Morgunblaðið - 04.01.1967, Blaðsíða 13

4.
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JANÚAR 1967.
13
Dr. Haraldur Matth'iasson:
Athugasemd við ritdóm
DR. HRIEINN Benediktsson, próf.
í málifræði við Háskóla íslands,
birti í Morgunblaðinu 2. nóv. s.L
tangan ritdórn um litla bók, setn-
íngafræði sem ég tók saman og
kom út í haust. Bókin er að dómi
prófeseorsins afleit, gallar marg-
ir og illir, kiostir engir nema
eitthvað kynni að mega standa
athugasemd«laust, en þó tekur
ekki að nefna það. Auðvitað er
ekkert að segja við þessari skoð-
un hans. Sé bókin ill, á (hún að
£á harðan dóm, fyrist af héifu
þeirra er kynni að vilja semja
ritdóm um hana, en síðar kenn-
ara og nemenda. Ég ætla ekki
að svara aðfinnslum prófessors-
ins um kver þetta; ég tel það
ekki mitt hlutverk; hver bók
verður að standa og falla með
Bjálfri sér. Hins vegar vil ég
fara nokkrum orðum um mál-
flutning prófessorsins og rök-
færslu. Það er þó ekki svo auð-
velt sem skyldi, því að grein
lians er víða svo þokukennd og
óljós, að örðugt er að átta sig
á, hvert höfundur stefnir.
Aðfinnslurnar eru tvenns toon-
ar, þ.e. að bókin sé reist á al-
röngum grundvelli og einnig séu
skýringar rangar og villandi og
leiði í ógöngur. Vill hann sanna
það með ýmsum dæmum. Skal
ég minnast á nokkur þeirra til
að sýna máltflutning hans.
Fyrsta athugasemd hans virð-
Ist eiga að sanna, að skýrgrein-
ing bókarinar á því, hvað sé
setning, sé röng. Hann tekur
þetta dæmi:
Jón stúdent þýðir sama og
Ivan student (rússn.). Ivan stud
ent þýðir sama og Jón er stúd-
ent. — Þetta eru hams orð. —
En atf því leiðir auðvitað, að
Jón stúdent þýðir sama og Jón
er stúdent, sbr. í röktfr^
A er sama og B
B er sama og C
A er sama og C
Nú má taka nokkur sams kon-
ar dæmi — aiþekkt mannanöfn:
Þórir jökull á þá að þýða
Þórir er jökull. — Sigurður kápa
ætti þá að þýða Sigurður er
kápa. — Þórður lági þýðir þá
Þórður er lágur, enda þótt fram
•é tekið, að hann hatfi verið
manna hæstur og þreknastur.
Að heita eittihvað er ekki sama
og vera það. Ekki er einu sinni
váist, að sá sem kalllaður er
etúdent, hafi tekið stúdentspróf.
Menn eru kallaðir ýmislegt.
Ménn hér á landi hafa t.d. hlotið
viðurnetfnin páfi, greifi og jarl
eg hafa þó verið fjarri því að
hljóta nokkra slíka vegtyllu.
Orðasamoþönd af gerðinni Jón
•túdent eru ekkert annað en
heiti, og þó að sams fconar orða-
•ambönd 1 rússnesku kunni að
þýða eitthvað annað, kemur það
isenzkju máli vitanlega ekkert
við.
í»á segir hann, að fjallið ber
nafn (þ.e. fjallið er ekki nafn-
laust) þýði sama og fjallið heit-
Ir. Á það að sanna, að röng sé
•kýrgreining bókarinnar á sagn-
fyllingu. Allir sjá, að þetta er
fjarstæða. Fyrri setningin segir
Ctð fjallið eigi sér nafn, en í
hinni síðari er verið að segja,
hvert nafn fjallsins sé, en heitið
•jálft vantar. Er því ólíku saman
að jafna. Fellur sú rökleiðsla
prófessonsins því um sjáltfa sig.
Jȇ tekur hann setninguna
vindurinn blæs. Um hana segir
hann svo: „Hún er ekki mynduð
atf frumlagi og umsögn vegna
þess að um sé að ræða athöfn
og framkvæmanda hennar, held-
«r greinilst það heild'stæða fyrir-
bæri, sem til umræðu er, hvass-
viðrið, í tvo þætti — ef það
greinist þá þannig í málvitund
manna — vegna þess, að vind-
nrinn er nafnorð, en blæs sögn“.
Við skulum athuga, hwernig
þessi málvitund, sem hann vitn-
er til, birtist: Vindurinn blæs,
hvar sem hann viil, og þú heyr-
ir þytinn í honum, en ekki veiztu,
hvaðan hann kemur eða hvert
hann fer. — Hér er talað um
vilja vindsins, kamu hans og
för, eins og maður væri. —
Hannes Hafstein yrkir fcvæði sitt
Ég elska þig stormur, ávarpar
vindinn, eins og hann væri að
tala við mann, og segist fylgja
honum djarfur og glaður. Sjá
allir, hvort vindurinn er hugsað-
ur sem eitthvert persónuleysi. Ef
einhver kynni að álíta, að vind-
urinn væri aðeins persónugerður
í ljóðum eða öðru háfleygu máli,
þá má minna á dæmi, sem er
tekið beint úr daglegu litfi, mann-
inn sem var að taka saman þurrt
hey, en vindur feykti því til
meins. Þá hljóp hann með hrífu
út í flekkinn, þeytti heyinu út
í veðrið og hrópaði: „Fleiri geta
feykt en þú, vindskratti.“ Vind-
urinn ,er því fullkomlega hugs-
aður sem frambvæmandi.
Þá heldur prófessorinn fram,
að ósamræmi sé milli fiormlegra
skýringa og merkingarlegra í
bókinni, frumlag sé talið standa
ætíð í nefnifalli, en þó eigi
merkingars'kilgreiningin engu síð
ur við mér í mér líður vel en
ég í ég hef það gott. Þetta er
fjarri lagi. í síðari setningunni
er það tvímælalaust ég, sem að-
hefst það sem umsögnin segir, en
mér í fyrri setningunni táknar
ails ekki framkvæmda þess er
felst í sögninni líður, heldur
miklu fremur þiggjanda. Þetta
má skýra betur með öðru dæmi:
mér gengur vel, en þar hef-ur
mér auðvitað sömu afstöðu til
umsagnarinnar og mér í mér
líður vel. En það getur ekki haft
neina frumlagsafstöðu til sagnar-
innar. Sést það bezt á því, að
hér má bæta frumlagi við: Verk-
ið gengur mér vel. Mér táknar
í báðum dæmum aðnjótanda
þess er felst í sögunni ásamt á-
kvæðisorðinu vel. Venjulega er
þannig um óperBÓnulegar sagnir,
að frumlagið er eðli sínu sam-
k-væmt svo óljóst eða fjarlægt
málnotandanum, að hann orðar
það ékki. Á þessu virðist pró'f-
essorinn efcki átta sig.
Ég læt þessi dæmi nægja til
að sýna rökfærslu prótfessorsins,
þó að fjöimörg séu önnur, sem
væri engu síður ástæða til að
minnast á.
Sammála er ég prófessornum
um nauðsyn þess að bæta mál-
notkun m-anna. Hef ég aldrei
verið sannfærðari um þá þörf en
etftir lestur greina hans nú. Þar
koma fyrir setningar eins og ég
hef það gott — að skilgreining-
ar þeirra passa alls ekki — sem
skilgreiningar kennslubókanna
passa ekki við og er mér ljúft
að harma það. Megingallinn er
þó sá, að orðfæri er víða slíkt,
að illkleitft er eða jafravel óger-
legt að sjá, hvað fyrir höf-undi
vakir. Skal ég netfna eitt dæmi.
Stendur það neðst í 3. dálki og
etfst í hinum 4.: „Kemur sú niður
staða raun-ar engan veginn á
óvart, því að það hetfur verið
ingar setningarfæðilegra hug-
taka á grundvelli almennrar
merkingar, af því tæi sem tíð-
kazt hetfur, eru fyrir fram dauða-
dæmdar sem fánýt endileysa.“
Ég segi eins og það er, að fyrst
er ég las þetta, tal-di ég víst, að
hér væri prentvillur eða ei-nhver
röskun, eins og getur komið
fyrir í prentsmiðju. En ef svo
væri, hefði prófessorinn auðvitað
leiðrétt það í -greinum sínum
30. nóv. eða 1. des:; það eitt var
fræðimanni samboðið. En það
gerir hann ekki. heldur þvert
á móti vitnar hann í þessa
klausu (30. nóv., 22. bls.) og
endurtekur miðlhluta hennar,
sumt með hreyttu letri. Hann
virðist því vel ánægður með
klausuna. En ég verð að játa, að
ég skil ek-ki þennan samsetning;
aðrir geta reynt, ef þeir vilja.
Þá hugleiðir prófessorinn,
hvernig ég kynni að vilja s-kýr-
greina, hvað sé heil og sjálfstæð
h-ugsun. Síðan segir hann: „Ekki
skal reynt að spá, hvernig höf.
brygðist við því verkefni, en
ekki sýnist óliklegt, að þrauta-
lendingin yrði sú að segja, að
það væri full hugsun, sem sagt
væri í sjálfstæðri setningu eða
málsgrein, og væri þá komið það,
sem hefur í röktfræðinni stundum
verið nefnt „hringavitleysa."
Kem-ur sú niðurstaða raunar eng
an veginn á órvart.“ Fer hann
síðan hörðum orðum u-m þá vit-
leysu. Ég skal ekki dæma um,
hvað það er, sem kemur ekki á
óvart, en ég get netfnt eitt, sem
kom mér mjög á óvart og mörg-
um öðrum, en það er að maður,
sem hefur verið talinn og vill
sennilega telja sig fræðimann
er leiti sannleikans vfeindalega
og heiðarlega, skuli viðhafa mál-
flutning sem þennan, að búa til
Dr. Haraldur Matthíasson.
einh-verja hringavitleysu sjálfur,
leggja hana öðrum í m-unn og
hneykslast síðan á fjarstæðunni.
Sé þetta vísindaleg sannleiksleit
prófessors, er mikil breyting á
orðin í Háskólanum, síðan ég
var þar að námi.
Hér má bæta öðru við, er sýnir
vinnulbrögð prófessorsins. í hinni
löng-u grein í Morguniblaðinu
1. des. minnist hann á ýmislegt
rangt sem kennt sé í skólum.
Segist -hann ebki draga í efa, að
enn séu til skólar í Bandaríkjun-
um, þar sem það teljist góð fræði,
að í enskri nafnorðabey-gingu sóu
sex föll, en víða sé þetta þó af
la-gt. Síðan bætir hann við: „Hér
á landi eru aftur á móti mjög
samibærileg fræði enn kennd alls
staðar án þess að nokkurt lát sé
á, sem sé að í sagnorðaheyging-
unni í íslenzku séu átta tíðir.“
(Leturbr. mín).
Alkunnugt er, að í íslenzfcum
kennslubókum stendur, að tíðir
sagna séu átta. En það er ekki
sama og að það sé alls staðar
kennt, enda eru það staðlausir
stafir prófessorsins, að það sé
alls staðar kennt, án þess að
nokfcurt lát sé á. Þar sem ég
þekki bezt til, hetfur sumum tíð-
um verið sleppt í kennslu nú
a.-m.k. nokbuð á annan áratug
og nemendum verið sa-gt, að þær
ætti ebki heima í íslenzk-u, miðað
við merkingu. Og íslenzku-próf-
dómenduir í landsprótfsnefnd, sem
ákveða einnig námisetfnið hafa
nú la-gt fyrir kennara að fella
niður sumar tíðir í kennslu undir
landsprótf miðskóla. Þetta hefði
prófessorinn getað kynnt sér
með lítilli fyrirhöfn, hefði hann
kært sig um.
Ég skal þá víkja að hinu at-
riðinu í ritsmíð prótfessorsins, en
það er, að hinn fræðilegi grund-
völlur ,sem setningatfræði hafi
verið reist á hér á landi og víða
annars staðar, sé rangur og hafi
það lengi verið ljóst. Fer hann
um það mörgu-m sterk-um orðum
og sé höfuðnauðsyn að leggja
annan nýjan. En sá sem telur
ríkjandi ástand illt, á hivaða
sviði sem er, lætur sér ebki
nægja að ben-da þar á gallana,
h-eldur skýrir hann kosti þess,
sem hann vill fá, og berst fyrir
framlagi þess. En þrátt fyrir
þessa miklu þörf, sem honum
hef-ur verið ljós svo lengi, hefur
hann aldrei hreyft því máli. Og
nú þegar hann loks tekur til
máls í ritdómi sínum, er hann
eins og rétttrúnaðarklerkur á
miðöldum, sæll í sínum eigin
rétttrúnaði, en fordæmir villu-
trú hinna. Og þó — ekki ætti ég
að gera klerk-unum rangt til.
Þeir boðuðu þó rækilega rétt-
trúnað sinn. En það dettur
prófessornum ekki í hug, heldur
hetfur hann haldið þvi máli vand-
lega leyndu. Á hann þar sam-
merkt við' manninn, er orti:
Veit ég víst, hvar vaðið er,
vil þó ekki segja þér.
Hann hefur hvorki fyrr né
síðar haft fyrir því að skýra,
hvað hann vilji fá í stað þess,
sem nú er og merkir fræðimenn
hafa lagt grundvöll að, fyrst er-
lendir og síðar innlendir. Þegar
hann hefur skýrt það, er kom-
inn umræðugrundvöllur í þessu
efni, fyrr er það ekki.
Hann segir, að ég hafi ekki
gripið tækifærið. En hafi nokk-
ur h-aft tækifæri til að láta til
sín taka í þessum málum, þá er
það einmitt ha-nn sjálfur. Hann
þarf ekki einu sinni að hafa fyrir
að grípa; tækifærið var lagt hon-
um í hendur fyrir átta árum.
Ég Skal gjarnan trúa, að áhugi
hans sé mikill. En það er ekki
nóg. Áihuginn verður að koma
fram opinberlega; þá fyrst verð-
ur gagn að honum. Hann fer
maklegum iofisorðum um ágætan
skólam-ann, sem sam-di nýlega
kennslulbó'k í stærðfræði á nýj-
u-m grundvelli og beitti sér síðan
fyrir námskeiði fyrir stærð-
fræði'kennara ti'l að kynna þeim
hin nýju sjónarmið. En íhvers
vegna hefur þessi prótfessor ekki
beitt sér fyrir ei-nhverj-u svipuðu
í móðurmáiskennslu? Hann hefði
þó getað a.m.k. minnzt á það
opinberlega, að þörfin væri brýn.
En hann hefur haldið að sér
höndum að þessu leyti. í átta
ár hetfur hann þegjandi þolað
þessa miklu þörf þrátt fyrir
þennan dæmalausa áíhuga. Hvað
dvelu-r Orminn langa?
En viti menn; lofcsins birti af
dagi. I lok hinar löngu ritsmíð-
ar í Morguwblaðinu 30. nóv. sagði
prófessorinn, að næsta dag skyldi
rætt, hvert stefna bæri og væri
það aðalatriði þessa máls. Þeir
voru fleiri en ég, sem urðu for-
vitnir. Og nýi boðskapurinn bom
á fullveldisdaginn. Og tover er
hann þá? Hann er í fjórum
greinum:
a) stefna ber að þvi, að sem
flestir öðlist nokkra þek'kingu
á því fyrirbæri, sem við get-
um kallað „mannlegt mál“
(orðalag prótf.).
b) Veita skal sem flestum mál-
fræðiþékkingu.
e) Glæða Sk-al málskyn nem-
enda og bæta málnotkun
þeirra í ræðu og riti.
d) Kennsla í máltfræði móður-
málsins getur verið undir-
staða undir nám í erlendum
tunguimálum.
Fyrsta atriðið mó kallast nýj-
ung, eigi að kenna það sem sér-
stakt atriði, þó að það toatfi jafn-
an verið fléttað inn £ alla mál-
kennslu. En um hi-n þrjú atriðin
er það að segja, að þau hafa
verið yfirlýst stefnuskráratriði
í ísl-enzkukennslu, a.rn.k. eins
lengi og ég man etftir, og verið
reynt að framfcvæma þa-u, eftir
því sem efni toafa staðið til. í
þessum þremur liðum er því eng-
in nýjung, heldur aðeins endur-
tek-ning þess, er þegar toefur ver-
ið endurtékið árum saman.
Loks greinir prófessorinn,
hverni-g toa-nn vilji vinna að samn
ingu nýrrar kennslubókar, senni-
lega fyrir gagnfræðasti-g. Til þess
á að velja áhugasaman og efni-
legan ungan mann. Fyrst á hann
að læra það sem Háskóli íslands
gæti í té látið í þessu efni. Síðan
á hann að fara til útlanda og
læra þar. Og þegar hann kemur
heim, á hann að semja u-ppkast
að bók. Hópur manna á að rann-
saka það handrit vandlega. Senni
lega þarf að kenna þeim líka, svo
að þeir geti haft þetta eftirlit
með starfi unga mannsins. Að
þeirri ritstooðun lokinni á að
fjölrita bókina og kenna hana
í 3—4 skólum eitt ár, breyta
henni, kenna hana síðan við aðra
skóla í eitt ár, væntanlega breyta
henni aftur á grundvelli feng-
innar reynslu ,og að því búnu
er þess fyrst að vænta, að al-
menningur fái að njóta hinna
réttu fræða. Að þessu þarf ungi
maðurinn að vinna um árabil,
segir prófessorinn, og er það
ebki ofmælt. Ekki er gott að
segja, hve lan-gur þessi undir-
búningstími yrði; hann gæti
orðið 10—12 ár, jafnvel lengri.
En hvað á að kenna á meðan?
Er það gamli villulærdómurinn,
sem yrði þá boðaður nemend-
u-m 10—12 ár enn? Og hvaða
tryg-ging er fyriir því, að þau
fræði, sem prófessorinn virðist
hafa í -huga, verði talin góð og
gild eftir áratug eða meir? Gæti
ekki farið svo, þegar ungi mað-
urinn efnilegi væri loks orðinn
nógu lærður til að geta farið að
semja, að komnir yrðu fram
menn sem fordæmdu kennimgar
prófessorsins jafn ákaft og hann
íordæmir þann grundvöll, sem
nú er staðið á? Mér er vel ljóst,
að eintovern tíma verður að
byrja, og ekki má láta það
hindra nýjungar, að þær tounni
að verða að vikja síðar fyrir enn
öðru. En hefði prófesisornum
ekki verið toollara að vera þegar
byrjaður á að vinna að fram-
gangi sinna setningafræðilegu
nýjunga í stað þess að standa
að því, að enn komi menn frá
Háskóla íslands með það sem
hann kallar hefðbundinn villu-
lærdóm? En þess sér tovergi
merki, að toann hafi hafzt þar
neitt að fyrr en nú. Nú ailt í
einu vill hann fara að skapa
mann. Vonandi verður meira en
skinnlaus köttur úr því. Sköp-
unanstarfið toefði aðeins þurft að
byrja nobkru fyrr, úr því að
nauðsyn er ávo brýn og áih-ugi
hans svo einstakur.
Vinni prófessorinn ekki frarn-
vegis betur að þessum málum en
verið hefur, verður hann enn um
skeið að taka undir með mann-
inum, sem ég vitnaði áður til:
Smátt vill ganga smíðið á,
í smiðjunni þó ég glamri.
Frá TafSfélagi
Reykjavikur
BIKARKEPPNI Taflféi. Rvíkur
hófst 21. nóvember sl. og lauk
fimmtudaginn 29. desemiber sL
Voru upþhaflega 32 þátttakend-
ur í útsiáttarkeppni þessari, sem
lauk með sigri Haubs Angantýs-
sonar. Þeir síðustu, sem féllu úr
leib voru Pétur Eiríksson, sem
j-afnframt var mótsstjóri, Jótoann
Sigurjónsson, Bragi Halldórsson
og Igor Maxim-ov, Rússi, gestur
mótsins.
Jólahraðskákmót Taflfélags
Reykjavíkur hófst þriðjudag-
inn 3. janúar að Freyjugötu
27 og teflir þá hver keppandi 5
mínútna sfcáfc við tovern hinna,
fyrra keppniskvöldið. Til úrslita
verður keppt á fimmtudagskivöld
nk.
Skákmenn eru beðnir um að
nota tæikifærið til að gera skil
fyrir selda happdrættismiða T.R.
Vinningsnúmerið verður birt í
síðasta lagi 17. janúar nk.
Skemmdarverk á
sjónvarpskapli
Stokkhólmi, 2. jan. — NTB
ÞR-EMUR mínútum fyrir mið-
nætti á gamlárskvöld hvarf
myndin af sjónvarpsskermum
Stokkhólmsbúa, þeim til mikill-
ar skapraunar, þar sem verið
var að sjónvarpa hinum vinsæla
skemmtiþætti „Hornið hans Hy-
lands“. Nú hafa vaknað grun-
semdir um að um skemmdar-
verk sé að ræða. Hefur lögreglu-
stjórinn í Nacka staðfest, að álit
ið sé að sjónvarpskapallinn í
grennd við Nacka hafi verið
eyðilagður. Hafði verið grafið
niður að kaplinum og þar fund-
ust merki eftir sprengihleðslu.