Morgunblaðið - 24.11.1966, Síða 10

10
MORCU NBLAÐIÐ
Fimíntudagur 24. nóv. 1966
Málaferli um norrænu goðin
Eftir Roland Huntford (Observer)
GREIN sú, sem hér fer á eftir er rituð í Kaupmanna-
höfn og má glöggt sjá það að höfundur hefur fengið ein-
kennilegar upplýsingar um sumt það, er hann ritar um.
Höfundurinn er brezkur, Roland Huntford, og hefur ritað
greinina á vegum brezka blaðsins Observer, sem viður-
kennt er og virt víða um heim.
Þótt sumt í greininni sé byggt á misskilningi og van-
þekkingu og andinn í henni innblásinn af mönnum eins
og Poul Möller og Brodum-Nielsen, þykir Morgunblaðinu
rétt að koma henni á framfæri við íslenzka lesendur, sem
áhuga hafa á.
Kaupmannahöfn 15. nóvember.
Víkingamir, sem liöfðu yndi af
málaþrasi, hefðu kunnað að
meta máiaferlin ssm stofnað
hefur verið tii vegna sagnanna
þeirra. Langdregin réttarhöld
standa nú. í yfir í Kaupmanna-
höfn til að skera úr um hvort
handritin að sögunum eigi að
senda aftur til íslands, eða
hvort þau skuli vera áfram í
dönsku höfuðborginni, þar sem
þau hafa verið geymd undan-
farnar tvær og hálfa öld.
Þetta er gömul saga um þjóð-
erniskennd, vísindamennsku
og eignarrétt. Islendingasögurn
ar eru sameiginlegur arfur
Norðurlandanna, og í rauninni
einnig engil-saxnesku þjóð-
anna. Þær eru frásagnir af
hetjum og guðum forn-nor-
rænna manna, og það var á
vissan hátt algjör tilviljun að
íslendingar urðu til þess að
skrá þær heimildir, sem geymd
ust í gömlum frásögnum.
Sögurnar, eins og við þekkj
um þær, voru skráðar á þrett-
ándu og fjórtándu öld. Á þeim
árum var ísland fyrst sjálf-
stætt ríki, og seinna hluti af
miðaldaheimsveldinu norska,
sem náði einnig yfir Grænland
Orkneyjar, stóran hluta Sví-
þjóðar, og, að því er sumir
segja, strendur Labradors og
Nýfundnalands, sem þá voru
þekktar undir nafninu „Vín-
land“. Eftir því sem tímar liðu
jókst afturförin á íslandi. Dan-
mörk eignaðist landið, og þegar
kom fram á átjándu öld ríkti
þar ömulegt ástand fátæktar og
örbrigðar. Hinir fáu sauðfjár-
bændur og fiskimenn, sem
voru afkomendur víkinganna,
hugsuðu um það eitt að fleyta
fram lífinu. Sögurnar voru allt
að því gleymdar.
Það þurfti danskan ríkis-
starfsmann, Árna Magnússon,
til að finna þær á ný. Hann
fann handritin á víð og dreif
og í vanhirðu. Á árunum 1702
til 1712 ferðaðist hann um ís-
land til að safna þeim saman.
Þau lágu mygluð og rottuétin
i frumstæðum rjáfrum. Þau
notuð til allra hugsanlegra
heimilisþarfa. Þau skýldu
sveitafólkinu og voru notuð til
að vatnsþétta fjósin. Árni
Magnússon fann meir að segja
skinnhandrit, sem höfðu óbætan
legt sögulegt gildi, en höfðu
verið notuð í frumstæða glugga.
Honum tókst að safna merkustu
sögunum — þótt ef til vill hafi
það ekki verið meirihluti
þeirra handrita sem fáanleg
voru — og hélt með þau aftur
til Kaupmannahafnar. Þar varð
hann prófessor við háskólann,
og eyddi æfidögum sínum við
að lagfæra þennan fund sinn
og skýra það, sem í handritun
um stóð.
Það er algjörlega Árna Magn
ússyni að þakka að margar
merkustu sögurnar hafa bjarg
azt frá glötun. Og samt hafa
margar glatazt fyrir fullt og
allt vegna hirðuleysis. Fullvíst
má telja að meðal þeirra hafi
verið nánari frásagnir frá Vín-
lands-nýlendunni í Ameríku,
sem ekkert er eftir af sögum
nm nema smá glefsur í Eiríks
sögu rauða og Grænlendinga-
sögu.
Með erfðaskrá sinni setti
Árni Magnússon á fót stofnun,
sem skyldi eiga handritin og
veita vísindamönnum aðgang
að þeim. Bar stofnunin nafn
Árna Magnússonar. Hún var í
sambandi við Kaupmannahafn
arháskóla, og varð heimsfræg
miðstöð norrænna miðaldarann
sókna.
Meðan á þessu stóð barst
hin rómantíska þjóðernisstefna
nítjándu aldarinnar til fslands,
og þar tóku að heyrast kröfur
um sjálfstæði. Það fékkst 1943,
og árið 1947 fóru fslendingar
fram á að þeim yrði skilað
handritunum.
Sögurnar voru orðnar íslend-
ingum tákn þjóðernis og sjálf-
stæðis. Ef til vill hefðu þeir
verið jafn gagnteknir af skinn-
handritum í Kaupmannahöfn
. Árni Magnússon
ef þeir hefðu átt sína eigin
minnisvarða úr steini. En á
hrjóstugri eyju þeirra var lítið
um byggingarlist. Engar högg
myndir voru þar. Fá hús á
íslandi eru eldri en 100 ára.
Söguhandritin voru tengiliður
þeirra við íortíðina.
fslendingar reyndu aldrei að
halda fram lagalegum rétti sín
um til handritanna; þeir fóru
fram á að þeim yrði skilað á
tilfinningagrundvelli. Og
danska ríkisstjórnin, sem hafði
stjórnmálahagsmimi af að
blíðka þessa fyrri nýlendu sína
ákvað að skila skinnhandrit-
unurn til Reykjavíkur. Og þá
hóist baráttan.
Margir áhrifamenn í Dan-
mörku voru andvígir því að
ríkisstjórn þeirra skuli hafa á-
kveðið að ráðstafa einkaeign
án þess að ráðgast um það við
eigendurna. Og vísindamenn
voru ekki sáttir við að láta
flytja handritin yfir hafið til
fjarlægrar eyju eftir að þau
höfðu verið svo aðgengileg í
Kaupmannnhöfn. Norðmenn,
sem átt hafa marga af þekkt-
ustu sérfræðingum í forn-nor-
rænum bókmenntum, gengu
jafnvel svo langt að bera fram
hálf-opinber motmæli við Dani
og fara þess á leit að þeir
héldu handritunum.
En danska stjórnin sem nú
er skipuð jafnaðarmönnum)
hélt fast við fyrri ákvörðun
sína og fékk lagaheimild fyrir
afhendingunni samþykkta árið
1961. Stjórnarandstaðan mót-
mælti þessu og hélt því fram
að um eignarnám væri að ræða
Vitnaði hún í grein í stjórnar-
skránni, sem heimilar minni-
hluta að fresta afgreiðslu slíkra
mála til næsta þings.
Eftir þingkosningarnar 1964
var frumvarp ríkisstjórnarinn-
ar lagt fyrir á ný og sam-
þykkt; Árna Magnússonarstofn
unin fór þá þegar fram á að
dómstólarmr lýstu afhending-
una brot á stjórnarskránni.
Byggðist krafa þeirra á því
sjónarmiði að ríkið væri að
afhenda eign, sem það átti ekki,
og hefði því, áður en íslending-
um væri afhent handritin, átt
að taka þau eignarnámi.
Yfirréttur Kaupmannahafn-
ar úrskurðaði ríkisstjórnina x
fullum rétti, en þeim úrskurði
var áfrýjað og bíður nú dóms.
Jafnvel þótt stofnunin tapi á
nýjan leik, er hugsanlegt að
handritin verði áfram í Kaup-
mannahöfn, því bráðlega fara
fram þingkosningar, óg ef eins
og virðist koma til greina, að
kemur til stjórnarskipta, mætti
vísa málinu frá.
Stofnunin og stuðningsmenn
hennar (sem eru margir)
segjast fyrst og fremst hafa í
huga hagsmuni eignaréttarins,
sem málið byggist á. Nokkuð
er óljóst hver á handritin,
vegna ýmissa konunglegra úr-
skurða tveggja síðustu alda, en
í heild virðast handritin frekar
vera eign stofnunarinnar en
ríkisins.
Á íslandi er þetta orðið til-
finningamál. Þeir eru jafnvel
til, sem halda því fram að ís-
lenzkir stjórnmálamenn hafi
notað söguhandritin til að
leiða hugina frá erfiðleikunum
heima fyrir. Og Danir benda
á að Islendingar eigi miklu
fleiri handrit en þau, sem eru
í Danmörku.
En það vil svo til að í
Kaupmannahafnarsafninu er
kjarninn af forn-norrænum bók
menntum. Þar er svonefnd
Flateyjarbók, sem geymir frá-
sagnir af landkönnunum, þeirra
á meðal um ferðir víkinganna
til Norður Ameríku. Þar er
Heimskringla Snorra Sturluson
ar, með æfisögum Noregskon-
unga, sem með réttu má segja
að sé á hagsmunasviði Norð-
manna. Þar eru Eddukvæðin,
eða frásagnir af norrænu guð-
unum. f rauninni má segja að
þau séu dýrgripurinn í þess-
um fjársjóði miðaldabókmennt-
anna, sem hefur að geyma allt
frá frábærum smásögum, eins
og söguna umÁuðun og björn-
inn, til lengri skáldsagna með
djúpum sálrænum skilningi,
eins og Njáls sögu.
Danir, Norðmenn og Svíar
segja að allt þetta sé þeirra
arfur, ekki síður en fslend-
inga, og þeir harma það meira
en lítið að þjóðardramb og
tilfinningasemi hafi komizt inn
í málið, sem grundvallast á
vísindahagsmunum. En, ein-
hvernveginn fellur þetta allt
inn í gamla erfðavenju; nor-
rænu sögurnar eru byggðar á
þessháttar deilum.
(Öll réttindi áskilin —
Observer).
Bifreiðor velta
á EvolQorðor-
siriiid
SÍÐASTLIÐINN Iaugardag
ultu tvær bifreiðar á Hvalfjarö-
arströnd og skemmdust báðar
mikið. Slys urðu ekki á mönn-
um, en hálka var mikil á veg-
inum og skyggni slæmt.
Fréttaritaii Mbl. í Borgarnesi,
Hörður Jóhannessson, tjáði blað
inu, að báðar bifreiðarnar hefðu
verið úr Borgarnesi. Hefðu þær
ekið hægt, enda skyggni slæmt,
blindhríð og hálka. Lentu bif-
reiðarnar fyrir utan veginn,
hvolfdu og stöðvuðust báðar á
þakinu. Gerðist þetta skammt
fyrir austan Eystra-Miðfell.
Slys urðu ekki á mönnum eins
og að framan greinir.
Erlingur Gíslason og Anna Guð mundsdóttir í hlutverkum sínum.
UPPSTIGNIN
ÞAÐ er- nú að hætta sér út á hál-
ar brautir að skrifa um leikhús-
mál, sérstaklega þegar þekking-
in og reynslan í þeim málum er
af mjög skornum skammti hjá
undirritaðri. Samt er það nú svo
að ein bezta skemmtun, sem ég
þekki, er að fara í leikhús og
sjá og heyra það sem þar fer
fram. Tilefni þess að ég skrifa
þessar línur er það, að ég komst
að því af tilviljun að leikritið
Uppstigning eftir Sigurð Nordal
prófessor sé ekki vel sótt af
Reykjavíkurbúum, og eftir því
að dæma væri hugsanlegt að fá-
ar sýningar væru eftir. Um
listrænt gildi verksins ætla ég
ekki að fjölyrða, það 'hafa aðrir
mér færari gert, og við skulum
vona að það hafi verið af viti
og þekkingu, aftur á móti lang-
ar mig til að segja frá því
'hversu mikla ánægju ég hafði
af því að sjá þetta leikrit, sem
fyrst er sýnt í Reykjavík 1945,
og vakti þá verðskuldaða athygli
bæjarbúa. Af einhverjum ástæð-
um sáum við hjónin ekki þá sýn-
ingu, og var ég hreinlega búin
að gleyma öllu sem skrifað var
og talað um leikritið þá, svo nú
kom þetta, sem fram fór á sen-
unni, mér allt svo skemmtilega
á óvart, því það er ákaflega
ánægjulegt að sjá íslenzkt leik-
rit, leikið af íslenzkum leikur-
um svo vel og skemmtilega.
Vil ég hér með benda öllum, sem
geta, að fara og sjá Uppstign-
inguna. Það er til dæmis svo
margt vel gert þarna á leik-
sviðinu, að ég sárvorkenni fólki
að missa af því. Fyrst til að
nefna meðferð leikaranna á sín-
um hlutverkum, þá hefur þann-
ig til tekizt að mínu viti er varia
hægt að fara betur með sitt
hlutverk en frú Anna Guð-
mundsdóttir gerir, sem frú
Skagalín. Sömuleiðis frú Helga
Valtýsdóttir, sem leikur frk.
Johnson, er alveg stórkostleg í
sínu 'hlutverki, og Bríet Héðins-
dóttir tekst einnig mjög vel.
Það sem hefur háð henni sem
ágætri leikkonu er röddin, en í
þessu hlutverki fellur röddin
vel að. Aðrir leikaranna fara
yfirleitt vel með hlutverk sín,
en þessir, sem ég nefni sérstak-
lega gera hlutverkum sín-um
svo góð skil, að þó ekki væri
annað en að sjá það og heyra,
er því kvöldinu ekki illa varið,
sem eytt er í það. Það hefur nú
verið talað um það oftar en
einu sinni, að Þjóðleikhúsið
okkar sýndi ekki nógu oft ís-
lenzk leikrit, þó er á hverju
leikári tekið til meðferðar eitt
eða fleiri íslenzk verk. Aftur á
móti, er oft mjög takmarkaður
áhugi í „Stór-Reykjavík“ á því,
sem er að gerast í þessum mál-
um.
Fyrst ég fór nú að taka mér
penna í hönd langar mig til að
minnast á, að fyrir nokkrum ár-
um var sýnt í Þjóðleikhúsinu
leikritið Táningaást, sem var að
mínu viti skemmtilegt ádeilu-
verk á þetta nútíma fyrirbrigði,
sem ég vil leyfa mér að nefna
dýrkun á dellunni. Þetta var
dönsk framleiðsla, þó ekki neitt
danskt fyrirbrigði, því þessi
dýrkun á dellunni hefur farið
eins og eldur í sinu um allan
heim undanfarið. En ástæðan
fyrir því að ég geri þetta að um-
talsefni er sú, að ég sá Táninga-
ást fyrst hér í Þjóðleikhúsinu,
þar sem það var sýnt við litla
aðsókn, svo sá ég það aftur í
Konunglega leikhúsinu í Kaup-
mannahöfn. Þá var búið að sýna
það þar í ein þrjú ár, að ég held,
alltaf fyrir fullu húsi, en það
sem vakti athygli mína og undr-
un var það, að hér var það í
Þjóðleikhúsinu svo mörgum
sinnum betur uppfært, bæði
hvað senurnar voru glæsilegri,
Ijós og allur ytri búningur, og
svo það að frú Herdís Þorvalds-
dóttur, sem lék aðal kvenhlut-
verkið, fórst það svo vel, að það
var 'hreint undravert. Það var
ein af fremstu leikkonum Dana,
sem lék aðal kvenhlutverkið i
Kaupmannahöfn, og mátti frú
Herdís vel við una þann saman-
burð.
Þá vildi ég nefna það, sem
alkunna er, að það fer oft ekki
ekki eftir gildi eða ágæti verk-
anna, sem tekin eru til meðferð
ar, hvort þau fái góða aðsókn
eða ekki eins og margoft hefur
sýnt sig, og má til dæmis taka
kvikmyndahúsin, þar sem rusl-
kvikmyndir eru sýndar jafnvel
mánuð eftir mánuð. Aftur á
móti, kvikmyndir ágæta lista-
verk, hafa verið sýndar örfá
skipti fyrir hálfu húsi og varla
það.
Vil ég nú að endingu víkja að
því, sem upphaflega var mein-
ingin með þessum línum, að fólk
fari og sjái Uppstigningu eftir
prófessor Sigurð Nordal. Það
getur orðið langt þangað til það
tækifæri gefst aftur.
Guðrún Kaldal.