Morgunblaðið - 10.07.1966, Blaðsíða 15
Sunnudagur 10. jálí 19ðf
MORGU N BLAÐIÐ
15
•ÞEGAR ísland var hernumið af
’Bretum aðfaranótt hins 10. maí
•1940 brá flestum íslendingum
«ins og þeir vöknuðu illilega af
•værum blundi. Þangað til höfðu
tfæstir gert sér grein fyrir, að
land þeirra gæti í alvöru bland-
azt inn í stórstyrjöld. ísland hafði
öldum saman lotið yfirráðum
Danmerkur án nokkurra varna í
landinu sjálfu. Og þótt menn
vissu, að Danmörk hefði ekki
mátt á við stórveldin, töldu þeir
samt öryggi í því að vera hluti
af svo gömlu og mikilsvirtu
menningarríki sem diinu danska
konungsdæmi. Engu að síður
þráðu fslendinggr sjálfstæði og
hlutu þa'ð með sambandslögun-
■um við Danmörku frá 1. desem-
ber 1918. Þau voru samin og sam
þykkt á síðustu mánuðum fyrri
heimsstyrjaldarinnar,''" þegar
menn höfðu enn trú á því, að
henni mundi ljúka með því að
tryggja lýðræði í heiminum. Þess
ve « töldu fslendingar að yfir-
lýsing um eilíft hlutleysi og al-
Á ráðstef nunni. — Dr. Bjarni Benediktsson í ræðustól.
Bjarni Ben ediktsson:
ísland ú krossgötum
Ræða á ráðstefnu um
varnarmál 2. júlí 1966
gert varnarleysi gætl komið í
staðinn fyrir vernd hins danska
hers, sem hvort eð var væri
meiri að siðferðismætti en stríðs-
yaldi.
Auðvitað hafði einangrun ís-
lands í úthafinu áður fyrr verið
þess eiginlega vörn. Landið
hafði enga hernaðarþýðingu og
var án nokkurra þeirra náttúru-
gæða, sem á þeim tímum freist-
uðu annarra. Ég hef stundum
»agt við brezka vini mína, að
ekkert sýndi betur hversu lítt
girnilegt ísland hafi þá þótt, en
sú staðreynd, að á þeim tímum,
þegar Bretar voru að taka undir
umsjá sína eða fullveldi, — ef
menn vilja fremur orða það svo,
— stór og smá lönd hvarvetna, þá
kærðu þeir sig aldrei um ísland,
þó að þeir hefðu getað aflað sér
þess með því einungis að biðja
um það og hefði jafnvel ekki
þurft á beiðni að halda, því að
Danakonungur bauð þeim landið
a.m.k. einu sinni.
En við skulum jafnframt minn-
ast þess, að á seinni öldum, þá
varð brezki flotinn með tilvist
*inni í raun og veru skjöldur
fyrir fsland.
Aðstaðan breyttist með breytt-
um tímum. íslenzkur kommún-
isti hefur sagt frá því, að á fundi
framkvæmdastjórnar Komin-
tern á árinu 1920, þar sem tveir
íslendingar voru staddir, hafi
sjálfur Lenin talað um herna'ðar-
iega afstöðu íslands í framtíðar-
styrjöld Sérstaklega með tilliti
til flughernaðar og kafbáta.
Nokkru síðar sagði þýzk-ur rit-
höfundur um hernaðarmálefni:
„ísland er eins og skammbyssa,
sem miðað er á Breta og Banda-
ríkjamenn”.
Það þarf þess vegna e. t. v. ekki
að furða sig á því, að eftir að
nazistar höfðu hrifsað völdin í
Þýzkalandi og áður en Hitler
og Stalin gerðu sáttmála sinn, þá
skyldi það vera foringi íslenzkra
kommúnista, Einar Olgeirsson,
sem fyrstur íslenzkra stjórn-
málamanna benti opinberlega á
hversu gersamlega þýðingarlaus
hlutleysisyfirlýsingin ein værL
Veturinn 1939 — 1940 hafði ís-
lenzka stjórnin fengið trúnaðar-
vitneskju um það, að brezka
stjórnin væri þeirrar skoðunar,
að hervörnum þyrfti að koma
upp á íslandi, einkum ef Dan-
mörku yrði ógnað, svo sem menn
virtust óttast í árslok 1939. Al-
menningi á fslandi var jafn
ókunnugt um þessar bollalegg-
ingar eins og um yfirlýsingar
Lenins og þýzka herfræðingsins.
Þess vegna kom landganga
brezka liðsins hér í maí 1940 ís-
lenzkum almenningi alveg á
óvart.
Hennl var og eindregið mót-
mælt af íslenzku ríkisstjórninni.
En ekki leið á löngu þar til flestir
íslendingar höfðu sannfærzt um
nauðsyn þessara aðgerða. Rúmu
ári sfðar, í júní—júlí 1941, samdi
íslenzka ríkisstjórnin eftir ósk
hinnar brezku, um að Bandank-
in skyldu taka við vörnum ís-
lands. Hér varð lítill ágreining-
ur um þá samningsgerð.
Hinsvegar höfnuðu íslending-
ar þeirri ósk Bandaríkjanna, sem
fram var borin árið 1945, að
samíð yrði um, að þau fengju
hér herstöðvar til 99 ára. Ári
seinna var samið um óherbund-
inn rekstur Keflavíkurflugvall-
ar og skilorðsbundinn lending-
arrétt bandarískra herflugvéla á
honum. Sá samningur sætti
mikilli andstöðu vegna þess, að
sumir töldu þar um dulbúna her-
stöð að ræða.
Eins varð hér mikill ágrein-
ingur um það, hvort ísland skyldi
gerast aðili Atlantshafssamn-
ingsins. Það var þó samþykkt
með u.þ.b. þremur fjórðu hluta
atkvæða á Alþingi eftir harðar
umræður og uppþot utan við
Alþingishúsið. Allir voru sam-
mála um, að full aðild íslands
að slíku varnarbandalagi kom
ekki til greina. Þess vegna voru
hafðir fyrirvarar við inngöngu
íslands í bandalagið. Samkomu-
lag 'um efni og orðalag þeirra
hafði tekizt í undirbúningsum-
ræðum, og lýsti ég, sem þá var
utanríkisráðherra Islands, þeim
svo við undirskrift samningsins
í Washington:'
„fslendingar eru vopnlausir og
hafa verið vopnlausir síðan á
dögum víkinganna, forfeðra okk-
ar. Við höfum engan her og get-
um ekki haft.
ísland hefur aldrei farið með
hernaði gegn nokkru landi, og
sem vopnlaust land hvorki get-
um við né munum segja nokk-
urri þjóð stríð á hendur, svo sem
við lýstum yfir, er við gerðumst
ein af Sameinuðu þjóðunum.
Staðreynd er, áð við getum alls
ekki varið okkur gegn neinni er-
lendri, vopnaðri árás. Við vorum
þess vegna í vafa um, hvort við
gætum gerzt aðilar þessa varn-
arbandalags, en svo getur staðið
á, að ísland hafi úrslitaþýðingu
um öryggi landanna við Norður-
Atlantshaf.
í síðasta stríði tók Bretland að
sér varnir íslands, og síðan gerð-
um við samning við stjórn
Bandaríkjanna um hervarnir ís-
lands meðan á stríðinu stóð.
Aðild okkar að Norður-Atlants-
hafssamningnum sýnir, að bæði
sjálfra okkar vegna og annarra
viljum við svipaða skipan og þá
á vörnum landsins, ef ný styrjöld
brýzt út, sem við vonum og biðj-
um. að ekki verði.“
í þessum fyrirvörum fólst
m. a., að varnarlið skyldi því að-
eins staðsett í landinu áð ný
styrjöld brytist út, þ.e.a.s. ekki
á friðartímum. Með árásinni á
Suður-Kóreu og viðbrögðum
Sameinuðu þjóðanna gegn
henni breýttust viðhorfin ger-
samlega. Íslendingar töldu ekki
lengur öruggt að hafa land sitt
varnarlaust og gerðu varnar-
samninginn milli íslands og
Bandaríkjanna, sem var undir-
ritaður hinn 5. maí 1951 og síðar
staðfestur af miklum meiri-
hluta á Alþingi. Síðan hefur ver-
ið bandarískt varnarlið í landinu
á vegum Atlantshafsbandalags-
ins. Raunar var meirihluti Al-
þings á árinu 1956 þeirrar skoð-
unar, að kalda strfðinu hefði létt
svo, að óhætt mundi að láta
varnarliðið hverfa af landi brott.
Atburðirnir í Ungverjalandi þá
um haustið eyddu hinsvegar öll-
um slíkum ráðagerðum. Ætíð
öðru hvoru vaknar þó sú spurn-
ing, einnig í hugum þeirra, sem
fylgjandi eru aðild íslands að At-
lantshafsbandalaginu, hvort svo
friðvænlegt sé orðið, að óhætt sé,
að varnarliðið hverfi hé’ðan á
brott.
Varðandi framtíðina er þess
vegna nauðsynlegt að greina á
milli tvenns: áframhaldandi að-
ildar að Atlanthafsbandalaginu
og stöðugra varna á sjálfu ís-
landi.
Atlantshafsbandalagið var
stofnað vegna hættunnar á
komúnískri árás. Þegar sú ógnun
virðist minnka, minnkar einnig
nauðsyn bandalagsins í hugum
margra. Við getum endalaust
velt því fyrir okkur, hvort komm
únistahættan sé minnkandi.
Sannleikurinn er sá, að allir
vonum við að svo sé, og vinnum
af heilum hug að betri sambúð,
ekki einungis við hin kommún-
ísku ríki, heldur milli allra
þjóða. En árásir og stríð hafa
verið í heiminum svo lengi sem
sagan kann frá að segja. Hver
getur án víðtækrar og rækilegrar
rannsóknar sagt hversu mörg
stríð hafa verið háð á dögum
okkar, er teljum okkur enn á
bezta skeiði? En við þurfum
enga rannsókn til að muna eftir
heimsstríðunum tveimur, þeim
alvarlegustu og skaðsamlegustu
í allri sögu mannkynsins. Að
visu hefði Hitler naumast hleypt
seinni heimsstyrjöldinni af stað
án atbeina og vinsamlegrar sam-
vinnu Stalins. En á árinu 1914
voru Stalin og kommúnistar
yfirleitt enn valdalausir. Þeir
bera þess vegna ekki ábyrgðina
á því strfði Satt að.segja er mér
nær að halda, að menn hafi nú
komizt að raun um, að mun
erfiðara sé að kveða á um
hverjir beri sök á stríðinu 1914,
en eitt sinn var haldið. Ríkin
rak inn í fyrri heimstyrjöldina,
án þess að stjórnendur þeirra
gerðu sér grein fyrir hvert þeir
væru að fara.
Eftir ágætum frönskum hers-
höfðingja, sem þá starfaði í
Norður-Afríku, er þetta haft:
„Þeir eru alveg vitlausir.
Styrjöld á milli Evrópumanna er
borgarstyrjöld. Hún er eftirminni
legasta glapræði, sem nokkurn
tíma hefur verið framið í heim-
inum“.
Bandaríkjamenn björguðu þá
Evrópu frá sumum afleiðingum
þessa eftirminnilega glapræðis.
Af völdum annarra þeirra þjí-
umst við enn, þ. á m. kommún-
istahættunni, þó að Bandaríkja-
menn neyddust til að koma aftur
og bjarga okkur öllum frá al-
gerri villimennsku.
Þegar við hugsum um allt
þetta, hljótum við spyrja sjálfa
okkur, hvort við höfum nokkra
ástæðu til að trúa því, að mann-
kynið hafi á okkar dögum orðið
skyndilega friðsamara en ætíð
áður. Oft er svarað: Já, og vitn-
að til hinna nýju ógnarvopna og
jafnvægis ógnanna! En getum
veri'ð vissir um að þessi vopn
verði aldrei notuð, og jafnv^l
þótt svo færi, að menn héldu
ekki áfram að fara með ófriði, án
þeirra, eins og ætíð áður?
Eina örugga hindrunin gegn
stríði er í sjálfum mannshugan-
um, skilningi á því, að menn lifi
í einu samfélagi, þar sem styrjöld
sé jafn óhugsandi eins og borgara
styrjöld í gamalgrónu ríki, þar
sem borgararnir hugsa allir með
svipuðum hætti. Allir skiljum
við nú orðið, að það hlýtur að
taka langan mjög langan tíma að
koma upp þeirri skipan Samein-
úðu þjóðanna, sem úrslitaráð
hafi. En við höfðum í sannleika
sagt vonað, að við hefðum uþp-
haf slíks samfélags á grundvelli
Atlantshafssamningsins. Við höfð
um haldið, að fleiri og fleiri
skildu, að það væri betra að
Bandaríkjamenn dveldust í
Evrópu til að hindra nýja ógæfu,
en að við þyrftum að fá þá tií
að koma í þriðja skiptíð í því
skyni að bjarga því, sem bjargað
yrði, úr nýjum rústum. Á sama
veg höfðum við skoðað samvinnu
Þjóðverja við vestrænu lýðræð-
isríkin, — ekki eingöngu við
Frakkland, heldur við þau öll —
sem merki betri tíma og farsælli
framtíðar okkur öllum til handa.
Atburðir síðustu tíma hafa
gert okkur miður bjartsýna
en áður. Þáð, sem úr sker, er
hinsvegar samheldni þeirra stór-
velda, sem enn styðja banda-
lagið af heilum hug. Miðað við
aðild þeirra hefur þátttaka ís-
lands sáralítið að segja. Smá-
þjóðirnar þurfa einnig á friði
að halda. Hvort sem okkur líkar
betur eða verr, þá hefur ísland
hernaðarþýðingu.
Umferð allskonar ferðalanga
á yfirborði hafsins umhverfis
okkur, um hafsdjúpin og í lofti
yfir okkur er nú svo mikil, að
ísland er litlu sfður á krossgöt-
um en þótt landið lægi í miðri
Evrópu. Hópur árásarmanna gæti
náð yfirráðum í landinu á fáujn
mínútum, ef við hefðum en§ar
varnir í landinu. íslendingar
verða þess vegna að átta sig á
hættunni, og gera hug sinn upp
um, hvort helzt verði við hana
ráðið með varnarleysi, erlendu
varnarliði, svipuðu og við höfum
haft síðustu árin, eða okkar eigin
varnarliði.
Við íslendingar eru nú öldum
saman óvanir vopnaburði. Lið
okkar mundi alltaf verða lítið og
kostnaðurinn mikill fyrir þjóð,
sem vegna fæðar sinnar reynist
ærið erfitt að halda uppi öllum
nauðsynjum ríkis og samfélags í
nútíma þjóðfélagi.
Hér er ekki staður til þess að
reyna að finna lausn á þessum
erfiðu efnum. En hið erfiða val
milli einhverra varna og engra
varna er aúðveldara vegna þess,
að fáar þjóðir njóta friðsamari
sambúðar við nágranna sína en
við, eins og forseti fslands, herra
Ásgeir Ásgeirsson, hefur oft
bent á. Og þó verður að hafa það
í huga, að eins og íslendingar
skildu betur nauðsynina á að
ganga í Atlantshafsbandalagið af
því, að nánustu nágrannár okkar
og vinir, Norðmenn og Danir,
höfðu þe<?ar ákveðið að gerast
aðilar á sama veg mundi
okkur verða erfiðara að halda
áfram að vera í bandalaginu,
ef þessar tvær þjóðir tækju
ákvörðun um að ganga úr
því. Ákvarðanir annarra geta
haft úrslitaáhrif fyrir okk-
ar eigin ákvörðun. Á sama
veg verðum við að skilja, að okk-
ar eigin ákvörðun getur haft
mikla þýðingu fyrir aðra. Um
fram allt verðum við að muna,
a'ð sá, sem æskir frelsis, verður
að sýna með gerðum sínum, að
hann eigi frelsið skilið.