Morgunblaðið - 25.10.1966, Side 12

12
MOHGUNBLAOIÐ
Þriðjudagur 25. okt. 1968
Stuölar - strik - strengir
Föstumessa fyrir 400 raddir
Um pólska tónsmiðinn Penderecki
og nýstárlegar tónsmíðar hans

Frá æfingu á passíunni umtöl uðu í San Giorgio í Feneyjum.
Krzysztof Penderecki vakti
fyrst verulega athygli fyrir sjö
árum er hann tók þátt í keppni
•em tónskáldasamtökin pólsku
•fndu til um ný tónverk. Pend-
•recki, sem þá var 33 ára gam-
»11, sendi þrjár tónsmíðar til
keppninnar allar undir dul-
nefni. Er úrslit voru kunngerð,
kom í ljós, að hann hafði
kreppt verðlaun fyrir allar
Þrjár, fyrstu, önnur og þriðju
▼erðlaun í keppninnL
Síðan hefur Penderecki stað
ff í stórræðum og þykir nú
•inn athyglisverðasti tónsmið-
nr Evrópu af yngri kynslóð-
kvnL Heima í Póllandi flykkist
fólk á tónleika ef verk Pend-
•reckis eru á dagskrá og sama
•r uppi á teningunum er verk
hans eru flutt erlendis.
í upphafi tónskáldaferils
•íns maetti Penderecki að sönnu
nokkurri andspyrnu og er verk
hans voru fyrst flutt opinber-
íega í Póllandi tóku sig til
ftokkrir landar hans og starfs-
bræður í tónlistinni og hleyptu
upp tónleikunum með leik-
fangaflautum, rellum, blístri og
ólátum. Penderecki kippti sér
ekki upp við þetta en samdi
næsta tónverk fyrir ýmis „hljóð
færi“ í hávaðasamara lagi s. s.
sagir, þjalir, verksmiðjuflaut-
ur og rafmagnsbjöllur auk al-
gengra blásturshljó'ðfæra og
bætti loks við venjulegri hand
sög og heljarmiklum trjábol og
manni til að meðhöndla hvort-
tveggja. Og þá, segir sagan,
féll andstæðingum Pendereckis
allur ketill í eld.
Penderecki hefur komið sér
upp nýju tónritunarkerfi til
þess að festa tónsmíðar sínar
á pappír, næsta frumlegu og
skemmtilegu á að líta og hafa
margir avant-garde tónsmiðir
tekið það upp eftir honum. En
Penderecki forsmáir þó engan
veginn hefðbundið tónritunar-
kerfi fyrri tíma og notar venju
legar nótur jöfnum höndum.
Svipaða 'sögu er að segja af
stí'l hans i tónsmíðum, hann
beitir jafnt gömlu og nýju og
lætur viðfangsefni'ð ráða hverju
sinni en fylgir engri fastri stef
nu eða „skóla“, hvorki hefð-
bundinni né nýtízkulegri.
Nýjasta verk Pendereckis
sem flutt hefur verið opinber-
lega er Passía eða „Píslarvætfi
og dauði Jesú Krists samkvæmt
Lúkasarguðspjalli", eins og
verkið heitir að réttu lagi,
tveggja klukkustunda óratór-
íó, sem spannar vítt svið inn-
an tónlistarinnar allt frá guð-
ræknislegum gregóríönskum
kirkjusöng og til þurrlegs
strangleika tólftónaskólans. —
Penderecki fer allt aðrar leið-
ir en Bach og Telemann í pass-
íum sínum og lætur m. a. kór-
inn taka þátt í því sem fram
fer og gera athugasemdir,
marka píslagöngu Krists með
krossinn fyrirlitningarópum og
köllum fjöldans og hæðnislhlátr
um en tónlistina lýsa samúð og
dapurleik þessarar stundar.
Þessari passíu Pendereckis
hefur verið yfirmáta vel teki'ð
hvar sem hún hefur verið flutt.
í Kraká varð að halda tvenna
tónleika svo öll þau tíu þús-
und manna sem á verkið vildu
hlýða fengju heyrt það og í
Varsjá var svo setinn bekkur-
inn í Filharmóníuhöllinni að
þar hefur ekki í annan tíma
verið meira fjölmenni og pass-
íunni og höfundi hennar gífur-
lega vel tekið. Passía Pendere-
ckis hefur einnig verið flutt í
Feneyjum, í kirkju heilags Ge-
orgs, San Giorgio og þar brá
svo við að áheyrendur, bæði
lærðir og leikir, hempuklædd-
ir prestar og prúðbúnir gest-
ir, gleymdu með öllu banni því
sem ríkir í kirkjunni við lófa-
taki og öðrum fagna'ðarlátum
og klöppuðu sem ákafast, en
klerkur einn þar sfaddur af-
sakaði brotið á þeim forsendum
að það hlyti að vera Drottni
þóknanlegt að hylla slikt verk.
Um þessar mundir er Pender
ecki í Essen í V-Þýzkalandi,
‘kerenir þar tónsmíðar. við Folk-
wang- Hoohschule fúr Musik og
vinnur að ýmsum tónsmíðum,
sem falaðar hafa verið af hon-
um. Hann er þó ekki horfinn
löndum sínum, hefur aðeins
fengið leyfi frá störfum sínum
við Tónlistarskólann á Kraká
um nokkurt skeið. Tvær tón-
amiðanna sem Penderecki vinn
ur reú a'ð verða frumfluttar i
Bandaríkjunum en ekki hefur
verið uppskátt látið hvers kyna
þær eru. Þá hefur Penderecki
í smíðum föstumessu fyrir 400
radda kór og óperu sem byggð
er á réttarhöldum sem fram
fóru á 17. öld yfir meintri
galdranorn og verður það mik-
ið verk að sögn tónskáldsins,
með geysifjölmennum kór,
mörgum einsöngvurum og
„eins mörgum hljóðfæraleikur-
um og fyrir verður komið".
Thomas IVIann
fetar
enginn ■ fótspor hans?
H É R fer á eftir útdráttur úr
grein sem Rudolf Walter Leon
hardt, menningarmálaritstjóri
v-þýzka vikuritsins „Die Zeit“,
skrifaði í blaðið fyrir nokkru
um rithöfundinn Thomas Mann
Og áhrif hans á þýzkar bók-
menntir, um álit landa hans á
honum nú og um konu þá er
þýddi bækur Manns á enska
iungu og talin er hafa valdið
imiklu um að Mann voru veitt
Nóbelsverðlaun fyrir ritverk
•ín 1029:
Fyrir nokkru átti ég tal við
landa minn, ungan mann og vel
menntan, rúmle^a þrítugan,
um Thomas Mann. Tilefnið var
það, að þá voru nýkomin út
sendibréf Manns í þremur bind
um. „Þessar þækur", sagði við-
mælandi minn, „eru einhverj-
ar þær skemmtilegustu sem ég
hef tekið mér í hönd til lestr-
»r í langan tíma“.
Mig furðaði fteldur á þessu
•g tók upp á því að spyrja
fleira fólk af yngri kynslóð-
inni sem áhuga hafði á bók-
menntum hvað því þætti um
Thomas Mann. Úrslit þeirrar
skoðanakönnunar voru þau að
þekktast ritverka hans og vin-
sælast reyndist fyrsta skáld-
saga hans, „Buddenbrooks'*.
Næst nefndu flestir til „Töfra-
fjallið", þá bréfasafnið sem áð-
iir gat og síðan einhverja af
smærri sögum Manns, oftast
„Tonio Kröger,, sem flestir
höfðu lesið i skóla. Ýmsar fleiri
skáldsögur voru tilnefndar.
„Dauði í Feneyjum", „Mario
og töframaðurinn", „Höfða-
skipti", „Svarti svanurinn“,
„Ástvinur snýr aftur", „Synd-
arinn heilagi", „Felix Krull“,
en áttu flestar litlum vinsæld-
um að fagna. Margir kváðust
líka hafa byrjað á bókunum
um Jósep en hafa gefizt upp og
•vipað var að segja um Faust.
Að bréfum Manns undantekn-
um voru öll ritverk hans önn-
ur en skáldsögur nær gjörsam-
iega óþekkt.
Hvað sem mönnum kann að
þykja um þessa skoðanakönn-
un og niðurstöður hennar, verð
ur hitt ekki dregið í efa að
Þjóðverjar setja sjálfir Thomas
Mann á bekk með sígildum rit
höfundum fyrri alda og me'ð
öðrum þjóðum er hann víðast
hvar talinn öðrum löndum sín-
um í rithöfundastétt fremur
fulltrúi þýzkra bókmennta á
þessari öld.
,Það kann þvi að vekja
nokkra furðu að á skáldaþingi
og rithöfunda sem haldið var i
fyrra og ætlað var að fjalla
um Thomas Mann steig maður
nokkur í ræðustól og sagði:
„Jú, vist lesa menn sér Thomas
Mann sér til skemmtunar og
fróðleiks og fjöldi manna hefur
tekið sér penna í hönd til þess
að skrifa um hann og verk
ihans. En hann hefur ekki eign
ast neina lærisveina, það hefur
enginn orðfð til þess að taka
arf eftir hann í þýzkum bók-
menntum eins og var um Rilke
og Benn og Kafka og Brecht“.
Sá er svo mælti var Rein-
hard Baumgart, kunnur þýzk-
ur gagnrýnandi, sem skrifað hef
ur merka bók um Mann og
íróníuna í verkum hans en vill
heldur telja sig til skáldsagna-
höfunda. Af þessum ummælum
Baumgarts spannst mikil orða-
senna þarna á þinginu en loka-
niðurstaðan varð sú að menn
sættust á að víst gætti áhrifa
Manns á nútímabókmenntir
þýzkar, Gúnther Grass, Uwe
Johnson og Martin Walser
myndu ekki skrifa eins og þeir
gerðu nema fyrir áhrif frá
Mann.
Þetta kann satt að vera. En
hversu mikil eru þau áhrif? Ég
settist niður og las hverja á
eftir annarri, „Buddenbrooks"
Manns og „Die BleChtrommel“
eftir Grass og gat lítinn svip
séð með þeim. Ég reyndi aftur
oog tók fyrir „Töfrafjallið" eftir
Mann og og „Hundejahre" eftir
Grass. Kaldhæðni er að finna í
öllum bókunum fjórum og stund
um skopstælingu en að Ö'ðru
leyti er vandséð hvað þær eiga
sammerkt.
Áhrif rithöfunda á aðra eru
jafnan álitamál og sýnist oft
sitt hverjum. Af nýrri rithöf-
undum þýzkum má þó greina
áhrif Hemingways á Sigfried
Lenz og Uwe Johnson hefur
orðið fyrir töluverðum áhrif-
um af Faulkner. Martin Walser
líkti mjög eftir Kafka en síð-
ari skrif hans spá góðu og hann
gæti hæglega orðið Thomas
Mann þriðja fjórðungs tuttug-
ustu aldarinnar. Þá má ekki
gleyma því að tæplega getur
nokkurt leikritaskáld núlifandi
er skrifi verk sín á þýzku að
ekki megi merkja í verkum
þess, hvort heldur til eru nefnd
ir Frisch eða Dúrrenmatt,
Weiss eða Kipphardt eða
Hacks, greinileg áhrif af verk-
um Bertholds Brecht. Hinn eini
sem ef til vill má undanskilja
er Hochhuth, sem var læri-
sveinn helzta keppninauts
Brechts, Carls Zuckmayers.
Thomas Mann kemur manni
fyrir sjónir sem framandi gest-
ur á sviði þýzkra bókmennta
eftirstríðsáranna, dáður gestur
að sönnu, bæði af almennum
lesendum og ungum og upp-
rennandi rithöfundum, en gest-
ur engu að sfður. Sjálfur hafði
hann heldur ekki mikinn áhuga
á þýzkum bókmenntum eftir
Frú Helen Tracy Lowe-Porter.
1930 þótti lítið til alls þass
koma sem skrifað var í Þýzka-
landi á árunum frá 1933 til
1945 og stóð að því sem virt-
ist sem næst á sama um það
sem fram kom síðar. Til þessa
ber margt, það helzt að Mann
fluttist úr landi og var lang-
dvölum vestanhafs og fékk
.oks bandarískan ríkisborgara-
rétt 1944, en ýmislegt annað
stuðlaði einnig að þessu fá-
læti hans á efri árum um bók-
menntir ættlands síns, sem of
Langt mái yrði upp að telja
hér.
Thomas Mann hlaut Nóbels-
verðlaunin 1929 og er það mál
margra a'ö þar hafi mestu um
valdið þýðing frú Helen Tracy
Lowe-Porter á „Töfrafjalli"
Manns, þótt svo væri látið
heita að verðlaunin hlyti h n
fyrir æskuverk sitt, „Budti i-
brooks", sem frú Lowe-Po, .
Framhald á bls. 13
Thomas Mann. Myndin tekin 1950.