Morgunblaðið - 04.01.1966, Qupperneq 23

Þriðjucfagar 4. janúar 1966
MORCU NBLAÐIÐ
23
Cuðmundur Frímann skrifar um:
Grímu hina nýju
Útgefandi: Bókaútgáfan Þjóðsaga
— Helgi Hjörvar
Framhald af bls. 10.
ar hafði sína galla eins og
aðrir, ef til vill suma meira á-
berandi en verður hjá meðal-
fnönnum, en mannkostir hans
voru slíkir, að eigi aðeins tókst
honum að tryggja sér viðurkenn-
ingu sem einum eftirtektarverð-
asta persónuleika sinnar samtíð-
ar, heldur eigi síður að verða
kær og ógleymanlegur þeim, er
voru svo harr.ingjusamir að kynn
ast honum náið og eignast vin-
áttu hans.
Mesta hamingja Helga Hjörvar
í lífinu var að eignast frábæra
eiginkonu, sem hvorki í blíðu né
stríðu vék frá hlið hans. Fyrir
mann með jafn viðkvæmt og
mikið geð og Helgi Hjörvar er
naumast hægt að hugsa sér æski-
legri lífsförunaut en frú Rósu
Daðadóttur. Ljúfmennska henn-
ar og mildi, en þó um leið reisn
og skörungsskapur hefir í senn
veitt hinum stórbrotna manni
styrk og hvíld í erilsömum störf-
um og að loknum löngum vinnu-
degi til að geta alið önn fyrir
stórri fjölskyldu.
Vinur minn, Helgi Hjörvar,
fékk lausn frá löngu veikinda-
stríði á sjálfan jóladaginn, hátíð
ljóssins. Aðeins nokkrum dögum
áður hafði annar sona hans, Egill,
í blóma lífsins, verið á brottu
kallaður úr þessum heimi. Þótt
sárt sé að kveðja góða vini, er
þó á vissan hátt notalegt til þess
að hugsa, að feðgarnir fá að
fylgjast að yfir elfuna miklu,
yfir á strönd himinblámans.
Minni elskulegu vinkonu, Rósu
Hjörvar, börnum þeirra hjóna og
ástvinum öllum bið ég guðs bless
unar.
Magnús Jónsson.
t
GÓÐXJR vinur og gamall starfs-
l'élagi er fallinn í valinn. Sem
slíks langar mig til að minnasit
hans í fáuim orðum. Aðrir eru
betur fallnir til að rekja starfs-
feril hans og æviatriði. Hitt dylst
mér þó ekki — og erugum sem til
Iþekkir, að þjóðlóf vort og menn-
inigaiilíf er snauðara og svip-
minna eftir fráfa.ll Helga Hjör-
var; siíkur persónuileiki var
Ihamn, meðan hann naiut sín. En
það er í anda hans að óska þess,
að þjóð vor „eigi menn að missa
meiri og betri en aðrar þjóðir“.
A þessu nýbyrjaða ári verða
réttir þrír áratugir, síðan ég
kynntist Helga Hjörvar fyrst. Til
jþess lágu hversdaglegir viðburðir
í embættissögu útvarpsins og
verða ekki raktir hér. En minnis-
stæður er hann mér frá fyrstu
sýn, og rnyndin frá fynstu kynn-
um átti ekki eftir að breytasit til
muna.
Síðan var þess skammit að biða,
að leiðir okkar Helga Hjörvar
lægju nánar saman. Og það átti
raunar fyrir okkur að liggja að
báðir voru starfsmenn sömu
Btofnunar, Ríkisútvarpsins. Hann
var húsbóndi minn um árabiil,
ekrifetofustjóri Útvarpsráðs, en
ég var kallaður fulitrúi. — í>ótt
ekkí værum við alltaf sammála,
þá tóikst með okkur á þeim árum
vinátta, sem entist.
Ef hægt er að tala um marg-
breytilegan persónuleika, þá var
Helgi það. í hversdagslegri um-
gengni svipaði honum til islenzks
6umarveðurfars; otftast heið-
ríkja og sólfar bjart; en stundum
hvasisviðri — jafnvel óljagangur.
Fáa menn veit ég skemmtilegri
í daglegum skiptum en hann var,
þegar honum tóksit upp; mælsk-
an var leiftrandi; fyndni í
bverri setningu. Og svo var mál-
farið, íslenzkan! Hann er sá
maður, sem ég veit fegursta ís-
lenaku talað hafa hvern dag,
annan er Árna Pálsson. Mátti
um þessa tvo snillinga segja eitt-
Ihvað svipað og Guðmundur Frið-
jónsson kvað um Kristján ferju-
mann: „Málsnil'ldin var móður-
tur.gu/mótað guLl frá Sturlung-
um.“
Það verður seint fullmetið, að
Blíkui: íslenzkumaður sem Helgi
Hjörvar skyldi veiljasit til þess
að móta dagskrárstarfisemi Rikis-
úbvarpsins fyrstu áratugina.
Hann þótti stundum dómlharður
og kröfuharður í efnisvali, en
fyrir hans ti'Ls<tilli varð útvarps-
dagskráin líka, í meginstefnu
sinni, framvörður vandaðs máls
og þess bezta í þjóðlegri menn-
ingu.
Sumum fannst svo sem mál-
vöndunarstefna * Helga Hjörvar
væri á stöðnunarleið. Svo gat
líka óneitanlega virzt stundum.
Kröfur hans voru oft harðar og
gengu út í aesar. En þeim, sem
halda því fram, vil ég gjarnan
benda á þýðingu hans á gaman-
sögu Falkbergets, Bör Börson,
sem úir og grúir af slettimáli —
slangi — til að aðhæfa þessa
dægursögu sínum tima. Það tókst
með slíkum ágætum, að fégæ'tt
má teljast. (Sú þýðing er merki-
legt dæmi þess, hversu snjall
þýðandi megnar að gera gamJa
sögu að sögu samtíðar sinnar,
þótt ekki sé djúpt rist.) Það er
beinlinis ótrúlegt, að það skuli
vera sami maðurian, sem þar
heldur á penna, og sá sem talar
í yngstu frumsömdum sögum
Helga Hjörvar, þar sem hann
fyrnir mál sitt sem mest. En
þetta tvennt sannar aðeins það,
að Helgi var sízt neitt nátttröil
í málvöndunarviðleitni sinni.
Hvorki vil ég né get skilizt svo
við þetta greinarkorn, að ég
minnist ekki á heimiiið í Suður-
gö'tu 6.
Fyrir mörgum árurn sagði
Hjörvar eitfihvað á þessa leið við
okkur tvo unga samstarfSmenn
sína, eftir langt og strangt strit
við að berja saman dagskrá
næstu viku: „Jæja, drengir, nú er
fimmitudagur, og þið komið með
mér heim í Suðurgötu 6 — mig
grunar að konan eigi baunir og
saltkjöt í dag.......“
Og það var eins og við mann-
inn mælt: Sú venja upptókst, að
við fórum oft heim með honum
í Suðurgötuna um hádegið og
sátum jafnan þar í dýrlegum
fagnaði. Var þá ekki alltaf, að
skrifstofustjórinn fengisf um það,
þótt klukkutíminn yrði aðeins
lengri!
Þessara hádegisverða rnunum
við lengi minnast. Heimilið var
fjölmennt, borðstofan stór og
borðSitofulborðið langt og ætlað
mörgum, sem ýmist voru að
koma og fara, sökum fjö'l'breyttra
starfa. Húsibóndinn sat í öndvegi
fyrir borðsenda, lék á alg oddi,
og hygg ég að þeim mun reifari
hafi hann verið sem borðgestir
hans voru fleiri, þvi að sliíkur
var höfðingsskapur hans og
skaplyndi allt. Og gestir voru oft
margir og góðir. (Ég minnist
þess, að einu sinni var samstarfs-
bróðir Helga gestur hans og sat
á hægri hönd, Pálil ísólfsson. Þeir
voru góðir vinir og eldu oft
saman grátt silfur í gamni. Og nú
sáitu höifðingjarnir þarna saman.
Og hvílík Ásareið! Það var eins
og hvor sæti á sínum Sleipni, og
stjörnuihröpin hrytu undan sex-
tán hófum í senn!) Er að furða,
þótt slíkar stundir og slilkir menn
verði minnisstæðir?
En yfir þessu fjölmenna heim-
ili og glaðværa gestaboði vaikti
hinn góði andi mikillar húsfreyju
og mildrar móður. Frú Rósa er
yndisileg kona, ævinlega jafn
ljúf og falleg. Mig grunar, að
slundum hafi fullþungt ok verið
lagt á hennar fíngerðu herðar, í
þungri ómegð, og stundum sáru
anidis'treymi. En sá granni reyr
bognaði ekki og brotnaði sízt. Og
enn er lögð á hana tvöföld harm-
byrði, sonarmissir og eiginmanns.
En hún á af miklu að taka, mik-
ilii reynslu og miklum kærleika.
Frú Rósu og börnum hennar
sendi ég hlýjar samúðaróskir og
þakka alLar ljúfar minningar í
Suðurgötu 6.
Og Helga Hjörvar, gömlum
húsbónda, lærimeistaea og vini,
ser.di ég hinztu kveðju og þokk.
En vænzt og veigamest mundi
honum sjálfum þykja sú þökk,
sem islenzk tunga á tuttugustu
öld á Ihonum að gjalda.
Ragnar Jóhannesson.
t
HELGI HJÖRVAR er allur. Með
honum er horfinn af jarðnesiku
ÞEGAR Þorsteinn M. Jónsson
bókaútgefandi á Akureyri hóf
útgáfu þjóðsagna og þjóðfræða-
safnsins Grímu síðvetrar árið
1929, minnist ég þess, að ýmsir
töldu það þarflítið verk, því að
dagar þjóðsögunnar væru taldir
og yfrið nóg væri búið að gefa
út af hjátrúar og hégiljusögum
í þessu landi. Margir töldu
einnig, að sá brunnur þjóðfræða,
sem jafnósleitilega hafði verið
ausið úr um áratugi, mundi senn
þurrausinn, og þessi nýja útgáfa
yrði aðeins dægurbóla, — Gríma
mundi ekki kemba hærurnar. Að
vísu lét fyrsta Grímuheftið, sem
boðið var falt í búðum, á heimil-
um og á vinnustöðum, ekki
mikið yfir sér. En allar hrak-
spár urðu sér til skammar. Vegna
efnis síns og annarra verðleika,
átti Gríma langt líf fyrir hönd-
um. Alls komu út af henni 25
hefti eða 5 þykk bindi á árun-
um 1929—1950. Og í dag leikur
ekki á tveim tungum, að Gríma
er eitt af fjórum gagnmerkustu
þjóðsagnasöfnum, sem gefin
hafa verið út með þjóðinni. Og
ef til vill hafa vinsældir Grímu
verfð mestar þeirra allra hjá nú-
lifandi kynslóð, sennilega vegna
þess, að efnisleg tengsl hennar
við nútímann eru nánari en
hinna eldri safna, og eins hins,
hve geysifjölbreytt hún hefur
verið. Sú varð og raunin á, að
Gríma birti hlutfallslega minna
af hreinum hjátrúarsögum en hin
eldri söfn, svo sem safn Jóns
Árnasonar, en meira af almennri
þjóðfræði og persónusögu. í
fyrstu heftum Grímu voru sumar
sögurnar úr óprentuðu þjóð-
sagnasafni Odds Björnssonar
prentsmiðjustjóra, hins merka
brautryðjanda í íslenzkri bóka-
gerð, þess manns, sem 1897 gaf
þjóðinni Þyrna Þorsteins Erlings
sonar og hinar yndislegu Sibiríu-
sögur Korolenkos í viðhafnarút-
gáfum, ásamt öðrum kjörgripum
í Bókasafni alþýðu. — Með öðru
bindi lauk innleggi Odds í Grímu;
var henni þá breytt í tíma-
rit og skráðir ritstjórar þess
þeir Jónas J. Rafnar og Þorsteinn
M. Jónsson.
Við lestur Grímu dylst engum,
að þeir félagar hafa erjað garð
þjóðsögunnar með miklum og
góðum árangri, enda samvinna
þeirra með ágætum, svo sem
Gríma sannar berlega. En Þor-
steinn M. Jónsson hefur ekki
reynzt einhamur, þegar um
hefur verið að ræða elsku til
þjóðlegra fræða! Enda þótt hann
væri um tugi ára einn stórvirk-
asti útgefandi annara bóka, gaf
hann út tveggja binda útgáfu af
Þjóðsögum Ólafs Davíðssonar á
árunum 1935—1939. Og árið 1945
gaf hann út og bjó undir prent-
un í félagi við Jónas J. Rafnar
lækni í viðhafnarútgáfu hið
mikla heildarsafn þjóðsagna
Ólafs í þrem bindum. Mér er
kunnugt um, með hve mikilli
alúð Þorsteinn vann að þessu
verki og af hve miklum stórhug.
Af óskiljanlegri oftrú á hæfileika
sjónarsviði sterkur og sérkenni-
legur persónuleiki. íslenzk tunga
og íislenzk saga ei'ga á bak að
sjá einum af ástmögum sínum.
Hann elskaði móðurmálið af
ástríðuhita æakumannsins all't til
hinztu stundar, og sagan var
honum sístreymandi lind unaðar
og lífsfyllingar.
Hann var prýðilega ritfær, giaf
út tvö smásagnasöfn og íslenzk-
aði nokkrar útlendai- bækur.
Hann var málsnjall svo að af bar.
Mun lengi *í minnium hafður
flutningur hans í útvarp, bæði á
þingfréttum og eigin þýðin.gum á
erlendum skáldverkum. Visei ég
til þess, að harvn hlaut blessun
mína fékk hann mig til að lýsa
þessar fallegu bækur, þær hefðu
sannarlega verðskuldáð feg-
urri skreytingu en ég hafði hæfi
leika til að láta þeim í té. Enn
má geta þess, að á árunum
1928—1936, gaf Þorsteinn M.
Jónsson út í fjórum heftum Grá-
skinnu þeirra Sigurðar Nordals
og Þórbergs Þórðarsonar, for-
kunnargott safn, sem síðar kem-
ur hér við sögu. Þannig hefur Þor
steinn staðið a'ð og kostað tvö
af höfuðverkum islenzkra þjóð-
fræða, auk Gráskinnu.
Nú hefur Gríma verið uppseld
um árabil og orðin næsta torgæt.
1
En íslenzkum þjóðfræðum
verður enn sem fyrr eitthváð til
bjargar. Fyrir nokkrum árum
kom nýr maður til sögunnar, sem
virðist hafa nægan áhuga og
stórhug til að taka við merkinu
af hinum eldri, þegar um útgáf-
ur þjóðfræða er að ræða. Þáð er
Hafsteinn Guðmundsson, prent-
smiðjustjóri í Hólaprentsmiðju
hinni nýju og aðaleigandi bóka-
útgáfunnar Þjóðsögu. Hafsteinn
hefur látfð skammt stórra högga
milli. Á árunum 1954—1859 kost-
aði hann viðhafnarútgáfu af
höfuðriti íslenzkra þjóðsagna,
Þjóðsögur og 'ævintýri Jóns Árna
sonar, er komu út í sex stórum
bindum, búnum til prentunar af
tveim merkum fræðimönnum,
Árna Böðvarssyni og Bjarna
Vilhjálmssyni. í kjölfar þeirrar
útgáfu fylgdi síðan Gráskinna
hin meiri, safnrit Nordals og Þór-
bergs. Nú hafði riti’ð verið stækk-
að um nærfellt helming.
Ekki var útgáfu Gráskinnu
hinnar meiri fyrr lokið en Haf-
steinn tók að skyggnast eftir
nýju verkefni á sama sviði og
við sitt hæfi. Og Gríma varð
fyrir valinu, góðu heilli. Árið
1962 samdist þannig milli hans
og Þorsteins M. Jónssonar, að
Hafsteinn tæki að sér endurút-
gáfu Grímu. Og núna á haust-
dögunum 1965 kom síðustu bindi
Grímu hinnar nýju á bókamark-
aðinn, öllum unnendum þjóð-
legra fræða til mikillar gleði.
3
Hinn aldni útgefandi Frum-
Grímu, Þorsteinn M. Jónsson,
hefur haft mestan hampann af
undirbúningi Grímu hinnar nýju.
Og hann hefur á engan hátt
kastað til hans höndunum, enda
Gríma verið óskabarn hans frá
öndverðu. Hverju hefti Frum-
Grímu fylgdi efnisyfirlit, þar sem
sögunum var ráðað eftir stafrófs
röð fyrirsagnanna og flokkaðar
eftir efni, svo ssm tíðkazt hefur
um hliðstæð söfn þar var einnig
skrá yfir frásagnarmenn og skrá-
setjara. í Grímu hinni nýju
hefur Þorsteinn svo sem sjálf-
sagt var, flokkað sögurnar að
nýju, og bersýnilega lagt í það
mikið starf og vandasamt, því að
alltaf getur orkað tvímælis, hvar
í flokki hver saga á heima. Hin
nýja flokkun hefur tvímælalaust
tekizt með miklum ágætum; hún
er rökrétt og mjög nákvæm, og
roargra aldraðra sem heyrnar-
deyfa meinaði að njóta annarra
radda í útvarpi.
Rödid hans og framsögn féll
einkar vel að lestri fornsagna, og
var unún á að h/lýða. Svo var
innlifun hans sterk, að það var
sem hann gengi sjálfur bardaga
með söguihetjum og ætti drjúgan
þátt í, þegar vel skipaðist um
sættir fyrir milligöngu göfugra
manna.
Ast sína á íslenzku máli sýndi
HeJgi Hjörvar meðal annars með
því, að hann, ásamt eigirukonu
sinni, sfiofnaði gjóð til minningar
um son þeirra látinn. Úr þessum
sjóði skulu varðlaun veitt fyrir
Þorsteinn M. Jónsson
gefur hinu mikla ritsafni heil-
legri og gleggri svip en unnt var
að gefa því áður fyrr, meðan það
var að koma út á löngu árabili.
í hinni nýju útgáfu eru aðalflokk
ar 20 og undirflokkar 100. Hver
aðalflokkur hefur sitt sérstaka
titilblað. Fyrsta bindi hefst á
ýtarlegum formála Þorsteins, þar
sem hann segir sögu hennar frá
upphafi til útgáfudags Grímu
hinnar nýju. Að formála lokn-
um taka við skrár yfir sögurit-
ara og aðalheimilidarmenn sögu-
ritara. Alls taka þær yfir tuttugu
blaðsíðúr fyrsta bindis. Það er
ekkert efunarmál, að þessar
skrár eru einhverjar þær full-
komnustu og greinarbeztu sem
fylgt hafa nokkru þjóðfræðasafni
til þessa. Við lestur þeirra kemur
í ljós, að margir hafa orðið til
þess að leggja Grímu lið. Við
lauslega talningu hafa þessir
lagt mest af mörkum: Þorsteinn
M. Jónsson (101 sögu), Þorsteinn
Þorkelsson, fræðaþulur, frá
Hvarfi (57 s.), Baldvin Jónatans-
son frá Víðaseli (43 s.), Jónas
J. Rafnar, yfirlæknir (42 s.),
Hannes bóndi Jónsson í Hleiðar-
garði (31 s.), Konráð Erlendsson,
kennari (27 s.), Guðmundur Frí-
mann (17 s.), Jón Jóhannesson,
fræðimaður á Siglufirði (17 s.),
Guðjón Brynjólfsson (16 s.),
Friðrik Á. Brekkan, rithöfundur
(15 s.) og Hannes Ó. M. Berg-
land (15 s.). Sögur sumra skrá-
setjaranna hafa þeir Jónas J.
Rafnar og Þorsteinn M. Jónsson
umskrifað til prentunar. Aðal-
heimildarmenn söguritara eru
samkvæmt skrá 270. Verða að-
eins taldir fjórir, sem mest hafa
lagt til af heimildum: Jón Jóns-
son blindi á Mýlaugsstöðum (12
s.), frú Jóhanna Jónsdóttir frá
Þrastarhóli (10 s.), frú Arnna
Jónsdóttir á Útnyrðingsstöðum
(9 s.), og séra Kristján Eldjárn
á Tjörn (8 s.). Alls eru í Grímu
hinni nýju 705 sögur, voru 555
í Frum-Grímu.
í upphafi fyrsta bindis Grímu
hinnar nýju er ritgerð Þorsteins
M. Jónssonar Um íslenzkar þjóð-
sögur, sem upprunalega var
prentuð í sérstöku riti í tilefni
af afmæli Steindórs Steindórs-
sonar, yfirkennara, frá Hlöðum,
og síðar birtist í bók Þorsteins,
Skráð og flutt, sem Kennarafé-
lag Gagnfræðaskóla Akureyrar
sá um útgáfu á, er Þorsteinn
varð sjötugur, hinn 20. ágúst
1955. Þessi ritgerð er gagnmerk,
þótt ekki sé hún nema 14 bls.
Mér er til efs, að betur hafi
nokkru sinni verið skrifað um ís-
lenzkar þjóðsögur í jafnstuttu
Framh. á bls. 14
snjailda meðferð móðurmálsins i
útvarpi.
Helgi Hjörvar var lengi for-
maður Ribhöfundafélags ís-
landis og heiðursfélagi síðusitu
árin. Hann var einni.g um áratoil
í stjórn Bandalags isilenzkra
listaimanna. Hann vann að alúð
og ósérplægni að hugsmuna'mál-
um rifihöfunda. Fyrir það eru
honum nú að leiðarlokum færðar
hjartans þakíkir.
Megi hann umtoun hljóta sinna
ævisitarfa.
Rithöfundafélag íslands sendir
ástvinum hans innilegar saimúð-
arkveðjur.
Ragnheiður Jónsdottir.