Morgunblaðið - 06.02.1968, Qupperneq 15

M'ÖRGUNBLAÐTÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. FEBRÚAR 1968
15
árið 1946, Margréti Eiríksdóttur
ágætri konu mikilli listakonu.
Voru þau hjón samhent um að
skapa fagurt menningarheimili,
þar sem gott var að koma, enda
bæði gædd þeirri gáfu, að gott
var að vera samvistum við þau
hvar sem var. Börn þeirra tvö
erú: Guðrún Hlín stúdent, nú
við nám í háskóla og kennara-
skóla og Björn nemandi í 5. bekk
Meríhtaskólahs.
Nú er Þórarinn Björnsson geng
inn fyrir aldur fram. Enginn
fær að vísu sagt, hvað það er,
sem bugar heilsu manna og starfs
orku, en þó gruríar mig fastlega,
að ofreynsla hafi átt þar mikinn
hlut að. Ábyrgðarþungi erils-
sams starfs, samvizkusemi og
ósérhlífni sem engin takmörk
voru sett, geta bugað heilsu hvers
manns. En þótt æfi Þórarins
Björnssonar yrði styttri en vér
hefðum vænzt og óskað, og þótt
hann oftlega hafi kennt sárs-
auka og þreytu, og vafalaust
eins og aðrir menn oftlega orðið
fyrir vonbrigðum, hika ég ekki
"við að kalla hann gæfumann.
Honum hlotnaðist sú gæfa að
leysa af hendi mikið og vanda-
samt lífsstarf, að unna því starfi
sínu af alhug, og ganga að því
með ást og virðingu. Og hann
var gæddur þeirri skaphöfn, sem
gerði starf hans að listaverki,
sem verður því meira metið, sem
menn þekkja það betur. Og fáir
verða þeir meðal vor sem hljóta
innilegri kveðjur að leiðarlok-
um.
Steindór Steindórsson
frá Hlöðum
Hann kemur ekki oftar, kvik-
ur í spori og lítið eitt álútur,
ofan Ástarbrautina um áttaleyt-
ið. Kveðja hans, góðan dag, yljar
okkur ekki framar a ð morgni
skóladags, því hversu mikil var
ekki hlýjan í raddblænum og
birtan yfir a—inu í dagur. Hlát-
ur hans, svo hjartanlegur og al-
ger við gamanspjall og leika,
berst okkur ekki lengur að eyr-
um. Örvænt er okkur nú að sækja
heilræði að honum þá er okkur
er vits vant, og ekki fáum við
meir af honum uppörvun og
styrk, þegar eitthvað fer verr
en skyldi. Fögnuður hans yfir
vel unnu starfi og snillilegri úr-
lausn nær ekkj oftar að verma
okkur. Þær stundir eru liðnar,
að við fetum í slitróttri röð í
' fótspor hans upp á gamla Sal,
og framar munum við ekki hríf-
ast til aðdáunar og klökkva við
skaphita hans, andagift og orð-
snilld. Þetta er allt saman þátíð.
Og þó. Svo lifandi maður sem
Þórarinn Björnsson, ER um alla
framtíð í vitund okkur, sem vor-
um svo lánsamir að eignast hann
að vin og meistara.
Þórarinn Björnsson skóla-
meistari fæddist 19. des. 1905 á
Víkingavatni í Kelduhverfi- For-
eldrar hans voru Guðrún Hall-
grímsdóttir bónda í Austur—
Görðum Hólmkelssonar og Björn
Þórarinsson bóndi á Víkinga-
vatni Björnssonar bónda sama
staðar. Hefur ætt hans búið á
Víkingavatni svo lengi sem menn
vita. f manntalinu 1703 er bóndi
og hreppstjóri á Víkingavatni
Þórarinn Þórðarson, og var
skólameistari 6. maður frá hon-
um. Nöfnin Björn og Þórarinn
einkenna ættina.
Björn á Víkingavatni, faðir
skólameistara, var „sérkennileg-
ur og stórbrotinn persónuleiki,“
gæddur ríkri listamannslund og
furðulegu valdi yfir íslenzku
máli, enda erfði Þórarinn þá
kosti í miklum mæli.
Guðrún Hallgrímsdóttir var af
keldhvérfskum bændaættum, og
hefur verið um hana sagt, að
hún sameinaði „margt hið ó-
þrotgjarnasta og þróttugasta í
fari íslenzkra bændakvenna."
Hána sá ég aldraða hjá syni
sinum, og hún kom til okkar á
bókmenrítakynningu upp í skóla.
Duldist ekki, áð þar fór kona
gáfuð og listelsk með fagran
þokka í yfirbragði.
Þórarinn Björnsson ólst upp
með fóreldrum sínum á Víkinga-
vátni, þar sem „endurnar synda
á víkinni og lítil bára brotnar
í sefinu." Þar undi hann við
s'törf og leik og hafði mest gaman
af gæzlu lamibfjár og greiða snún
ar flækjur silunganetsins. Gæzla
ungviðis og greiðsla úr margvís-
legum flækjum var honum síðar
mikið æviyndi.
Farskólakennslu naut hann,
sem þá var títt, og voru kenn-
arar hans Jóhannes Guðmunds-
son, síðar kennari á Húsavík, og
stúdent Sveinn Víkingur, en á
þessum æskuárum var námsfer-
illinn slitróttur. Tvo fyrstu bekki
gagnfræðanáms las Þórarinn
heima og naut þá tilsagnar Árna
Guðmundssonar gagnfræðings,
síðar læknis, og enn Sveins Vík-
ings, sem nú var orðinn prestur.
Settist í 3. bekk Gagnfræða-
skólans á Akureyri og lauk gagn
fræðaprófi vorið 1924 með mjög
hárri einkunn.
Um þær mundir var hafin sókn
að.því marki, að Gagnfræðaskól
inn fengi menntaskólaréttindi, og
einmitt haustið 1924 hófst þar
4. bekkjar kennsla. Var Þórar-
inn einn þeirra, er það fram-
haldsnám hófu. Sumurin milli
þeirra vetra, er hann las til stúd
entsprófs, vann hann á Siglu-
firði, tvö sumur við síldarsöltun
og eitt við bankastörf.
Vorið 1927 lögðu 6 nórðanmenn
af stað til Reykjavíkur að þreyta
stúdentspróf utanskóla og sanna
svo tilverurétt menntaskóla á
Akureyri, og þótti sú för ekki
litlu skipta. Þórarinn Björnsson
var einn í þessari sendinefnd
hins verðandi menntaskóla Norð-
lendinga. Þar sem þeir félagar
voru utanskóla, fengu þeir eng-
um stafkrók að sleppa úr náms-
efninu, og var það í sumum grein
um ærið fyrirferðarmikið, svo
sem 1500 bls. í mannkynssögu og
2000 línur latneskra ljóða. Allir
stóðust þeir raunina, og árið eft-
ir voru fyrstu stúdentarnir
brautskráðir frá Menntaskólan-
um á Akureyri.
Þórarinn Björnsson var frá-
bær námsmaður og jafnvígur á
allar greinar. Fór þar saman
næmi, skilningur og minni. Þeg-
ar utanskóla upp úr 1. bekk
skipaði hann efsta sætið, og svo
var jafnan síðan, að hann var
ýmist hæstur eða meðal hinna
hæstu. Eftirlætisnámsgrein hans
var íslenzka, og svo sagði hann
að aldrei lærði hann jafnmikið
og með jafnmikilli kostgæfni og
nautn og íslenzku hjá Sigurði
Guðmundssyni, og var Sigurður
honum hugstæðastur kennara-
Næst íslenzku mun hann hafa
haft yndi af stærðfræði, einkum
algebru.
Eftir stúdentspróf var Þórar-
inn heima á Víkingavatni, „þar
sem sólin gengur ekki til viðar
á vorin, heldur vakir yfir lá-
dauðu hafi og varpar rauðum
geislum á víðirunna og lyngheið-
ar.“ Sótti hann þá um og fékk
fjögurra ára styrk til að lesa
latínu og frönsku í París, og
mun Sigurður Guðmundsson
hafa verið þar með í ráðum, en
hann var forsjáll um að mennta
kennara handa skólanum.Fengi
Þórarinn ekki þennan styrk, var
hann ráðinn í að hefja nám í
norrænum fræðum við Háskóla
íslands, og þó hlutskipti Þórar-
ins verði sízt harmað, fer ekki
hjá því, að mönnum verði hugs-
að til þess, hvílíkan liðsmann ís-
lenzk fræði hefðu fengið, ef hann
hefði einkum helgað þeim krafta
sína.
, Þórarinn stundaði 5 ár nám
sitt við Sorbonne—háskólann í
París. Lauk hann þaðan loka-
prófi (licence és lettres) í áður-
nefndum greinum og uppeldis-
fræði og hvarf heim til fslands
síðla árs 1932. Á þessu tímabili
kom hann aðeins einu sinni heim,
sumarið 1930, og var þá á Al-
þingishátíðinni. Eitt sumarið var
hann í alþjóðlegri sjálfboðavinnu
í Sviss, þar sem land var rutt.
Hin sumurin dvaldist hann í
Frakklandi og vann meðal ann-
ars um tíma við þjónustustörf 1
matsöluhúsi, enda hrökk nóms-
styrkurinn vart fyi-ir brýnustu
nauðsynjum.
Háskólanámið var Þórarni
Björnssyni leikur. Enda þótt
hann sinnti því af alúð, gaf hann
sér tíma til þess að njóta hinna
margvíslegu menningarverðmæta
sem París er svo auðug af. Dvöl-
in í Frakklandi féll honum vel
í geð. Honum var nautn að lifa
og hrærast í frjálslegu menning-
arandrúmslofti Parísar. Þar þótti
honum margt að sjá og heyra.
og óvíða myndi hin mannlega á-
sýnd vera litríkari og fjölbreyti-
legri en þar. Alla tíð bar Þór-
arinn Björnsson merki þess, að
blær heimsmenningarinnar lék
um hann á þessum námsárum í
Frakklandi.
Þórarinn Björnsson var ungling
ur smali heima á Víkingavatni.
Það starf þótti honum gott. Hann
var fjárglöggur svo af bar. Hann
þekkti hverja sauðkind og per-
sónuleg auðkenni hennar. Svo
sagði hann, að hefði hann ekki
valið sér kennslu að lífsstarfi,
myndi hann hafa viljað vera
fjárhirðir.
Meðan hann var enn við
menntaskólanám, kenndi hann
stundum jafnframt náminu, t.d.
fyrri hluta vetrar 1925—‘26 stærð
fræði fyrir Lárus Bjarnason, og
var það fyrsta skólakennsla
hans. En í janúar 1933 hóf hann
fasta kennslu við Menntaskólann
á Akureyri og kenndi þar síðan
sleitulaust, unz veikindi- höml-
uðu. Höfuðkennslugreinar hans
voru franska og latína, en fram-
an af kenndi hann einnig ís-
lenzku, stærðfræði og sögu. Síð-
ast kenndi. hann frönsku í 6.
bekk máladeiLdar.
Hann var kennari með fágæt-
um afburðum. Um það eru sam-
mála allir hinir mörgu nemend-
ur hans fyrr og síðar. Veggsljóir
voru þeir menn og gersamir í
getuleysi og trassaskap, sem
ekki lærðu við kennslu hans.
Hann var skyldurækinn og stund
vís með afbrigðum. Kom í tíma,
þegar er hringt hafði verið, hvat-
legur og glaðlegur, og svo fullur
áhuga, að alla hreif. Jafnöruggt
var, að hann hætti kennslu á
þeirri mínútu, er bjallan bauð,
og hvorki fyrr né síðar.
Þekking hans var ærin og
hæfileikinn óvenjulegur að
tengja ýmsa þætti námsefnisins
einhverju því, sem hugtækt var
í mannlegu lífi. Kunni hann
hverju sinni að kryfja viðfangs-
efnið til mergjar og rekja sund-
ur í þætti. Leyndi sér ekki starfs
gleði hans og yndi af því, sem
verið var að glíma við. Það hlaut
því að vera merkilegt og
skemmtilegt.
Glöggskyggni smalans frá Vík
ingavatni fylgdi honum í kenn-
arastólinn og vakandi umhyggj
an fyrir hverjum einstakl-
ingi hjarðarinnar. Þessa um-
hyggju skynjuðu nemendur fljótt
og mátu maklega. Hann var
mannglöggur með ólíkindum og
þekkti alla, sem hann hafði einu
sinni séð.
Bezt man ég latínukennslu
hans í 5. bekk, hversu hann
opnaði okkur svn inn í ríki
setningafræðinnar. Það varð
nýtt landnám skilnings og upp-
sprétta skilningsunaðar, og
þessi var einmitt kennarakostur
hans mestur. Honum var svo
lagið að vekja og glæða skiln-
ingsgleði nemenda sinna og gera
námið allt að ánægjulegu við-
fangsefni, rækta hið jákvæða
viðhorf og veita mönnum kunn-
áttu til að njóta máttarkenndar
gagnvart námsefninu.
Á kennaraárum sínum veitti
Þórarinn Björnsson Sigurði Guð-
mundssyni margvíslega aðstoð í
skölameistarastarfinu, og vildi
Sigurður jafnan hafa hann hið
næsta sér til samstarfs og róða-
gerða. Nokkrum sinnum gegndi
Þórarinn embætti skólameistara í
forföllum Sigurðar, og var það
mjög að vilja hans, er Þórarinn
tók að öllu við skólameistaraem-
bættinu 1. jan. 1948, þá er
hann sjálfur hafði verið leystur
frá því fyrir aldurs sakir eftir
langa og fræga skólastjórn.
Stímabrak er í straumi, sagði
Bjarni skáld Thorarensen. Það
er ekki létt verk að stjórna stór-
um menntaskóla þar sem saman
eru komin nokkur hundruð ung
menna á viðkvæmu aldursskeiði,
misjafnlega hæfileikum búin,
misjafnlega öguð og með hin
sundurleitustu markmið að keppa
að. Það er engra meðal-
menna eða veifiskata að stýra
ferli þvílíks hóps og leiða alla
til einhvers þroska.
Svo óskiptur gekk Þórarinn
Björnsson til þessa vandásama
verkefnis, að fátítt er, og raunar
furðulegt um þann, sem gæddur
ér fjölþættum gáfum listamanns
ins. En staðfestan, skyldurækn-
in og ekki sízt ástin tid starfs-
ins var slík, að nálega öllum sín-
um tíma varði Þórarinn til þess
eins, að vegur skólans mætti
verða meiri og þroski hvers ein-
staks nemanda ríkari. Hann hélt
uppi virðingu skólans útávið,
einingu hans og áhrifamætti inn
ávið. Þá var hann mestur og ráð-
svinnastur, þegar þyngstu boð-
arnir brotnuðu á honum í stíma-
braki straumsins. Veit enginn,
hvað slíkt kostar, þó seggir sjái
manninn standa hinn sama og
áður, svo enn sé leitað láns hjá
Bjarna Thorarensen.
Ást sú og virðing, sem nem-
endur og kennarar báru til Þór-
arins, er mér þó órækasti vitnis-
burðurinn um ágæti skólastjórn-
ar hans, og margir foreldrar eru
honum ævinlega þakklátir fyrir
það fóstur, sem hann veitti börn-
um þeirra, og það veganesti er
þau báru frá honum út á lífs-
leiðina.
Samband hans við nemendur
og okkur kennarana var per-
sónulegt og náið án óþarfrar af-
skiptasemi. Hann átti því lífs-
lóni að fagna, að vera vinur og
ráðgjafi þeirra, sem undir stjórn
hans voru seldir. En hann var
einnig ráðþiggjandi, tillitssamur
og sanngjarn, og kom þar til
skilningur hans og glöggskyggni
á mannlegt eðli. Hann var
mennskur í bezta skilningi þess
orðs, fjölmenntaður og víðsýnn,
og vildi að skipulagið og heildin
hefði að markmiði hamingju
mannlegra einstaklinga.
Því, sem reynslan hafði dæmt
úr leik, vildi hánn kasta burt,
en mjög var hann minnugur þeixT
ar kenningar fyrirrennara síns,
Sigurðar Guðmundssonar, að
ekki væri skynsamlegt að breyta
því, sem vel hefði reynzt. Hon-
um var ótamt að rekast fyrir
hverfulum sviptibyljum tízkunn-
ar og gekkst ekki fyrir breyt-
ingum breytingarinnar vegna.
Þær urðu að þjóna því mark-
miði, sem hann stefndi að. Tak-
markið var að ala upp frjáls-
huga menn og óháða með sýn í
sem flestar áttir, fróða menn og
leitendur, en ekki kunnandi vél-
menni, sem hefðu fyrirfram
reidd svör við öllum ráðgátum
tilverunnar í krafti óbifanlegra
kennisetninga. Skólinn skyldi
vera almennur menntaskóli, en
ekki sérgreind tæknistöð.
Þórarni Björnssyni var lagin
mikil siðferðileg alvara, og sjálf-
ur var hann manna vítalausastur.
Því furðulegri var hinn djúpi
skilningur hans á takmörkunum
mannlegrar viðleitni og mann-
legrar getu, sk'lningur hans á
mannlegum breyskleika. Agi
hans var mildur, refsingar já-
kvæðar og í því skyni gerðar, að
só er þeim sætti, biði bót af.
Refsingin skyldi vera leið að því
marki, að sá, sem hrasaði ,félli
upp á við, eins og Stephan G.
Stephansson kvað.
Á ofanverðu sumri 1966 veikt-
ist Þórarinn af hjartasjúkdómi
og kom ekki til ■ starfs næsta
kennsluár. Kom þá bezt í ljós,
hverju hann hafði afkastað, því
að það var á einskis manns færi
að taka við starfi hans öllu, og
væri hitt sönnu nær, að hann
hefði verið margra manna maki.
Hann fékk þann bata, að hann
gat aftur tekið við skólastjórn
síðastliðið haust. Virtist hann
hafa fengið fulla heilsu, og varð
með engu móti séð, að hann væri
öðruvísi en hann átti að sér. En
eftir sex vikna starf vitjaði sjúk
dómurinn hans á ný um miðjan
nóvember. Fékk hann þó brátt
bót hans enn á ný og hvarf heim
til sin milli jóla og nýárs. En
aðfaranótt laugardagsins 20. jan.
reið að honum þriðja áfallið. og
í þetta sinn átti hann ekki heim-
kvæmt lífs af sjúkrahúsinu.
Hann andaðist klukkan fjögur
að morgni sunnudags 28. janúar,
eftir rúmlega vikulangt helstríð.
Má það vera huggun í harmi,
að hann féll frá óhrörnaður, svo
sem í miðju starfi, sem hann enn
hafði á valdi sínu, eins og bezt
mátti verða og alþjóðaraðdáun
vakti. Starfi sínu hafði hann
fórnað heilsu,og lífi, og verður
af engum meira krafizt.
Þótt hann væri eíns starfs mað
ur, komst hann ekki með öllu
hjá að taka að sér nokkur trún-
aðarstörf félagslegs eðlis. Var í
skólanefnd Barnaskólans á Akur-
eyri og síðar Fræðsluráði
1938-66, formaður fjÖgur fyrStu
árin. í stjórn Félags mennta-
skólakennara var hann nokkur
ár, svo og stjórn Sparisjóðs Akur
eyrar. í stjórn Tónlistarskóla
Akureyrar var hann frá stofríun
hans 1946, og sæti átti hann í
bókmenntaráði Almenna bóka-
félagsins. Árið 1964 var hann
skipaður í Orðunefnd. Sæmdur
var hann riddarakrossi Fálka-
orðunnar 1956,og franska heiðurs
gráðu (Officier d‘ Académie)
hlaut hann sama ár. Hann var
óhlutdeilinn og sóttist hvorki eft
ir vegtyllum né völdum, þó hann
væri ráðríkur að hófi, þar sem
hann átti að stjórna.
Lengi bjó kennarinn Þórar-
inn Björnsson ókvæntur á Akur-
eyri, en 1946 gekk hann að eiga
Margréti Eiríksdóttur píanóleik-
ara, og munu leiðir þeirra hafa
legið saman á vegum listarinnar.
Frú Margrét er dóttir Valgerðar
og Eiríks Hjartarsonar rafirkja-
meistara í Reykjavík. Hún er
hæglát kona, staðföst og styrk
og fullkomlega yfirlætislaus. Sið
dekur allt og hégómaskapur er
henni fjarri, en einlæg góðvild
og alúðlegt viðmót jafneigin-
legt. Þau eignuðust tvö börn,
Guðrúnu Hlín, stúdent frá M.A.,
og Björn nemanda þar í 5. bekk.
Skólameistaraíbúðina fluttu
þau úr gamla húsinu upp í nýju
heimavistina til þess að geta bet-
ur verið samvistum við sem
flesta nemendiur. Á hin>u fagira og
hlýja heimili þeirra hefur marg-
ur átt minnilegar ánægjustundir.
Þar sá ég Þórarin síðast laugar-
daginn 13. janúar, og enn var
áhugi hans og starfslöngun sém
áður. Ekki veit ég, hvað ég hefði
sagt, ef ég hefði þá vitað, að
sá yrði fundur okkar hinn síð-
asti. En ég hefði hugsað á þessa
leið: Vertu sæll, vinur og meist-
ari. Ég á þér og Menntaskólan-
um á Akureyri meira að þakka
en margan grunar.
Þórarinn Björnsson var maður
ekki mikill að vallarsýn, lágvax-
inn og léttur og hvatur í hreyf-
ngum. Höfuðstór og hafði mikið
enni og gáfulegt með háum koll-
vikum. Líktist hann um það föð-
ur sínum. Andlitið bjó yfir mikl
um svipbrigðum, enda auðugt
sálarlífið og stundum skammt til
skapbrigða, og brá honum þar til
listamannsins. Hann hafði hend-
ur smáar og fínlegar og líktist
þar enn Birni á Víkingavatni.
Var persóna hans að öllu saman
lögðu gædd miklu seiðmagni.
Þórarinn þýddi úr frönsku
fjóra hluta af sögunni Jóhann
Kristófer eftir Romain Rolland
og Li-tla prinsinn eftir Antoine
de Saint-Exupéry. Er hið fyrra
mi’kið stórvirki og þýðingin fræg
að ágætum. Kunnur rithöfundur
spurði Þórarin, hvernig í ósköp-
unum hann hefði getað þýtt Jó-
hann Kristófer svona vel. Þór-
arinn á að hafa sagt, að þegar
honum þætti vandast að koma
orðum að efninu, þá hefði hann
hugsað heim til Vikingavatns og
spurt sjálfan sig: Hvernig hefði
fólkið heima komið orðum að
þessu? Og þá fannst jafnan lausn
in. Þórarinn Björnsson var í
rauninni mikið skáld, þó ekki
liiggi eftir hann skáldverk í
venjulegum skilmngi þess orðs.
En hann var ríkulega búinn
skáldlegum eiginleikum, í senn
vitur maður og greindur, sjá-
andinn og skiljandiinn, og átti hið
heita, næma geð listamannsins.
Hann átti sköpunargáfu og frum
lega hugsun. Honum var „rnáls-
ins rún í minni brennd.“ Hann
átt þá orðfærni, þá þekkingu á
uppruna tungunnar, þann næm-
leika á blæbrigði hennar, þá
virðingu fyrir tign hennar og
tjáningarmætti að nálega hver
ræða hans var listaverk. Ræður
hans á Sal verða öllum áheyrend
um ógleymanlegar, og njóta þær
sín ekki eins vei prentaðar á
bók, svo voru orð hans lífi gædd,
er hann flutti þau.
Framhald á bls. 18