Morgunblaðið - 25.07.1965, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLADIÐ
SunnudagUT 25. júlí 1965
Jón Eyþórsson:
SANDVATNSHLIÐAR
OG HAGAVATN
FORMÁLI
Þess var nýlega getið í blöðum
að Lionklúbbur í Reykjavífc
hefði gert ferð sína inn á Hvít- |
ársand og dreift þar grasfræi og |
tilbúnum áburði til þess að hefta
nppblástur, sem hefur herjað
þessa landspildu að undanförnu.
Mér þótti þetta bæði góð frétt
og merkileg, og ég yonast eftir,
að fleiri félög og starfshópar taki
Bér hana til fyrirmyndar.
Það er öllum mönnum gott að
láta sér annt um eitthvað, og ég
er viss um, að þeir, sem taka
sér fyrir hendur að hlú að land-
spildu í byggð eða óbyggð, taka
líka tryggð við hana. Þeir njóta
endurfunda gleði í hvert sinn er
þeir líta hana augum og sjá
hvað hefur á unnizt og hvað
stendur til bóta. Á efri árum
'geta þeir sagt hinum yngri,
hvemig aðkoman var í fyrst-
nnni. — Á síðustu 20—30 árum
hefur t.d. mörg falleg gróður-
torfa í Tangaveri orðið sandi og
moldroki að bráð. Hvernig verð-
ur þar eftir næsta aldarfjórðung?
f eftirfarandi línum minnist ég
á landspildu, sem heitir Sand-
vatnshlíð. Þar var áningastaður
O' ‘aldstaður ferðamanna fyrir ;
si u aldamót. Nú eru þar sand
ar einir að heita má. Nokkrir (
smáhólmar eru þó til minja um
það, sem áður var. Ef þeir væru
ekki, mundi vera erfitt að í-
mynda sér, að þetta land hefði
allt verið gróið fyrir einni öld |
eða svo.
Mig hefur oft langað til að
bjarga þessum gróðureyjum und
ir Sandvatnshlíð frá tortímingu,
þótt ekki hafi orðið af fram-
fcvæmdum.
Nú spyr ég: Hver vill bjarga
gróðurhólmunum undir Sand-
vatnshlíð?
j -- XXX ---
LEIÐIN AÐ HAGAVATNI
Ferðafélagið reisti sæluhús
skammt frá Hagavatni árið 1942.
Stendur það innan við Einifell
við mynni Jarlhettudals. Jafn-
framt var vegur ruddur upp með
Sandá, og gerður sæmilega bíl-
fær, en mjög verið bætt um hann
síðan.
' Eins og kunnugt er, liggur leið
in að Hagavatni upp Biskups-
tungur, fram hjá Gullfossi og síð
«n um stórgrýttar, fornar jökul-
urðir að Sndá. Allt er þetta ör-
foka land að heita má, nema
nokkrar gróðurtorfur eru hjá
veginum við Sandá. Þær heita
Réttatungur, en Kæfusteinn heit
ir klettur við ána rétt neðan við
vaðið.
Rétt norðan við Sandá liggur 1
Hagavatnsvegur (14 km) út af
aðalleiðinni upp'með Sandá að
norðan. Sandá kemur úr Sand-
vatni, sem er allstórt en fremur
grunnt lón suðvestur af Sand-
vatnshlíð, en hún er langur
hjalli, sem nær óslitinn norður
undir Bláfellsháls. Úr Sand-
vatni kemur líka Árbrandsá, sem
er aðalupptakakvísl Tungufljóts.
Meðan Norðlingar fóru Kjal-
veg til alþingis og síðar til skreið
arflutninga, lá leið þeirra norð-
ur, oftast af Þingvöllum, um
Hlöðuvelli og Hellisskarð og fyr
ir ofan byggð í Biskupstungum.
Norðan við Sandfell (hjá Hauka
dal) höfðu þeir áfangastað, sem
hét í Grasdölum, og tjörn var þar
kölluð Norðlingatjörn. Þaðan lá
vegurinn notðan við Sandvatn ;
og inn með Sandvatnslíð í stefnu !
á Bláfellsháls. „Þessi partur veg !
arins hefur lagzt af vegna ágangs
af sandi og þar af leiðandi gras-
leysi“, segir Sigurður bóndi Páls-
son í Haukadal í grein, sem hann
ritaði um Kjalveg 1886.
Þarna var fyrrum öðruvísi um
horfs. Þá virðist sem allt landið
upp með Hvítá hafi verið grasi og
skógi vaxið inn undir Bláféll, og
1570 á Torfastaðakirkja skógar-
teig í Sandvatnshlíð. Árið 170^
er þessi skógur aleyddur og kom
inn í sand (Jarðabókin).
og steypist úr vatninu fram af
klettabrún í allmikilum fossi,
sem mætti heita Nýifoss, því að
hann varð ekki til fyrr en 1939.
Hagavatn sjálft sést ekki frá sælu
hú,sinu. — Handan dalsins lokast
útsýni af Brekknafjalli og Fagra
dalsfjalli, en Fagrilalur mun dal
urinn heita milli Einifells og
þessara fjalla. Þröngur skarðdal-
ur skilur Brekknafjall og Fagra
dalsfjall, kallaður Sanddalur
(ranglega nefndur Fagridalur á
Bl. 46).
Litlu innar en sæluhúsið lok
ast dalurinn af bröttum mel-
hjalla, en mjó dalskora heldur
áfram inn með Jarlhettum og
nær norður að stóru Jarlhettu
eða Tröllhettu (960 m). Eftir
honum rennur straumhörð kvísl
og sameinast farinu undan sælu-
húsinu. Hún kaliast Jarlhettu-
kvísl. Þegar uppdráttur var gerð
ur af þessu svæði, 1937, rann
Jarlhettukvíslin suður úr skarð-
inu austan Tröllhettu og austan
undir Jarlhettum að Einifelli en
beygði þar suður í Sandvatn.
Sumarið 1942 voru enn Jökul-
stabbar meðfram kvíslinni efst
í jarlhettudal, svo að. hún mun
hafa skipt um farveg nálægt
1940. Áður hafði jökull náð al-
veg að Tröllhettu og stíflað tals
vert lón, sem kvíslin rann úr.
Nú hafði jökulhaftið bráðnað,
var þá hulinn jökli. Á þessum
tíma er talsverður vafi um
rennsli úr Hagavatni. Eitthvað
hefur siazt gegnum Lambahraun,
og niður eftir Mosaskarði. Þar
eru að minnsta kosti allmiklar
vatnsgræfur. Eitthvað kann að
hafa runnið um Sanddal, þegar
Á slódum Ferðafélagsins
Nú eru suðvestan undir Sand-
vatnshlíð nokkrir litlir gróður
hólmar, sem heyja vonlausa bar-
áttu við sandfokið, nema manns-
hönd komi þeim til bjargar.
Vegurinn liggur í bröttum
sneiðingi upp á vestursporð Sand
vatnshlíðar, en beygir þá mjög
mikið til vesturs í stefnu á Eini-
fell. Á þessari leið blasa við
Jarlhettur, sérkennilegur og fög
ur fjallaröð, sem nær frá Eini-
felli norðaustur með Langjökli
að Skálpanesdyngju norður af
Bláfellshálsi.
VEB SÆLUHÚSH)
Það stendur ‘norðan undir
syðstu Jarlhettunni. Þar er birki
kjarr nokkurt, og fellið því stund
um kallað Birkifell. Norður und
an blasir við allbreiður dalbotn
og hanrf flæmist allmikil jökulá,
sem heitir Far, oftast kölluð
Farið. Það kemur úr Hagavatni
lónið tæmzt og kvíslin skipt um
farveg.
Þeim sem ganga inn með Jarl
hettum er ráðlagt að ganga sunn
an og austan undir þeim inn
eftir, en Jarlhettudal til baka.
Það er skemmtileg gönguleið, og
ber jafnvel margt óvænt fyrir
augu.
HAGAVATN
Þar hafa verið meiri breyting-
ar og byltingar á síðustu 40 ár-
um en trúlegt mætti þykja í
fljótu bragði. Fram til 1929 var
vatnið aðallega á bak við Fagra-
dalsfjall og Brekknafjall, en
jökulhamrar gengu fram í það
á löngum kafla noyðan Hagafells,
sem er langur hryggur, er geng-
ur norður í Langjökul andspæn-
is Fagradalsfjalli. Jökullinn náði
þá fram á brúnir á klettaröðli
inn af Brekknafjalli og alveg
niður á hjallann fyrir botni
Fagradals. Nýifoss, sem nú er,
Hagavatn eftir blaupið 1939. Tröllhetta í fjarska.
mest var í vatninu, og loks hefur
eitthvað runnið um Leynifoss-
gljúfur, sem þá var að vísu
hulið jökli uppi við brún.
Sumarið 1929 gerðust þau tíð-
indi og ofsalegt jökulhlaup kom í
Tungufljót í Biskupstungum og
gerði mikinn usla á engjum með
fram fljótinu. Upptökin voru auð
rakin til Hagavatns. Þar hafði
brostið jökulstífla og vatnsflaum
ur ruðst fram um Leynifoss-
gljúfur og seiinilega dýpkað það
allmikið. Þegar hlaupinu lauk,
hafði vatnsborð Hagavatns lækk
að um 10 metra. Vatnið hafði fjar
að _af allbreiðri spilldu nyrzt og
austast í Lambahrauni; og skilið
eftir þykkt og dúnkennt, Ijós-
brúnt íeirlag. Norðan í Brekku
fjalli lá vatnið að klettum og
hafði því ekki dregizt neitt telj-
andi saman á þann veginn. Frá
Leynifossgljúfri lá mjór áll með
landinu, og var örskammt þaðan
í jökulhamra, sem lágu í víðum
boga norður að Hagafelli.
Nú líðu um 10 ár. Þá var það
seint í séptember-mánuði að
nýtt hlaup kom í Tungufljót, og
átti það sem fyrr upptök í Haga-
vátni. Nú va'rð þurrt Leynifoss
gljúfur, en nýr foss myndaðist á
klettabrúninni um 500 metrum
austar. Milli fossgilja þessara er
kollóttur móbergsbunki (150 m),
sem kallast Stemmir, en á hon
um mæddi jökullinn löngum, og
1939 mátti ganga af honum út
á jökulinn, og voru þar 20 m.
háir jökulhamrar vestan í móti,
skammt frá Leynifossi. Á brún
inni fyrir ofan Nýjafoss var lít
ið lón, krökkt af jökum, og
rann vatn þangað undir breiðu
jökulhafti.
Við þetta síðasta hlaup lækkaði
enn um 10 m í Hagavatni. Nú
hvarf vatnið alveg norðan und
ir Brekknafjalli og urðu þar eftir
sléttar brúnleitar leirur, sem síð
an hafa gróið upp að nokkru
leyti. Hagavatn minnkaði meira
en um helming, en að norðaust
an lágu enn sem fyrr jökulhamr
ar út í það.
Á árunum eftir 1939 færðust
þessir hamrar smám saman til
baka og vatnið stækkaði ár frá
ári. Um 1950 var aðeins mjó
jökultota, sem náð fram í vatn-
ið og endaði þar í 1—2 m. hárri
skör. Nú nær jökullinn hvergi
að vatninu, og er um 1000 m.
breið spilda milli vatns og jök-
uls. Hún hefur til skamms tírna
verið ógreið yfirferðar vegna
aurbleytu, en harðnar og þorn-
ar með ári hverju
Þeir, sem fylgzt hafa með
breytingunum á Hagavatni síðan
1929 hljóta að undrast hinar
geysilegu breytingar, sem þar
hafa orðið á sjálfu vatninu og
skriðjöklunum báðum megin
Hagafells. — Vestur með skrið-
jöklinum og skammt norðáustur
af Þórólfsfelli var stórt uppi-
stöðulón, sem jökullinn stíflaði.
Sumarið 1948 var jökullinn svo
eyddur ,að allt vatn hljóp úr
lóni þessu, og er það nú horfið
með öllu. Það var kallað Efra-
Sandvatn.
GÖNGULEIÐIR
"Þeir sem koma í sæluhús
Ferðafélagsins munu flestir
láta það verða sitt fyrsta verk
að ganga upp að Nýjafossi. Það
er varla nema hálftíma gangur.
Yfir Jarlhettukvísl er gengið á
trébrú rétt ofan við sæluhúsið,
þá um stórgrýtta aura og loks
upp hjallann fyrir botni dalsins,
er fyrr var getið. Þar á hjalla-
brún er göngubrú úr járni yfir
Farið, og er þaðan skammt að
Leynifossi, sem nú er enginn
foss og verður aldrei, fyrr ea
jöklar ganga svo langt fram, að
þeir stífli Nýjafoss. Á brúninni
við Nýjafoss fellur vatnið í
þröngri rauf fram af brúninni,
og þurfti engann ofurhuga til a,
stökkva þar yfir, fyrst eftir að
fossinn myndaðist. Nú hefur
raufin víkkað nokkuð, og eru
menn eindregið varaðir við að
I tefla þarna í tvísýnu. f íossinn
| og gljúfrið er ekki steinsnar og
j ofanferðin ekki girnileg. Þarna
■ spr vel yfir Hagavatn og ná-
grenni.
Hið næsta í vestri er Brekkna
fjall (630 m.), klettótt og hiiða-
bratt móbergsfjall. í fjarska
gnæfir Hlöðufell og norður af
því Þórólfsfell og Þórisjökull
lengst í norðvestri.
Frá Nýjafossi má nú ganga inn
fyrir Hagavatn og yfir í Haga-
fell eða ganga austur með jökul-
Framhald á bls. 2L