Morgunblaðið - 27.02.1965, Blaðsíða 11

L.augardagur 27. febrúar 1965
MORGUNBLAÐID
11
íf
ijartmar Guðmundsson ffrá Sandi skrifar um:
Ævidaga Jóns á Laxamýri
##
JÓN er nú 82 ára og hefur skrif-
að mikla bók um langan æviferil,
sem út kom á Akureyri fyrir
jóiin í vetur. Hann er enn óbug-
aður búskaparmaður og talar og
ritar eins og sá, sem gilt getur úr
fiokki talað vegna mikilsháttar
sevistarfs. Enn hefur elli kerling
ekki komið honum svo mikið sem
á annað kné, hvað þá af fótun-
um. Hann fæddist inn í ísaharð-
Sndin ög mislingana 1882, um það
leyti sem „hundrað þúsund
kumla kirkjugarður" umkringdi
landið ár eftir ár. Þegar hann
leit fyrst Ijós þessa heims, lá
móðir hans fárveik af mislingum
og fólk hrundi niður úr þeirri
piágu á bæjum í kring, þar á með-
al 2 föðursystkini hans á blóma-
aidri, Helga og Jón. Sagt er að
hann hafi verið svo smávaxinn á
fæðingardegi að andlitið hafi ver
ið á stærð við matskeið eða spón
blað, enda ekki fullaldra.
Hjá vandalausum
Að 10 ára aldri ólst Jón upp
hjá foreldrum sínum á Helgastöð-
lim og Höskuldsstöðum í Reykja-
dal. Þá andaðist móðir hans um
fertugt og lá leið hans þá til
vandalausra eins og algengast
var um fátækra manna börn,
þegar þannig stóð á. Heimilinu
varð að sundra. Hann fór viljug-
ur en grátandi að heiman, því
J>etta varð að vera. En fósturfor-
eldrar hans voru úrvalsfólk. Hjá
þeim vann hann fyrir sér og þeim
tii 22 ára aldurs, seinni árin aðal
SiOð heimilisins og eignaðist þar
7 kindur fyrir 6-8 ára vinnu eftir
fermingu. Þannig var þetta þá.
Allir urðu að vinna hörðum Hönd
um. ef þeir vildu ekki fara á von-
arvöl eins og Sigurður baggi eða
Hrúta-Grímur.
I'" -ar neyðin er stærst
Eg drap á ísaárin og „landsins
íora fjanda“. Aldarþriðjungi áð-
nr var skurðarvorið 1849, illræmt
og umtalað marga áratugi í
hverri baðstofu í Reykjadal og
um allt Norðurland. Þá gerðist
það hjá afa Jóns og ömmu á
Hallbjarnarstöðum þann dæma-
lausa örvæntingardag, laugar-
daginn fyrir páska, að afi hans
tetiaði að farga sauðum sínum,
er staðið höfðu inni gjaflausir í
marga daga. Hey var þá þrotið á
næstum hverjum bæ og örvænt-
ing fólksins í algleymingi. Veð-
og var þá eins og verst getur orð-
jð og öll jörð á kafi í snjó. Kona
Hallgríms á Hallbjarnarstöðum,
Sigríður Ilugadóttir, gekk þá í
veg fyrir hann og bað hann að
íresta því óhuganlega starfi fram
yfir hátíðina, Guð mundi bjarga
þeim. Hún réði konan, sem
treysti á Guðs hjálp, þegar neyð-
in var stærst. A bæ móðurfor-
eidra Jóns, Öndólfsstöðum, var
húsbóndinn kominn með alla
sína gemlinga heim í bæjardyr
undir hnífinn þennan sama laug-
»rdag. Hans kona, hins amma
Jóns á Laxamýri, gekk þá fram
í bæjardyr og skipaði að farið
skyldi með gemlingana aftur út í
lambhús, Guð mundi bjarga
þeim og heimilinu á páskunum.
Batinn kom eins og þær sögðu,
þá voru sumar páskar, einhver
dásamlegasti bati í allri íslands-
sögunni.
Gísli Súrsson segir í’ vísu, sem
hann kvað helsærður á hamrin-
um frammi fyrir ofsækjenda
sínum Eyjólfi gráa, að faðir sinn
hafi gefið sér herðuna og Ragn-
ar loðbrók er stoltur af sonum
sínum og mæðrum þeírra, Þóru
borgarhirti og Áslaugu í hörp-
unni, þar sem hann talar um, að
hann hafi fengið þeim, drengjum
sínum, þess móðernis að hjörtu
þeirra hafi dugað í mannraunum.
Ég veit ekki hvort Þorbergssynir
hafa fengið sína herðu frá föður
frændum eða móðurættum, elleg
ar uppeldinu í þeim hraða lífs-
skóla, sem ég drap á, líklega þó
öllu þessu. En það er hamingju-
samlegt að renna huga til kvenn-
anna, sem aldrei létu bugast, þó
öðrum finndist öll sund vera lok-
uð og leggja svo saman tvo og
þrjá, þegar hjartablóð beggja er
orðið að einum sjó aldarþriðj-
ungi síðar í æðum Jóns á Laxa-
mýri, Hallgríms á Halldórsstöð-
um og Jónasar fj’rrum útvarps-
stjóra.
„Þessi kennsla i föður- og móð-
urhúsum ásamt fyrirbænum
ömmu og mömmu og áminning-
ar um Guðsótta og góða hegðun
I varð grundvöllur þess að gera
ig að manni“. Þetta segir Jón
sjálfur um uppeldið og kringum-
stæðurnar, sem mótaði hann.
Utanferð. Skólavist í Noregi.
Skotlandsför
Tuttugu og fjögurra ára selur
Jón aleigu sína, örfáar kindur, og
ræðst til utanferðar, fyrst til Nor
egs. Þar vinnur hann eitt ár á
sauðfjárræktarbúi og gengur síð-
an í lýðháskóla á Jaðri. Að því
búnu liggur leið hans til Skot-
lands að kynnast fjárrækt Skota.
Félaus með annan fót sinn í gipsi
og sprunginn legg lætur hann úr
höfn í Noregi, sem nokkurskonar
laumufarþegi á vegum góðra
manna. Hann á alls ekki tilskil-
inn farareyri. í Skotlandi vinnur
hann síðan ýmist kauplaust eða
mjög kauplítið á fjárbúum hjá
misjöfnum bændum við hin
ströngustu störf en kynnist ótrú-
lega mörgu. Og eftir þriggja ára
útivist 1909 er hann svo aftur
kominn á heimleið með íslands-
farinu „Sterling". Um þá nótt. er
skipið hefur landsýn af íslandi,
segir hann á bls. 72: „Þá nótt
dreymdi mig að ísland væri að
gráta, — — — fann ég mjög til
þess hve íslendingar stóðu langt
að baki öðrum þjóðum — — —
Norðmenn vöknuðu um 1814,
Skotar um 1770, en við íslending-
ar skömmu fyrir 1900.“
Strax eftir heimkomuna fer
hann á fund Þórhalls biskups,
sem var einn aðaimaður í Bún-
aðarfélagi íslands, og spyr hvort
félagið hafi not fyrir sig
til leiðbeininga við sauðfjárrækt.
Nei, Búnaðarfélag íslands hafði
ekkert handa honum að gera.
Maður á vegum þess var úti í
Danmörku að læra sauðfjárrækt
af Dönum. Þó varð það um síðir
að Bf. hét honum 150 króna styrk
til að ferðast um Múlasýslur til-
að tala við bændur þar um fjár-
rækt næsta vetur.
Fótgangandi í vetrarsnjó milli
bænda
Um haustið, 20. nóvember legg-
ur hann svo upp í fyrirlestraferð
um Austurland frá Akureyri.
Sauðfjárræktin og það sem hon-
um finnst að vera á því sviði. og
umbætur, sem hann eygir, hefur
tekið hug hans allan, svo hann
má ekki kyrr vera. Það er kom-
inn mikill snjór þegar hann legg-
ur upp. Ýmist kafar hann snjó-
inn eða notar skíði sín með bagga
á baki, þar sem í eru ritföng,
bækur og nauðsynlegasti fatnað-
ur til ferðalags heilan vetur um
strjálbýlar sveitir, fjöll og firn-
indi í heilum landsfjórðungi.
Leiðin liggur um Vaðlaheiði,
Fnjóskadal, Kinn, Aðal-Reykja-
dal og til Húsavíkur í þremur
dgaleiðum, allströngum. Síðan
um Tunguheiði, Kelduhverfi, Ax
arfjörð, Axarfjarðarheiði að Sval
barði í Þistilfirði. Þar á hann
Jón á Laxamýri.
sinn fyrsta fund með bændum,
þann næsta á Sauðanesi. Svo fer
hann um Langanesströnd, Bakka
fjörð, Vopnafjörð og gengur
hverja heiði, sem milli byggðar-
laga liggur. Á Vopnafirði ræðst
það að hin eiginlega yfirferð um
Austfirði skuli hefjast á Horna-
firði. Er skemmst frá þvi að segja
að allan þennan vetur, snjóvetur-
inn mikla 1909-1910, er þessi sjálf
boðaliði á ferðinni fram að sum-
armálum og mætti víst halda að
þá hafi hann verið uppgenginn
að knjám eins og Gyðingurinn
gangandi. En það var nú ekki
eins og enn átti eftir að sýna sig.
f þessari Austfjarðarför hitti
hann alla helztu bændur þar. boð
aði til funda og leiðbeindi um lífs
fjárval, um fóðrun og hirðingu,
holdafar, ullarlag og útrýmingu
á færilús og fjárkláða og margt
fleira. Hann kom með nýj-
ung til stór bóta við böðun
og hafði uppdrætti að sund-
baðkari sem þeir Hallgrímur á
Halldórsstöðum, bróðir hans, inn-
leiddu hér á landi. Hvað eftir
annað var sent í veg fyrir Jón
frá afskekktari bæjum og hann
beðinn að koma þar við og ræða
við bændur í fjárhúsum. Aðrir
komu gangandi langa leið að tala
við hann .spyrja hann, fræðast.
Þetta var hin nytsama kennsla í
veidi sínu. Hvar sem hann fer efl
ist áhugi og von um bsetta af-
komu með auknum afurðum bú-
fjárins. Framfarahugur og um-
bótaáhugi loga í sporum hans í
snjónum um alla Aaustfirði.
Þetta var hans fyrsta ganga í
þágu ~islenzkra bænda, en ekki
þó hin síðasta.
Þegar til Akureyrar kemur um
vorið er Jón gjörsamlega skild-
ingalaus. Hundrað og fimmtíu
krónur hafa hvergi nærri hrokk-
ið fyrir brýnustu þörfum. Þá
gengur hann inn í banka til Hann
esar Hafsteins og biður um 35
krnur að láni. Nei, sagði banka-
stjórinn.
Þessi ferð, sem nú var á drep-
ið varð upphaf að margra ára
ferðalagi um þvert og endilangt
ísland við fyrirlestrahald og bú-
fjársýningar, sem allt of langt
mál er upp að telja. Og þó það sé
raunar hvergi sagt í bókinni, finn
ur maður hvernig kraftur áhug-
ans, ósérplægni og framfaratrú
blæs lífslofti inn í blundandi
glóð á hverjum bæ. Það er aldrei
lítilsvert hvort athafnir samferða
manna eru til uppörfunar eða
hins gagnstæða. Sízt vil ég
gera lítið úr gagnsemi og góð-
um störfum ráðunauta okkar
þessi árin, sem renna sér milli
góðbúa á lökkuðum Willisjepp-
um með danska skó á fótunum.
Þeir gera mikið gagn, og fá von
andi ekki sjálfir brauðfætur og
blóðtappa af of smáu erfiði. En
trúið mér til: Krafturinn, sem
enga fyrirhöfn telur eftir sjálf-
um sér, orkar þó margfalt meira
til umbta, en stofumannalærdóm
ur einn saman og útreikningur
um launaflokka, hvort heldur er
8 launaflokkur eða 24. launa-
flokkur.
Búskápur á sfórbýlum
En vel á minnst: Hugur Jóns
hafði alltaf staðið til að verða
stórbóndi, því hann hefur alltaf
trúað því að bændum væru flest-
ir vegir færir á íslandi. Hann
kaupir Bessastaði gjörsamlega
auralaus maður eftir að hafa
starfað í þágu Búnaðarfélags og
bænda í mörg ár. Á þeim árum
var sá starfi ekki borgaður svo
að til minnstu fjársöfnunar gæti
dregið. Á Bessastöðum gerizt
hann mikill bóndi og græðist fé,
þó nokkurt. Þar hlaðast á hann
störf hópum saman, svo hann er
oft á fundi hluta úr degi, ekur á
völl og ristir ofan af, allt sama
dgginn. Hann fæst við útgáfu
Freys, skrifar ótal blaðagreinar,
gefur út bækur um landbúnað,
stendur að stofnun félagsins
Landnáms, sem var félagsskap-
ur áhugamanna um stofunun ný-
býla og undanfari laga um ný-
býli og landnám. Hann situr á
Búnaðarþingi og er aðalforkólf-
ur búnaðarsamtaka suður þar og
nálægum byggðarlögum.
Og svo kaupir hann Laxamýri
1928, en selur stórbýlið Bessa-
staði. Laxamýri hafa vist allir
Þingeyingar, sem við búskap fást,
litið girndarauga síðan Sigurjón
gerði þann garð frægan. Þegar
það úrvalsfólk, sem þar bjó fyrir
1928, varð að flytja burtu og
selja, var enginn heimabúsettur
Þingeyingur svo fjárhagslega
sterkur eða áræðinn að hann
treysti sér til að kaupa Laxa-
mýrina fyrir 90 þúsund. Þá ríkti
„kreppan" svokallaða í algleym-
ingi.
Fjörutíu aura kjöt qx 6-8 kr.
dilkar
Ekki verður svo við þessar hug
leiðingar skilið að Jónsþáttur í
verðiagsmálum bænda eftir 1930
liggi utan garðs.
Vorið 1933 boðaði K.Þ. á aðal-
fundi að dilkakjötið yrði borgað
á 40 aura kg. og meðalverð siát-
urdilka til bænda yrði um 8 kr.
Þá kostaði að framleiða þann
meðaldilk um 24 kr.,. ef bóndinn
átti að fá verkamannskaup fyrir
sinn vinnudag, sem þó var miklu
lengri en vinnudagur verka-
manna á mölinni. Um þessar
mundir var leitun á þeim bónda
á íslandi, sem heitið gæti mat-
vinnungur. Meira en afurðir sauð
fjárbúanna fór í kostnað eins og
gefur að skilja. Eignir átust upp
og skuld safnaðist við skuld í
verzlunum, svo þær voru Hka
að fara á hausinn. Saltkjötsverð
í Noregi réði búvöruverði á ís-
landi og bændur hugsuðu sem
svo, flestir, að svona yrði þetta
að vera, enda að þeim haldið í
sumum blöðum.
Á þessum kaupfélagsfundi hóf
Jón baráttu fyrir því að búvöru-
verðið yrði hækkað um helming
eða tvo þriðju hluta. Hann kora
með útreikninga, sem sýndu
kostnaðinn svart á hvítu, boðaði
til funda um allt héraðið til um-
ræðu um þetta, barðizt fyrir mál-
inu á Búnaðarþingi og í blöðum,
en undirtektir voru víðast hvar
mjög vantrúarkendar og blandað
ar hleypidómum. Um sama leyti
skapaðist Bændaflokkurinn með
Tryggva Þórhallsson í broddi
fylkingar, þann heilsteypta
bændavin, Þorstein Briem, Jón
í Stóradal, Guðmund á Stórahofi,
Hannes Jónsson. Pálma Einars-
son, Sigurð búnaðarmálastjóra,
Halldór Stefánsson. þá Jón á
Laxamýri og Hallgrím bróður
hans og marga, marga fleiri á-
gætismenn, sem of langt er upp
að telja. Út frá þessari hreyfingu
sköpuðust svo afurðarsölulögin
nokkru síðar og verðlag á búvör-
Framhald á bls. 15
OPIMUItl AFTUR I DAG
■ ný|um liúsakynnum
Soffinn hff.
Strandgötu 50, Hafnarfirði
Sími 50462.