Morgunblaðið - 12.03.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. MARZ 1967.
17
Valdfrekjan
ALLIR þeir, sem hlýddu á Ful-
bright öldungadeildarþingmann
tala í Háskólanum á dögunum,
hrifust af ræðu. hans. Bæði er
maðurinn óvenjulega vel máli
farinn og boðskapur hans at-
hyglisverður. Svipað má segja
um bók -hans „The Arrogance of
Power“, sem út kom skömmu
fyrir áramótin í vetur. Á ís-
lenzku má e.t.v. gefa bókinni
nafnið „Valdfrekjan". Hvort
sem menn eru sammála öllu, sem
í bókinni segir eða ekki, þá er
Ihún í senn mjög læsileg og vekj-
andi til hugsunar um vandamál-
in, sem þar er fjallað um. Ful-
bright reynir m.a. að gera sér
grein fyrir orsökum styrjalda og
bendir réttilega á, að þær séu
oft aðrar en í veðri er látið vaka.
Hanri telur, að löngun í lönd,
markaði og auðlindir og barátta
fyrir meginkenningum eða lífs-
skoðunum hafi í þessu minni
REYKJAVÍKURBRÉF
áhrif en oftast er haldið fram.
Orsakirnar séu þvert á móti
djúpstæðar mannlegar hvatir,
sem hann vill einu nafni kalla
„Arrogance of Power" eða vald-
frekju. Um þetta höfuðatriði sýn
ist Fulbright sammála kenning-
um austurríska vísindamannsins
Lorenz, sem ritaði bókina „Um
árás“, sem á var drepið í Reykja-
vikurbréfi fyrir nokkru, og vitn-
ar Fulbright þó hvergi til henn-
ar. Skýringar Fulbrights og Lor-
enz á orsökum styrjalda brjóta
gersamlega í bága við hinar
grunnfærnislegu kenningar Marx
ista. Fjarri fer, að sá skoðana-
munur hafi einungis fræðilega
þýðingu, því að frumskilyrði hér
sem ella fyrir því, að við mein-
semd verði ráðið, er, að menn
hafi réttan skilning á orsökum
hennar.
Ekki iió<s að æskia
friðar
Á meðal margs skynsamlegs,
sem Fulbright segir er t.d. þetta
á síðu 204:
„Spurningin er ekki einungis
sú að kunna að meta frið umfram
ófrið. Svo að segja hver einasti
maður æskir friðar, en flestar
þjóðir æskja einhvers annars
ennþá meira, hvort sem það eru
landvinningar, frægð, orðstír eða
eitthvað, sem þær telja sig þurfa
að öðlast til að halda heiðri sín-
um. Viðfangsefnið er þess vegna
ekki einungis það, að sannfæra
menn um að æskja friðar, held-
ur að sannfæra þá um að æskja
hans umfram öll þau önnur efni,
sem þeir eru venjulega reiðubún
ir að fórna honum fyrir. Ef á
annað borð er nokkur leið til
áframhaldandi lífs og öryggis á
atómöld, liggur hún sennilega
ekki í nýjum og bættum alþjóð-
legum stofnunum til að halda
uppi friði, né í flóknum ráða-
gerðum um afvopnun, sem sag-
an hefur sýnt, að er eitt af erfið-
ustu alþjóðlegum viðfangsefn-
um, heldur í persónulegu við-
horfi þjóða og foringja þeirra,
í fúsleik þeirra til þess að setja
a.m.k. sumar af sameiginlegum
þörfum mannkynsins ofar ósam-
rýmanlegum löngunum þjóðanna
og hugmyndakerfum".
Það er örugglega rétt, að hug-
arfarið ræður mestu. Þess vegna
er það hugarfarsbreyting, raun-
verulegur samvinnuvilji, sem
mest á veltur. Þetta er einnig
kjarninn í boðskap vísinda-
mannsins Lorenz. Auðvitað má
með sanni segja, að slíkt sé lítil
nýjung, því að þetta sé kenning
kristindómsins og ann-
arra hinna æðri trúarbragða,
árangurinn hafi þó ekki orðið
meiri en raun ber vitni. En sann-
indi hætta ekki að vera sann-
indi, þó að þau séu að vettugi
virt.
■Laugardagur 11. marz-
Hæpin sagnfræði
Þó að Fulbright segi margt
rétt, er sumt í sagnfræði hans
furðulega hæpið. Krafan um skil
yrðislausa uppgjöf Þjóðverja í
seinni heimstyrjöldinni var t.d.
mjög misráðin. Sú krafa gerði
baráttu hinna betri Þjóðverja
gegn Hitler og bandittum hans
vonlausa og má því segja, að
þess vegna hafi það gengið
kraftaverki næst, að engu að síð-
ur skyldi reynt að steypa þeim
af stóli 20. júlí 144, og ekki er
kunnugt um neina þvílíka upp-
reisnartilrauna gegn Stalin. Þá
er það einnig vafalaust rétt, að
þeir friðarsamningar hafa ætíð
reynzt giftudrýgstir, þar sem
kné var ekki látið fylgj^. kviði,
heldur reynt að semja á sem
mestum jafnréttisgrundvelli. Það
er hins vegar alveg rangt
hjá Fulbright, að Versala-friðar-
samningarnir við Þjóðverja eftir
fyrri heimsstyrjöldina hafi verið
harkalegri í framkvæmd heldur
en að efni. Sjálfur sýnir Ful-
bright fram á það, sem raunar
er fyrir löngu sannað, að enginn
einn átti sök á fyrri heimsstyrj-
öldinni, Þjóðverjar ekki fremur
en aðrir, heldur voru þar ill ör-
lög að verki. Engu að síður voru
Þjóðverjar neyddir til þess með
Versalasamningunum að viður-
kenna svokallaða stríðssök sína.
Þau ósannindi voru lítillækkandi
fyrir mikla þjóð og áttu veru-
legan þátt í að eitra andrúms-
loftið á milli-stríðsárunum. Aft-
ur á móti er það rétt, að friðar-
samningarnir eftir Napoleons-
styrjaldirnar voru gerðir af ó-
venjulegri hófsemi, enda var
langt frðartímabil í Evrópu ekki
sízt þeim að þakka. Hitt er meira
en hæpið að segja eins og Ful-
bright gerir, að eftir 1815 hafi
Frakkland af þessum sökum
aldrei aftur gert meiriháttar
árás esða skapað verulega hættu
fyrir friðinn í Evrópu. Hvað var
um stofnun franska nýlendu-
veldisins á 19. öld? Getur nokk-
ur í alvöru haldið því fram, að
það hafi orðið til af sjálfu sér,
án þess að franska stórveldið
nokkru sinni gerði árás á þann,
sem minni máttar var?
Staðreyndum
snuiö við
í þessu sambandi hljóta menn
einnig að minnast fransk-þýzka
stríðsins 1870—71. Fulbright seg-
ir raunar, í lauslegri þýðingu:
„Orsökin, sem hleypti fransk-
prússneska stríðinu 1870 af itað,
var t.d. deila um hver ætti að
hljóta spánska konungsdæmið og
sú ástæða, sem í orði kveðnu
var talin búa undir, var mót-
staða Frakka gegn sameiningu
Þýzkalands. í kjölfar stríðsins
kom alger sameining Þýzkalands
— sem sennilega hefði verið
hægt að koma fram án stríðs —
því fylgdi einnig missir Elsass-
Lothringen, auðmýking Frakk-
lands og tilkoma Þýzkalands sem
mesta stórveldis í Evrópu, sem
ekki hefði orðið nema með stríði.
Friðarsamningarnir sögðu raun-
ar ekkert um spánska konungs-
dæmið, sem allir virtust hafa
gleymt. Maður spyr sjláfan sig,
að hve miklu leyti Þjóðverjar
hafi einfaldlega viljað jafna um
hina hrokafullu Frakka og fá
góða afsökun fyrir að byggja
enn eitt minnismerkið í Berlín“.
Þessi söguskýring er ekki ein-
ungis ákaflega hæpin, heldur eru
sjálfar staðreyndirnar gjörsam-
lega rangar. Það var Napoleon
III. sem hóf 1870 árásarstríð
gegn Prússlandi. Því hefur að
vísu verið haldið fram, að Bis-
marck hafi þá ginnt hann eins
og þurs. Vera má, að svo hafi
verið, en Napoleon hóf árásina,
og árásin var hafin eftir að Prúss
ar höfðu horfið frá því, að prins
af prússnesku konungsættinni
tæki boði Spánverja um konung-
dæmi þar. Orsökin var raun-
verulega sú, að Napoleon vildi
sýna veldi sitt og koma þar með
í veg fyrir sameiningu Þýzka-
lands. Lincoln sýndi ekki árásar-
hug þó að hann neyddist til að
beita valdi í því skyni að koma
í veg fyrir klofning Bandaríkj-
anna í tvö ríki. Báðir neyddust
þessir miklu, en að ýmsu leyti
ólíku stjórnmálamenn Bismarck
og Lincoln til að beita valdi, en
þeir kunnu sér hóf í valdtoeiting-
unnL
í hverju er vonzka
kommúnistmans
fóig
m?
Allt heyrir þetta sögunni til.
Meira máli skiptir að átta sig á,
í hverju ágreiningur Fulbrights
við hans eigin ríkisstjórn er
fólginn, eða réttara sagt, toverjar
séu orsakir þess ágreinings.
Þetta kemur einna skýrast fram
á bls. 79-81 í bók hans. Þar segir:
„Vonzka kommúnismans er
ekki fólgin í sjálfu efni kenning-
arinnar, sem í versta tilfelli má
segja að sé draumórar, heldur
í ofstækisfullu sjálfsöryggi hans,
trúboðsákefðinni og umburðar-
leysi við þá, sem eru á annarri
skoðun. Vonzka hans liggur ekki
í því, að hann stefnir að því að
verkalýðnum vegni vel----------
heldur hans ósanngjörnu kröf-
um gegn mannlegu eðli, umburð
arleysi hans á mannlegum veik-
leika og synjun hans á að taka
manninn eins og hann er og hef-
ur ætíð verið. Af þessu umburð-
arleysi sprettur hin fráleita full-
vissa hins sanntrúaða, að hann
einn viti hvað sé bezt fyrir
aila menn og úr því, að hann
viti tovað bezt sé, þá toafi
hann rétt og skyldu til að
neyða þá til að tolíta því.
Vonzka manna, eins og Lenins
og Mao Tse-tungs er ekki heim-
speki þeirra, heldur ákefð þeirra
-------sú staðreynd---------að
„þeir sameini í mismunandi
miklum mæli mjög háar hugsjón
ir og algjöra fyrirlitningu á
hömlum þeim og meginreglum,
sem flestir aðrir hafa fyrir hug-
sjónir“.
Ef kommúnisminn væri bæði
vondur í kenningu sinni og ó-
umbreytanlegur í framkvæmd,
þá ættum við einskis annars úr-
kosta en að vera í látlausri bar-
áttu við kommúnistalöndin, þang
að til annaðhvort kenningakerf-
ið væri eyðilagt. Ekkert sam-
komulag er hægt að gera við
vonzkuna einbera; samkomulag
er leið til þess að sætta andstæða
hagsmuni, byggt á því, að hags-
munir séu réttmætir, þótt gagn-
stæðir séu, og eigi kröfu til
þess, að þeim sé fullnægt að
vissu marki. Ef við gerum ráð
fyrir því, að markmið kommún-
ista séu að engu leyti réttmæt,
það sé ekkert til af velsæmi og
mannúð í kommúnistaþjóðfélög-
um, þá verður að líta á sam-
komulag við þá sem samning við
djöfulinn sjálfan og þá verðum
við að líta á þá stefnu, sem yfir
hefur verið lýst af hálfu þjóðar
okkar, að við viljum byggja
brýr yfir í kommúnistalheiminn
sem siðferðilega uppgjöf. Ef
þessi skoðun á kommúnisma
væri rétt, þá mundi heiður okk-
ar og sannfæring krefjast þess,
að við héldum baráttunni áfram
með öllum nauðsynlegum ráð-
um, þar á meðal atómstríði til
þess að eyðileggja kommúnista
og tryggja allsherjarráð þess lýð
ræðis sem við fylgjum.
Ég trúi ekki að þetta sé rétt
skoðun á kommúnismanum, né
trúi ég heldur að það sé rétt, að
leggja kommúnisma og nazisma
að jöfnu, Nazisminn var sjúkleg
villa, ofsalegur og úrkynjaður
rómantismi; þrátt fyrir allar af-
bakanir kommúnismans í fram-
kvæmd og þrátt fyrir alla glæpi,
sem framdir hafa verið í hans
nafni, þá er hann kenning um
þjóðfélagsréttlæti, vaxin upp úr
vestrænni menningu og á rætur
að rekja til mannúðlegra mót-
mæla gegn ranglæti auðvalds
skipulags 19. aldar. Eins og trú-
málablaðið Ohristianity and
Crisis segir: „Það, sem um er að
tefla í kommúnisma, er annað
heldur en um var að tefla í
national socialisma. Stalinism-
inn hafði margt af því versta
sameiginlegt með Hitlerisman-
um, en hann reyndist vera ein-
ungis bráðabirgðafyrirbæri
Sovétkommúnisma. Auðveldara
var að sleppa frá honum en
menn höfðu gert ráð fyrir, mögu
legt reyndist að koma þar að
meiri mannúð ef ekki lýðræði.
Hann er ekki ókljúfanlegur né
stöðugur þrældómur; á síðari stig
um hans hefur verið hægt að
lifa með honum, bæði í sam
vinnu og samkeppni, bæði að
því er varðar stjórnmál og sið
fræði. Við efumst um, að með
slíkum hætti hefði verið hægt
að lifa með nazisma“.
Miklu skiptir, að greint sé á
milli kenningar kommúnismans
og ákefðarinnar, sem hann er
framkvæmdur með. Það er þetta
síðartalda, sem okkur líkar rétti-
lega ekki við, og þrátt fyrir það,
að kenningin þykist hafa allsherj
argildi, þá er bartáttan fyrir út-
breiðslu hennar í framkvæmd
ekki svo mjög afleiðing komm-
únismans sem hún er visst stig
af byltingu — sambærilegt við
ógnartímabilið í frönsku bylting-
unni, stig, sem reynsla fyrri bylt
inga gefur til kynna, að allar
líkur séu til að leiði af sér í-
haldssemi á næsta skeiði. Stig
byltingaöfganna hefur í raun og
veru þegar verið yfirunnið í
ýmsum kommúnistalöndum, þar
á meðal Sovétsamveldinu, þar
sem hollustan við heimsbylting-
una er nú frekar eins konar
helgisiður heldur en staðreynd,
sem skipti máli í stjórnmálum,
enda má nú með sanni líta á
Rússland sem íhaldssamt stór-
veldi í alþjóðasamskiptum, sem
vill halda við óbreyttu' ástandi
og lætur það ráða miklu meira
um alþjóðlega hegðun sína, en
hina fræðilegu hollustu við
heimsbyltingu“.
Þarf ekki að taka
mark á kenninga-
kerfinu?
Fulbright heldur áfram:
„Því fer svo fjarri, að komm-
únistalöndin séu sameinuð í ráða
gerð um að leggja undir sig all-
an heiminn, að djúpstæður á-
greiningur er þeirra sjálfra í
milli; þau hafa mjög ólíka stefnu
í utanríkismálum og mjög ólíkar
hugmyndir um það, hvað þeim
sjálfum sé fyrir beztu. Ef við
teljum ekki, að kenningakerfi
kommúnista feli sjálft í sér hættu
fyrir hinar frjálsu þjóðir, þá
verðum við að meta hvort komm
únistalöndin eru hættuleg eða
ekki, eftir því, hvort þau fylgja
árásarstefnu út á við eða eru
meinlaus. Ef tvið föllumst á þá
forsendu, að það sé árás fremur
en kommúnismi, sem ógni okik-
ur, þá leiðir af því, að tilvera
sterks kommúnistaríkis, sem er
varnargarður gegn kommúnista-
veldi með árás í huga, kunni að
vera æskilegri frá sjónarmiði
hagsmuna Bandaríkjannæ heldur
en veikt ríki, sem er ekki komm
únískt, þar sem veikleikinn skap
ar tómrúm og býður upp á land-
vinning eða lömun innan frá“.
Eins og af þessum köflum má
sjá, þá veltur boðskapur Ful-
brights á því, hvernig menn
meta kommúnismann. Þar vill
toann greina á milli kenningar og
framkvæmdar með öðrum hætti
heldur en flestir aðrir áhrifa-
menn í lýðræðislöndum. Ómót-
mælanlegt er, að það er eitt
höfuðatriði í sjálfri kenningu
kommúnismans, að samkvæmt
óhagganlegu sögulegu lögmáli
hljóti heimsbyltingin að koma,
og að kommúnistaríkjum beri að
greiða fyrir þessari nauðsyn.
Þetta er ekki einungis ofstæki í
framkvæmd, eins og Fulbright
sýnist vilja vera láta, heldur
aðaluppistaða sjálfrar kenningar
innar. Sú viðleitni að skapa alls-
herjar-sæluríki, er ekki neitt sér
einkenni kommúnista, jafn vel
nazistar hugðust stofna sitt þús-
und ára ríki. Spurningin er sú,
hvort valdamenn Sovétríkjanna
og Kína, svo að helztu ríkin séu
nefnd, séu búnir að kasta fyrir
borð trúnni á hina marxísku
söguskoðun og óhagganlega fram
vindu hennar. Fráleitt virðist að
ætla Kínaikommum slíkt, hitt
má frekar vera, að Sovétvalda-
mennirnir líti á þetta sem úr-
elta kenningu, er þeir einungis
veiti varaþjónustu. Undir því er
komið hvort í raun og veru má
búast við batnandi tímum, og var
anlegum friði, að minnsta kosti
í okkar heimshluta. Við skulum
vona, að þetta reynist rétt.
Ýmislegt bendir til þess, en því
miður er enn oft snemmt að láta
heimsfriðinn velta á svo vafa-
samri túlkun atburðarrásarinnar
eftir daga Stalins. Og á meðan
einræði helzt, þá er ætíð mögu-
leiki til að nýr einræðisherra,
Stalín og Hitler ekki betri, hrifsi
til sín völdin