Morgunblaðið - 06.10.1965, Blaðsíða 15

Miðvikudagur 6. október 1965
MOHGUNBLAÐIÐ
15
„Spoon River“ í
Reykjavík
EINHVERN veginn get ég ekki
að því gert, að ég hafði ekki
sérstaka ánægju af að lesa þær
þýðingar sem Magnús Ásgeirsson
gerði á ljóðaflokki Edgars Lee
Masters, Úr kirkjugarðinum í
Skeiðarárþorpi.. Það kom mér
því meira en lítið á óvart að
uppgötva eitt kvöld í síðustu
viku í Tjarnarbæ, að ljóðaflokk-
ur þessi er ein af vörðum heims-
bókmenntanna. Auðvitað á Edgar
Lee Masters fyrst og síðast þátt
í því, hánn leggur til efnið,
skáldskapinn — en Brinkmann-
flokkurinn færir sér í nyt alla
þá möguleika sem fyrir hendi
eru. Afleiðingarnar verða þær
að Brinkmann-kvöldið er ó-
gleymanlegur listviðburður.
Ljóðaflokkurinn leynir sem sagt
á sér, en í meðferð þessara
snilldarleikara verður hann upp-
lifun, reynsla, sem enginn ætti
að fara á mis við.
Ég vona að rit'stjóri Tímans
taki það ekki illa upp, þó ég
hafi hrifizt svo mjög af ljóða-
flokknum Spoon River og túlk-
un Brinkmanns-leikflokksins á
honum; vonandi lítur hann ekki
á það sem goldvoterisma af nýrri
gerð eða einhvers konar móðgun
við alþjóðlegan kommúnisma!
En þó er aldrei að vita, því
ritstjóri Tímans er ekki eins og
fólk er flest: ef hann hefði búið
í Spoon River hefði hann að vísu
kunnað vel við sig í smábæjar-
nagginu, en hlutur hans hefði
áreiðanlega orðið með dálítið sér-
stæðum hætti í ljóðaflokknum;
Edgar. Lee Masters er nefnilega
meistari í tvískinnungi 1 mann-
eðlinu.
En hvað um það. Þetta grein-
arkorn er einungis hugsað sem
dálítil ábending til þeirra sem
unna Ijóðum og Ijóðlist. Ég hef
oft og einatt bent á, að við er-
um mjög á eftir í túlkun ljóðlist-
ar, og hefur raunar ekkert verið
gert til að hún dagaði ekki uppi
í íslenzku nútíma þjóðfélagi.
Fæstir trúa því, eins og fólk gerði
í gamla daga, að hún heyri til
líðandi stund, líkt og gerist í
öðrum menningarlöndum. Við
tölum um ljóðlistina eins og ein-
hvern fjarlægan eða óskiljanleg-
an hugarburð, þorum ekki af
einhverjum ástæðum að taka
hana alv^rlega. Nennum því
kannski ekki í allri velsældinni.
Ég hef margsinnis bent á, með
hve miklum blóma ljóðlistin
stendur víða erlendis, ekki sízt
í Bandaríkjunum, nú síðast bent
á þær miklu vinsældir sem Ijóða-
upplestur Richards Burtons hef-
ur aflað honum vestra. Brink-
mann-flokkurinn er staðfesting
á þessari staðreynd; hann sýnir
okkur að ljóðlistin (jafnvel svo-
kölluð óhefðbundin ljóðlist) er
eitt áhrifamesta tjáningarform
sem til 'er, ef vel er á haldið.
En það þarf frábæra leikara til
að ná úr ljóðaflokki Edgars Lee
Masters þeim áhrifum sem þar
leynast; Brinkmann-flokkurinn
nær t.d. sérstaklega vel þeirri
kímni sem hvarvetna iðar undir
yfirborðinu, en mér finnst hafa
farið forgörðum í þýðingu Magn-
úsar Ásgeirssonar. Ég veit ekki
hver ástæðan er, en einhvern
veginn er miklu áhrifameira að
lesa Spoon River á frummálinu
en í þýðingu hans.
Þegar ég hlustaði á Brink-
mann-flokkinn, datt mér í hug að
ástæðan gæti e.t.v. verið sú, að
jafn ágætur þýðari og Magnús
klæðir þessi ljóð, sem yfirleitt
eru óhefðbundin og laus við allt
skrúðmál, í viðhafnarbúning,
notar t.d. stuðla og talsvert há-
tíðlega (en þó óreglulega) hrynj-
andi, þannig að manni finnst
ljóðin fremur vera eftir Goethe
eða Shakespeare en Edgar Lee
Masters (ég tek aðeins eina setn-
ingu til skýringar: But pass on
into life, segir Lyman King í
samnefndu ljóði, en hjá Magnúsi
verður þetta: En leggðu út í lífið
sjálft af stað). Það sem er einfalt,
á að vera einfalt. Það vissi Edgar
Lee Masters. Hann yrkir ljóða-
flokkinn án þess að kafna í róm-
antík, svokallaðri estetík eða
yfirborðsleg:u formtildri. Ljóðin
eru nakin og einföld eins og lífið
í Spoon River.
— ★ —1
Þessi greinarstúfur á ekki að
vera gagnrýni, Sigurður A.
Magnússon sá um þá hlið máls-
ins hér í blaðinu í gær — en
mig langar aðeins til að ítreka:
farið í Tjarnarbæ næst þegar
Brinkmann-flokkurinn er þar á
ferð og kynnist sjálf möguleik-
um ljóðsins. Einustu vonbrigðin
eru þau, að maður segir við sjálf-
an sig að sýningu lokinni: að
hugsa sér, að við skulum ekki
eiga neitt í líkingu við þetta hér
heima.
Ég var víst eitthvað að þusa
um þetta í hléinu frammi á gangi,
þegar Gunnar Eyjólfsson vatt sér
að mér og sagði: Við getum vel
gert þetta hér heima, við höf-
um leikara til þess. Það þarf bara
að fella ljóðin saman, svo út
komi falleg og skemmtileg heild.
Síðan sagði Gunnar mér frá öðr-
um leikflókkum, ekki ósvipuðum
En þá er að taka til hendi og
sýna það í verki.
— ★ —
Þegar ég talaði við þau hjón,
leikkonuna Ruth Brinkmann og
eiginmann hennar, Austurríkis-
manninn Franz Schafranek, sem
hefur búið ljóðin til sýningar,
lagði hann þunga áherzlu á að
ekki væri nóg að lesa textana á
leiksviðinu, heldur yrði að leggja
áherzlu á að dramatísera ljóðin,
gefa hverri persónu sitt svið og
sitt tungutak. Hann sagði að það
kostaði mikla einbeitingu hug-
ans og leikarahæfileika að draga
upp persónumynd í tíu eða tólf
línum; það gætu ekki nema góð-
ir leikarar. Þau hjón bentu á að
hægt væri að nota margvísleg
ljóð á sýningum sem þessarL
Þau sögðu mér einnig til gam-
ans að fyrsta verkefnið sem leik-
hús þeirra, The English Theatre
(stofnað 1963), tók til meðferð-
ar hafi verið Dear liar, eftir
Jerome Kilty, en hann fékk þá
hugmynd að gera eins konar leik-
rit úr útgefnum bréfum G. B.
Shaws og Patrick Campbells
(sem Shaw skrifaði Pygmalion
fyrir). Þau sviðsettu bréfaskiptin
á þann hátt að þau léku efni
bréfanna, en létu ekki við það
sitja að lesa þau eða „fara með
þau“. Þetta þótti nýstárlegt og
varð vinsælt og hlaut verkið
ágætar viðtökur.
Frú Brinkmann er bandarísk
leikkona, en maður hennar aust-
urrískur, eins og fyrr getur, og
er leikstjóri við austurríska sjón-
varpið. Frúin fer hvern vetur
vestur til Bandaríkjanna og leit-
ar að efnivið fyrir leikhús þeirra,
og í slíkri „kaupstaðarferð" fékk
hún hugmyndina um Spoon
River.
þessum, m.a. enskum leikflokki
sem hefði „fært upp“ ljóð um
ensku krúnuna, ef ég man rétt;
sagði hann að sú sýning hefði
verið í senn frábær og ógleyman-
leg, enda vél til hennar vandað
í alla staði. Gunnar sagði að við
ættum að færa okkur í nyt heim-
sókn Brinkmannsleikflokksins og
byrja tilraunir með ljóð á leik-
sviði og tek ég undir þessi orð
hans, og segi við hann og aðra
góða leikara: takið ykkur saman í
andlitinu, þið hljótið að hafa ein-
hvern efnivið til að byrja með.
En ég aðvara. Eitt gefur auga-
leið. Annars flokks leikarar
koma strax upp um sig, ef þeir
eiga að standa í sporum Brink-
mann-leikflokksins. Formið er
svo yfirþyrmandi vandmeðfarið
og næsta erfitt að leiða athygl-
ina frá hæfileikaskorti eða kunn-
áttuleysi með ýmisskonar tilburð
um og uppáfyndingum, eins og
oft vill brenna við í venjulegum
leikritum. Aftur á móti hafa góð-
ir, eða frábærir leikarar meiri
möguleika á að sýna snilld sína á
ljóðakvöldi sem þessu en nokkurs
staðar annars. Þetta sagði ég við
Gunnar Eyjólfsson, og mér virt-
ist hann sama sinnis. Samt sem
áður hélt hann fast við fyrri
skoðun sína, að við gætum eign-
azt svona reynslu með íslenzk-
um leikurum og íslenzkum efni-
viði. Vonandi hefur hann rétt
fyrir sér.
Edgar
Lee
Masters
Annars var það Charles Aid-
man sem fyrstur sviðsetti Spoon
River, en flokkur hans lagði höf-
uðáherzlu á upplesturinn, síður
leikinn; Ijóðaflokkurinn var sem
sé ekki dramatíseraður undir
hans stjórn, heldur einungis les-
inn. Má ímynda sér að verkið
sé mun áhrifameira, eða a.m.k.
fjölbreyttara, í þeirri mynd, sem
Brinkmann-flokkurinn dregur
upp.
Þess má geta að ljóðin í flokkn-
um eru um 250 að tölu, en Brink-
mann-flokkurinn notar 77 þeirra.
Spoon River er í Miðvesturríkj-
um Bandaríkjanna. Á bökkum
hennar liggja þrjú þorp sem
Edgar Lee Masters slengir sam-
an í eitt og kallar Spoon River.
í þessi þorp, eða öllu heldur
kirkjugarða þessara smábæja,
sækir skáldið persónur sínar.
Ruth Brinkmann sagði mér frá
því, að önnur tveggja persóna í
ljóðaflokknum sem bæru nokk-
urn veginn rétt nöfn, væri amma
Edgar Lee Masters, Lucinda Mat-
lock, sem að vísu hét Lucinda
Masters í lifanda 1 ífi. Skáldið
hafði mikla ást á þéssari gömlu
ömmu sinni, en síður á foreldr-
unum. í Ijóðaflokknum, sem
bregður yfirleitt upp kaldhæðn-
um og nokkuð beizkum myndum
af lífi og dauða (eins og sjá má
af ummælum Henry Phipps: I
was not, after all, particular care
of God!, eða: As for myself I
Ruth Brinkmann og Franz Schafranek.
overcame my lower nature /
Only to be destroyed by my
brother’s ambition, segir Thomas
vesalingurinn_ Ross, sjá þýðingu
Magnúsár Ásgeirssonar; The
reason I believe God crucified His
Own Son / To get out of wretc-
hed tangle is, because it sounds
just like Him, segir Wendell P.
Bloyd) — er Lucinda eina full-
komlega bjartsýna manneskjan
— sú eina sem hefur góðar hend-
ur og hlýtt hjarta, eins og stóð
í minningargrein í Morgunblað-
inu á sunnudag. Þeinp sem eiga
eftir að sjá Brinkmann-flokkinn
skal bent á, að Lucinda kemur
síðust allra persónanna fram á
sviðið og talar með sínum sænsk-
ameríska framburði; hún og
maður hennar voru sænsk að
uppruna, og er skáldið þannig
komið af þessum frændum okk-
ar, eins og Carl Sandburg.
Yfirleitt býr Edgar Lee Mast-
ers til nöfnin á persónum ljóða-
flokksins, en þó má sjá part
þeirra á grafsteinunum við
Spoon River. Eina persónan, sem
lifði á þessum slóðum og fær
nafn sitt algerlega óbrenglað inn
í ljóðaflokkinn, er Anne Rut-
ledge. Þjóðsagan hermir að hún
hafi verið fyrsta og einasta ást
Abraham Lincolns, en hún dó
mjög ung. Þeim til glöggvunar,
sem eiga eftir að sjá sýningu
Brinkmanns-flokksins, má geta
þess að leikstjóranum hefur þótt
rétt að láta söngvarana fara með
hlutverk Annes Rutledges og
svertingjans Shack Dyes, sem er
aðeins gefin rödd, en ekki útlit.
Líf þeirra birtist okkur eins og
helgisögn, og fer vel á því. I
Ijóði Annes Rutledges hefði mátt
nota upphafið tungutak í þýð-
ingu. Ljóðið um Shack Dye er
einn áhrifamesti þáttur ljóða-
flokksins, einfalt og barnslegt
með ívafi ógleymanlegs líkinga-
máls; hann segir frá því, að hvítu
mennirnir hafi strítt honum öll-
um stundum; eitt sinn þegar
hann kom í smiðjuna sína, hrökk
hann við: hánn sá nokkrar hesta-
skeifur skríða eftir gólfinu, eins
og þær væru lifandi —' það var
Walter Simmons sem lét sér detta
í hug að nota segulstál til að
framkalla þennan hrekk. Og
hann heldur áfram, þessi skot-
spónn hvítu mannanna: And you
didn’t know anymore than the
horse — shoes did / What moved
you about Spoon River.
Til að gefa nokkrar frekari
upplýsingar má loks bæta því
við, að söngvararnir syngja göm-
ul þjóðlög, sem ýmist eru inn-
flutt frá Evrópu eða eiga rætur
í Bandaríkjunum sjálfum og eru
þannig hluti af þessum lítt meng-
aða arfi sem blómgaðist í Mið-
vesturríkjunum, þessum „Amer-
icana“. Lögin og söngvarnir
mynda skemmtilegan bakgrunn
fyrir sýninguna.
— ★ —
Edgar Lee Masters var ekki
talinn í hópi bandarískra stór-
skálda, fyrr en hann orti Spoon
River. Þegar hann hafði lokið við
ljóðaflokkinn, sem hann skrifaði
fyrir dagblað í Miðvesturríkjun-
um og birtist.. á 2—3 árum ef ég
man rétt, varð hann sjúkur og
gat ekkert unnið um eins árs
skeið, svo mjög lagði hann að sér
við verkið segir þjóðsagan. Eftir
það skrifaði hann nokkrar bæk-
ur, en engin þeirra hefur náð
sömu hylli og Spoon River. En
vegna þessa ljóðaflokks hans er
óhætt að telja hann í hópi þeirra
skálda, sem hvað mestan þátt
áttu í bókmtenntalegri endur-
reisn, sem hófst í Miðvesturríkj-
unum og breiddist um öll Banda-
ríkin; aðrir í þessum hópi eru
Theodore Dreiser, Sinclair Lewis
og Carl Sandburg, svo nöfn séu
nefnd.
Spoon River hefur haft mjög
víðtæk áhrif á heimsbókmennt-
irnar, og öll helztu smáþorps-
skáldin hafa keppzt við að lýsa
yfir, að ljóðaflokkurinn hafi haft
mikil áhrif á verk þeirra; t.d.
sagði Thornton Wilder að leik-
rit hans, Bærinn okkar, væri
innblásið áf Spoon River, og
brezka stórskáldið Dylan Thom-
as, sem orti mikið um smábæjar-
lífið í Wales eins og kunnugt er
og var einn bezti ljóðaupplesari
enskrar tungu, sagði að Spoon
River hefði haft mikil áhrif á
sín verk, og þá einkum Under
Milkwood. Þessi meðmæli ættu
nokkurn veginn að nægja okkur.
Þegar ég gekk út af leiksýn-
ingunni, sagði einhver við mig
á þessa leið: Mikið hefði verið
gaman, ef Edgar Lee Masters
hefði skrifað eftirmæli um sjálf-
an sig, eins og aðra í Spoon
River. Ég get frætt hann og aðra
á því, að það gerði hann einmitt:
Good friends let’s to the fields,
I have a fever ....
Þessi kafli, sem fluttur er á
sýningunni, stendur á legsteini
skáldsins í Spoon River. Hann
sagðist heldur vilja skrifa sína
eigin grafskrift, en aðrir gerðu
það. Kona hans, Ellen Masters,
sem enn er á lífi og kennir bók-
menntir við Pennsylvaníuhá-
skóla, er mjög ánægð með hversu
vel hefur til tekizt með flutning
ljóðaflokks manns hennar á sviði.
Hún sagði við Ruth Brinkmann,
að hún hefði viljað að maður
hennar hefði lifað — „þá hefði
hann getað séð með eigin aug-
um, hversu vel hefði til tekizt.
Hann hefði notið þess“, sagði
ekkja skáldsins. En — það er svo
sjaldgæft að skáld njóti þess sem
þau gera í þessu lífi!
Matthías Johannessen.