn-
byrðis tengslum. Menntaður mað
um þekkir sjálfan sig og gerir
sér grein fyrir stöðu sinni í þjóð
félagi og samfélagi mannanna.
Hann ber í brjósti heilbrigða
eettjarðarást, en miklást ekki af
þjó'ðerni sínu, heldur gerir sér
ljóst ágæti þjóðar sinnar og þjóð
félags með óihlutdraegum saman
burði við aðrar þjóðir. Menntað-
ur rhaður sér samtíma sinn í
ljósi liðínna atbur’ða. Hann gerir
*ér grein fyrir, að ekkert regin-
djúp er staðfest milii manna og
dýra. Hann gerir sér Ijóst, að
hnötturinn, sem við byggjum er
«kki annað en örlítið korn í ó-
endanlegum heimi. Menntaður
maður gerir sér ljóst, að vísindin
ei'u ekki almáttug, heldur fyrst
og fremst áðferð til að leita skipu
lags og reglu i heimi, sem í fljótu
bragði virðist óskapnaður. Hann
veit, að eingin regla í vísindum
er óhrekjanlega sönnuð, heldur
aðeins studd mismunandi sterk-
um líkum. Hann notar ekki hug
tök í hugsunarleysi, en endur-
metur sífellt öll verðmæti, og er
ekki næmur fyrir slagorðum eða
áróðri, sem höl'ðar til tilfinninga,
en ekki skynsemi. Menntun og
auðmýkt eru samofin hugtök.
Menntaður maður miklast ekki,
en segir líkt og Sókrates forðum:
Ég veit það eitt, að ég veit ekki
neitt.
Þróun vísinda hefur verið mjög
ör undanfarna áratugi, og lík-
legt er, að svo haldi fram enn um
skeið, Nú tekur nám í flestum
vísindagreinum æ lengri tíma,
og þörf fyrir sérmenntaða menn
eykst hröðum skrefum. Þess
vegna er nauðsynlegt, að ungir
menn geti sem fyrst hafið sér-
nám. Annað meginhlutverk
menntaskólanna er og verður að
búa menn undir æðra nám. Við
ókvörðun um námsefni og náms-
til'högun í menntaskólum ver'ð-
ur því að gæta tveggja megin-
sjónarmiða, þarfa atvinnulífsins
og menntunarinnar.
II. Gagnrýni í ríkjandi skipan.
Til að lengja ekki mál mitt
óhæfilega, neyðist ég til að tak-
marka þennan kafla við nokkrar
athugasemdir.
f samræmi við menntunarhug-
tak það, sem gerð heíur verið
grein fyrir hér a'ð framan, bein-
ist gagnrýnin fyrst og fremst að
vali námsefnisins. Samkvæmt
skoðunum verjanda menntaskóla
í núverandi mynd, er höfuðatrið-
ið, að nemendumir vinni meðan
þeir eru í skóla, aukaatriði, að
’hverju er unnið. Ég tel á hinn
bóginn mikilvægt að kenna
vinnubrögð, vekja menntúnar-
áhuga og venja menn á að afla
sér fróðleiks, sem er ómaksins
verður. í þessu sambandi skiptir
námsgreinaval miklu.
Málfræði 6 tungumála, setninga
fræði, réttritun og greinar-
merkjasetning virðast ekki beín-
ustu leiðirnar til að ná takmarki
menntunarinnar. Bókmenntir eru
til þess fallnar, en ekki þegar
þeim er misþyrmt með orðflokka
greiningu og orðskýringum.
Latína er ekki lengur mál mennt-
aðra manna og þjálfar ekki hug-
ann til annars en latínuináms. Að
loknu stúdentsprófi getur enginn
stautað sig fram úr franskri
bók fáir lesið þýzku. Latínan
gleymist strax að loknu prófi.
Einfölldustu reikningsaðferðir
er nauðsyn að kunna, og æðri
stærðfræði er óhjákvæmileg
mörgum vísindagreinum og
tækni, en sem þáttur í æðri
menntun virðist hún hafa tak-
markað gildi. Öðru máli gegnir
um náttúrufræði, eðlis- og efna-
fræði, sem leggja grundvöil að
heimsmynd núbímans. Sagnfræði
er ein af undirstöðugreinum al-
mennrár menntunar, en sagn-
fræði er annað og meira en upp-
talning á stjórnmálaviðburðum í
timaröð. Deildaskiptingin virðist
illa miðuð við væntanlegt há-
skóíanám.
Kennsluaðferðir hafa ekki
breytzt um langan aldur. (Vert-
ionir Sveinbjarnar Egilssonar eru
enn notáðar við latínunám.) Að-
alaðferðin er að kanna með yfir-
heyrslum, hvort nemendur
kunna það, sem kennarinn á að
kenna þeim. (Með nútímaaðferð
um má læra tungumál á nokkr-
um mánuðum.) Menntaskóla-
nemendur læra fyrir prófin, en
ekki fyrir lífið. Að stúdentsprófi
loknu eru haldnar bókabrennur.
í heild virðist mér námsefrd
menntaskólanna veita raunaiega
litla möguleika til menntunar.
Þar er hvergi ger’ð grein fyrir
hinu mikilvægasta, sjálfri
mannssálinni, né véitt innsýn í
það sem vitrustu menn hafa
hugsað háleitast, hvergi vikið að
grundvallarvandamálum manns
ins sem féiagsveru, né fyrir marg
breytileik mannanna eftir lands-
svæðum þeim, er þeir byggja.
Námið virðist mér ekki vel
fallið til að gera menn sjálfbjarga
við öflun frekari menntunar,
jafnvel stundum ganga af slík-
um áhuga dauðum.
Þjálfun í að setja fram hugs-
anir á skipulegan hátt er engin
í ræðu og mjög ófullnægjandi í
riti.
Steingrímur Gautur Kristjánsson.
Góður tungumálakennari, eink
um móðurmálskennari kann að
glæða skilning og nautn góðra
bókmennta, þótt skipulagið sé
fremur fallið til hins gagnstæða.
Um aðrar listgreinar er alls ekki
fjallað. (Tilsögn er þó veitt í
söng).
Þetta virðist harla dapurlegt,
er það er virt í ljósi þess, að
geysimikill áhugi er jafnan með-
al menntaskólanemenda á sál-
fræði, þjóðfélagsfræði, (einkum
stjórnmálum), heimspeki (jafn-
vel dulfræði), ljóðagerð, smá-
sagnagerð, rökræðum og listum.
Þess ber að geta, að margir
kennarar og skóiastjórar hafa
þroskandi og menntandi áhrif á
nemendur. með fordæmi sínu,
persónuleika og ræðum. En það,
hversu mikla menntun menn öðl
ast í skólunum, á ekki að vera
komið undir því, að menn á borð
við Sigurð Guðmundsson og
Þórarin Björnsson veiti þeim for
stöðu.
III. Tillögur til úrbóta.
í þeim tillögum, sem ég mun
gera grein fyrir hér á eftir, mun
ég einkum hafa í huga eftirtal-
in atriði: Þörf aukinnar mennt-
unar, þróun atvinnuhátta til auk
innar sér’hæfni og örrar þróunar
vísinda, þess, að núgildandi skip
an tryggir ekki almenna mennt-
un, en miðar að því að ala upp
annarsvegar menntunarsnauðan
lýð og hinsvegar yfirstétt svo-
nefndra menntamanna. Ég mun,
sökum skorts á sérkunnáttu, að
mestu leiða hjá mér kennslufræði
lega hlið málsins, sem þó er mjög
mikilvæg. Ég tel þó einsýnt, að
niðurstöður þeirrar fræðigrein-
ar verði hagnýttar við endur-
sko’ðun námstilhögunar. Mér
virðist ljóst, að leggja verði nið-
ur þekkingarítroðslu og yfir-
heyrslur, en taka upp aðferðir,
sem míða að því að glæða skiln-
ing og áhuga og kenna mönnum
að taka viðfangsefnin réttum
tökum. Ég hygg, áð umræðu-
fundur og leshringar undir leíð-
sögn kennara muni gefa góða
raun, og sú hugmynd, að leggja
beri níður próf, virðist mér mjög
athyglisverð. Kennsla í námskeið
um virðist mér fljótt á litið muni
verða heppilegri en sú skipan,
sem nú tíðkast, að kenna allax
greinar samtímis. Ég tel mjög
mikilvægt, að sú krafa verði gerð
til menntaskólakennara, að þeir,
auk kennslugreina sinna, leggi
stund á almenna kennslufræði.
í samræmi við þau sjónarmið,
sem látin hafa verið í Ijós hér að
framan, tel ég, að kjaminn í
menntaskólanáminu eigi að vera
eftirtaldar fræðigreinar: Sálfræði
heimspeki, félagsfræði, sagnfræði
landafræði, bókmenntafræði og
listfræði. Fremur verði lögð á-
herzla á skilning og hæfni til
sjálfsmenntunar en mikið þekk-
ingarmagn. Sérstaklega verði
lögð rækt við, að kenna mönnum
að tjá sig á skipulegan hátt.
Tilgangur sálfræðikennslunnar
verður sá að glæða skilning nem
enda á sjálfu manneðlinu, en
sjálfsþekking ætti, að mínum
dómi, að vera frumþáttur allrar
menntunar.
Heimspekinámið ætti fyrst og
fremst að miða að því að kanna
.mönnum að hugsa sjálfstætt, í
stað þess að láta aðra tilreiða
fyrir sig sköðanir, og veita mönn
um hlutdeild í því, sem spa-kleg-
ast hefur verið hugsað Ennfrem-
ur ætti heimspekin að vera nem-
endum að liði í viðleitni þeirra
til að gera sér heillega og raun-
sæislega heimsmynd. Ég tel, að
forðast beri að kenna heimspeki
eins og sagnfræði, svo sem tíðk-
azt mun á Norðurlöndum. Si’ð-
fræði mætti gjarna vera liður í
heimspekinámi.
Félagsfræðinámið ætti að
gegna því hlutverki, að gera nem
endum ljóst eðli þess’ mannlega
samfélags, sem þeir eru sjálfir
þátttakendur í. Mikilvægi félags
fræðinnar verður augljóst í ljósi
þess, að maðurinn lifir í sam-
félagi við a’ðra menn alla æfi
sína, og ekkert hefur dýpri áhrif
á skapgerð hans. Jafnframt ætti
félagsfræðin að gera menn félags
lega sjálffæra. Félagsfræðinám-
inu mætti og haga svo, að það
fullnæigði áihuga nemenda á
stjórnmálum með víðsýnni, ó-
hlutdrægri kennslu í stjórnfræði.
Sagnfræðináminu ætti að
hegða þannig, að nemandinn
væri fær um að sjá samtíma
sinn í eðlilegu samhengi' við for-
tíðina. Ég tel mikilvægast, að
sögð sé menningarsaga mann-
kynsins, en svo ætti að binda
um hnútana, að nemendum væru
megindrættir þróunar menningar
innar Ijósir. Síðan ættu menn
sjálfir á langri æfi að geta fyllt
upp í þessa heildarmynd með
sjálfsnámi.
Á eingu sviði kemur menntun-
arskortur íslenzkrar mennta-
manna jafn átakanlega í Ijós
eins og í mati þeirra á ö'ðrum
þjóðum. Þar sitja fordómar og
rangar hugmyndir í hásæti. Við
verðum oft sárir, þegar við verð
um varir við fáfræði og rangar
■hugmyndir um Ísland. En hver
sá, sem nokkuð hefur dvalizt með
framandi þjóðum veit, að hug-
myndir okkar um aðrar þjóðir
eru oft á tíðum í engu meiri
samræði við veruleikann. Landa
fræðikennsla er mjög bág’borin í
barna- og gagnfræðaskóium.
Kennslubækur eru að stofni til
gamlar, jafnvel síðan fyrir síðari
heimsstyrjöld. Ekki er t.d. annað
að skilja en, að mikill hluti heims
ins lúti Englendingum á einn eða
annan hátt. Ummæli um menn-
ingarstig og atvinnuhætti ein-
stakra þjóða eiga í mörgum til-
vikum ekki lengur við, einkum
a'ð því er snertir þau iðnaðar-
lönd, þar sem örastar breytingar
hafa orðið síðustu áratugi. Ég tel
mjög mikilvægt, að róttæk breyt
ing verði hér á, til að við getum
betur gert okkur grein fyrir raun
verulegri stöðu okkar meðal þjóð
anna og öðlast raunsærra og víð
sínna viðhorf til anhara þjó'ða. Á
þessu sviði hafa dagblöðin og
algjörlega brugðizt fræðsluhlut
verki sínu, en útbreiða óhróð-
ur um þær þjóðir, sem aðhyllast
annað stjórnskipulag en viðkom
andi dagfblöð sjálf, og bera of-
lof á þær þjóðir, sem þeim eru
mest áð skapi .
Ég tel æskilegt, að landafræði
kennsla verði í því horfi, að
minnst áherzla verði lögð á lest
ur kennslubóka, en þeim mun
meiri á að fá til kennslunnar vel
menntaða menn, sem fylgjast
með þeirri öru þróun, sem á sér
stað á sviði þessarar fræðigrein-
ar, og geta örfað nemendur til
sjálfsnáms.
Nú er svo ástátt, áð kennarar
verða að kenna nemendum það,
sem í kennslubókunum stendur,
hvort sem það er rétt eða rangt,
annars eiga nemendur á hættu
að falla á prófum. Ég tel, að
meiri áhezlu beri að leggja á
greinargerð um lífskjör þjóða,
. atvinnuhætti og menningu en
landfræði.
Bókmenntir og listir eru með-
al gildustu þáttanna í menningu
hverrar þjóðar, og er því ekkert
áhorfsmál, áð um þær sé fjallað
í menntaskólum, enda er það
löngu viðurkennt, að því er varð
ar bókmenntir. Bókmenntanám-
ið ætti fyrst og fremst að fara
fram innan ramma íslenzku-
kennslunnar og vera ásamt rit-
gerð meginþátturinn í henni,
Heppilegt væri, að einnig væru
kynntar erlendar bókmenntir, og
yrði það sjálfsagt bezt gert í
tengslum við tungumálanám, svo
sem nú er. Listfræði yrði vafa-
laust áð kenna sem sjálfstætt fag.
HöfuSáherzlu tel ég að beri að
leggja á að opna augu nemenda
fyrir því, sem gefur listum og
bókmenntum gildi og kenna
mönnum að njóta þeirra. Hinsveg
ar tel ég ekki, að það sé hlut-
verk menntaskólanna að kenna
mönnum að tjá sig á listrænan
hátt.
Auk þess sem ég tel, að hlut-
verk menntaskóla sé, að kenna
mönnum að afla sér þekkingar
og vinna úr henni með vitrænu
hugarstarfi, tel ég, a'ð megin-
áherzlu beri að leggja á, að gera
menn færa um að gera öðrum
grein fyrir árangri hugarstarfs
síns. Þetta verður fýrst og fremst
gert með kennslu í ritgerð, en
einnig með því að kenna mönn-
um að draga höfuðatriðin út úr
löngu máli (résumé) og tjá huga
sinn í mæltu máli.
Auk þeirra helztu námsgreina,
sem hér hefur verið drepi'ð á, er
mikilvægt, að menn kunni nokk-
ur skil á nátturufræði, eðlis- og
efnafræði, en grundvöll þeirrar
þekkingar mætti leggja á fyrri
stig um skólakerfisins.
Eins og áður er drepið á, auk-
ast stöðugt kröfur til sérhæf-
ingar, eftir því sem störf verða
margbreytilegri og flókngri. þess
vegna er mikilvægt, að menn
eigi þess kost að hefja undirbún-
ing lífsstarfs síns sem fyrst.
Þessu markmiði verður ná’ð með
því að auka deildarskiptingu
menntaskólanna. Þannig mætti
greina milli stærðfræði- og tækni
deildar, náttúrufræðideildar, fé-
lagsfræðideildar og verzlunardeil
ar, málvísindadeildar (og jafn-
vel fornmenntadeildar) og kenn
aradeildar. Deildaskiptinguna
mætti síðan auka eftir þörfum. I
hverri deild yrði auk þess mennt-
unarkjarna, sem gerð hefur ver-
ið grein fyrir, lagður grundvöll-
ur að æ'ðra námi á því sviði, sem
hver deild fjallar um.
Deildaskiptingin ætti þó ekki
að vera einskodðuð um of heldur
fremur áætlun eða tillaga um
námstilhögun. Um val auka-
greina ættu nemendur að hafa
nokkuð frjálst val, og auðvelt
ætti að vera að flytjast milli
deilda á hvaða stigi námsins sem
er, þegar hugurinn hneigðist til
nýrra átta með auknum þroska
og menntun.
Skipulag skólanna þarf a'ð vera
miklu sveigjanlegra en nú er
með tilliti til þess, hversu fram-
farir eru örar. Höfuðaherzlu verð
ur jafnan að leggja á almenna
þáttinn, m.a. vegna þess, að út-
lit er fyrir, að þjóðfélags'breyting
ar verði enn um sinn svo örar,
að menn, sem tiefja störf á á-
kveðnu sviði, verði að taka upp
störf í nýjum starfsgreinum sfó-
Framhald á bls. 19