Morgunblaðið - 10.10.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. OKTÓBER 1968
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Manngildi ofar kennisetning
RITFERILL Guðmundar G. Haga
líns nær yfir hálfa öld og ári
betur’ ef talið er frá þeirri rit-
smíð h£ins, sem fyrst birtist á
prenti, en þrem árum miður
hálfri öld, sé talið frá útkomu
fyrstu bókarinnar.
Hálf öld hlýtur að teljast löng
starfsævi. Og sá aldarhelming-
ur, sem Hagalín hefur verið að
skrifa og senda frá sér bækur,
sýnist enn lengri fyrir þá sök,
að um samfellt breytingaskeið hef
ur verið að ræða. Svo margt
hefur borið til nýlundu, oft og
tíðum svo óvænt og óforvarand-
is, að hið liðna hefur fyrir
bragðið virzt horfið og gleymt
eftir furðuskamma stund. Bylt-
ingar, heimstyrjaldir og tækni-
undur hafa sífellt verið að reisa
múra milli þeirrar veraldar, sem
var, og dagsins í dag.
Við, sem höfum ekki lifað
nema hálfan aldur Hagalíns eða
rösklega það, verðum því að lesa
okkur til og spyrja hina eldri og
knýja svo á eigin ímyndun til
að fylla í eyðurnar, viljum við
gera okkur í hugarlund, hvernig
veröldin horfði Við ungum manni
fyrir fimm til sex áratugum.
Þegar Hagalín var að komast
til vits og ára, sátu kóngar og
keisarar að völdum í flestum
löndum. Við skulum hafa það fyr
ir satt, að hugtök eins og frelsi
og lýðræði hafi þá verið fersk-
ari og innihaldsríkari en síðar
varð. Hins vegar munu margir
hafa látið sig litlu skipta, hvað
fólst í srðum eins og jafnaðar-
stefna. Og kommúnismi má hafa
svifið fáfróðum almúga fyrir hug
skotssjónum líkt og fjærstu ké-
metur, sem lærðir menn kunnu
einir nokkur skil á. Hugtakið
heimsstyrjöld var senn tekið að
ummyndast í blákaldan veru-
leika. Heimskreppa var ekki kom
in í orðabækur, en íslenzkur
rithöfundur hafði samið sögu um
skókreppu. Málfrelsi var ekki
eldra en svo, að það taldist enn
til munaðar. Sumir kunnu sér
ekki læti og brúkuðu það i ó-
hófi. Stjórnmál voru 1 senn hug-
sjón, íþrótt og dægrastytting,
sömuleiðis trúmál, sem enn voru
ofarlega á baugi, logandi við-
kvæm. Vísindin og tæknin þró-
uðust hratt og markvisst, ævin-
týri líkast. Framfarirnar vöktu
fögnuð og bjartsýni, meðan 6-
reynt var, hversu einnig mátti
beita til eyðingar furðuverkum
vélaaldar.
En þrátt fyrir allar framfar-
irnar í veröldinni, stóðu íslend-
ingar enn á sínu frumstæða stigi,
og er raunar óþarft að rekja þá
sögu. Framtíð sjálfstæðs þjóðlífs
á íslandi var enginn sjálfsagður
hlutur heldur spurning um
manndóm.
fslenzkir rithöfundar höfðu að
stöðu til samanburðar, því þeir
voru að verða Evrópumenn, ef
ekki smámyndir af heimsborgur-
um, sumir hverjir.
Verðandimenn urðu gagntekn-
ir af realisma í Kaupmannahöfn
og sendu rit sitt þaðan heim til
íslands í byrjun níunda tugar-
ins. Sumir þeirra jafnvel „gerðu
í“ því að vera óþjóðlegir, ef
þannig mætti fremur koma heima
mönnum til að rumska undir ask
loki sínu. Þorgils gjallandi, bú-
andakarl, sem hékk ævilangt við
heimasnagana, las bækur sam-
tímahöfunda á Norðurlöndum og
varð þannig einn af þeim.
Einar Benediktsson og Þor-
steinn Erlingsson sendu frá sér
fyrstu bækur sínar ári fyrr en
Hagalín fæddist. Þeir stjökuðu
við værukærum lýð, Einar með
stórmannlegri eggjun, Þorsteinn
með töfrandi ósvífni.
„Sjá, hinn ungborna tíð vek-
ur storma og stríð“, kvað Ein-
ar og má varla hafa órað fyrir,
hve bókstaflega þau orð mundu
rætast.
Frá Vesturheimi kvaddi, sér
hljóðs íslenzkt skáld, sem horfði
ekki af lægri sjónarhóli en Ein-
ar og Þorsteinn. Einnig kveð-
skapur Stephans G. víkkaði sjón
hring þeirra, sem heima sátu.
Annar íslenzkur höfundur tók
að semja leikrit á dönsku og
varð frægur af. Þó danska yrði
ekki til frambúðar ritmál ís-
lenzkra höfunda — sem betur
fer — var Jóhann Sigurjónsson
brautryðjandi á sína vísu. Mið-
að við aðstæður var dæmi Jóns
Trausta þó ef til vill merkileg-
ast. Með fordæmi sínu sannaði
hann, að snauður almúgamaður,
alinn upp á sveit, óskólagenginn
sem að líkum lætur, gat ferðazt
um heiminn eins og hinir, mennt-
azt af eigin rammleik og síðan
orðið rithöfundur í fremstu röð.
Hér eru helzt dregin dæmi úr
bókmenntunum af skiljanlegum á
stæðum. En auðvitað gegndi sama
máli um önnur svið þjóðlífsins.
Unga kynslóðin undi ekki kyrr-
stöðunni, hafnaði forsjá hinna
eldri og fór sínar eigin leiðir.
Eldri kynslóðin mátti horfa upp
á, að reynsla hennar væri vegin
og léttvæg fundin.
Það var naumast tilviljun, að
Hagalín skyldi í fyrstu skáld-
sögu sinni lýsa baráttu ungu kyn
slóðarinnar fyrir endurbættum at
vinnuháttum, baráttu hennar við
reynda og harðvítuga feður og
máttarstólpa, sem stóðu svo
grunnmúraðir í fortíðinni, að
þeir hvorki gátu né vildu skilja
nýja tímann.
n
Það, sem skildi aldamótaár-
in þó ef til vill gerst frá síðari
tímum, var óttaleysið — eða eig-
um við heldur að segja trúnað-
artraustið — sem þjóðirnar ólu
í brjósti vegna langvarandi frið-
ar. Þá hafði engin heimsstyrj-
öld geisað og ósennilegt, að fólk
hafi almennt gert sér í hugar-
lund, að slíkt og þvílíkt gæti
komið fyrir. Friður hafði verið í
álfunni um áratuga skeið. Smá-
skærur, sem fréttist af öðru
hverju í fjarlægum heimshorn-
um, voru — fyrir sjónum fs-
lendinga að minnsta kosti — lít-
ið annað en tilefni blaðafrétta,
náðartími föðurlandsvina og æv-
intýramanna, skringileg og reyf-
araleg íþrótt í líking við
bardaga riddarasagna og fornald-
arsagna.
Vafasamt er, að evrópskir
menntamenn hafi rennt grun í,
að stórþjóðir álfunnar mundu
brátt standa hver andspænis
annarri, gráar fyrir járnum, og
verða svo — aldrei samar.
Hagalín var kominn hátt á
sextánda ár, þegar fyrri heims-
styrjöldin skall á. Vitaskuld hef-
ur hann átt margt ólært á þeim
tíma. En sextán ára unglingur,
sem hefur alizt upp í litríku, at-
hafnasömu umhverfi, hefur þeg-
ar orðið fyrir margvíslegum var
anlegum áhrifum. Væri ekki svo,
skipti uppeldi ekki heldur
slíku máli, sem af er látið.
Lífsskoðun Hagalíns, eins og
hún kemur fram í skáldverkum
hans, skilst líka tæpast, nema
haft sé í huga, að hann er hálft
í hvoru aldamótamaður, alinn upp
og hálfmótaður fyrir fyrra stríð
svo undrafjarlægur sem sá tími
virðist nú vera.
Sú bjartsýni, athafnaþrá, um-
bótavilji og umfram allt tiltrú á
mannkynið og traust á einstakl-
ingnum, sem lesa má milli lín-
anna í næstum hverju skáld-
verki Hagalins, sýnist koma heim
og sarnan við sjónarmið þess
tíma, að minnsta kosti eins og sú
tíð horfir við okkur nú — úr
fjarlægð að sjá.
„Þau ár eru liðin og koma
aldrei aftur," skrifar Gunnar
Gunnarsson, vonsvikinn og
furðu lostinn, þegar heimsstyrj-
öldin fyrri hafði brennt mark
sitt í sögu mannkynsins og vit-
und hans sjálfs.
Ekki svo að skilja, að Haga-
lín hafi orðið fyrir viðlíka á-
hrifum af styrjöldinni og Gunn-
ar og aðrir rithöfundar, sem
stóðu í nánd við ófriðinn. Gunn-
ar var orðinn rithöfundur í Dan-
mörku, áður en styrjöldin skall
á, en Hagalín ekki einu sinni kom
inn í skóla. Gunnar stóð í nánd
við atburðina, en Hagalín f jarri
þeim. Sá var þó mergurinn máls-
ins, að undirtónn tímanna hafði
breytzt — skoðanirnar, lifnaðar-
hættirnir, mannlífið allt, næstum
að segja. Rás atburðanna hlaut
að hafa áhrif á hvern þann, sem
kominn var til nokkurs þroska,
hvort sem hann var staddur fjær
eða nær .
m
Hagalín var, eins og einatt
gerðist fyrrum, kominn undir tví
tugt, þegar hann hóf nám í skóla
— elztu menntastofnun þjóðar-
innar, sem til skamms tíma hafði
gengið undir heitunum lærði
skólinn eða latínuskólinn, enhét
nú í samræmi við nýja tíð:
menntaskóli. Og víst var annað
og hagnýtara efni numið undir
því breytta nafni. En undirstað-
an hafði minna breytzt. Mennta-
skólanum var hreint ekki ætlað
að útskrifa menntamenn í þeim
skilningi, sem við leggjum nú i
orðið, það er menn, sem hugsa,
tala og skrifa frjálst og óþving-
að. Skólinn var forskóli fyrir
verðandi embættismenn. Nem
endur skyldu vandir á að vinna
og — ef til vill ekki síður —að
hlýða.
Hvor tveggja eiginleikinn
hafði lönigum talizt nauðsynleg-
ur kónglegum embættismanni. Af
hinu höfðu farið minni spurn-
ir, að kónglegur embættismaður
þyrfti að hugsa, nema slíkt væri
talið miður æskilegt samkvæmt
reynslu undangenginna alda.
Vafalaust hefur skólinn upp-
fyllt þær kröfur, sem í reynd
voru til hans gerðar.
Allt um það átti þjóðin enga
stofnun til að skóla og a'la upp
menntamenn. Því var ekki að
furða, þó ýmsir ungir menn, sem
voru í raun og veru að sækjast
eftir menntun fremur en borg-
aralegum réttindum, flosnuðu
upp frá námi.
Skemmst er frá að segja, að
Hagatín leiddist námið og
kennslan að íslenzkunni undan-
skilinni, sem Sigurður Guð-
mundsson (síðar skólameistari)
kenndi, hvarf úr skóla í miðjum
klíðum og gerðist ritstjóri aust-
ur á Seyðisfirði.
Og hefst þá saga hans sem
blaðamanns og rithöfundar.
IV
Blaðamennska Haga'líns á
Seyðisfirði er ekki markverður
kapítuli að öðru leyti en því, að
ýmsar greinar sem hann skrif-
ar þar í blöðin, varpa nokkru
ljósi á ölt ritstörf hans upp frá
því. Fyrst skal mefna langan
greinaflokk, sem hann nefniir
Nokkur orð um íslenzkan sagna
skáldskap, sérprentaðan síðar.
Var'la er tilviljun, að Hagalín
skuli gerast svo margorður um
það efni. Um þessar mundix
gefst einmitt betra tóm en
nokkru sinni fyrr til að skyggna
íslenzka skáldsagnaritun, þar eð
allir íslenzkir skáldsagnahöf-
undar, sem nokkuð kvað að, eru
annað hvort gengnir eða full-
reyndir, engar nýjungar á döf-
inni. Það stundarhté, sem nú
veitist, verður svo bezt notað,
að litið sé yfir farinn veg, áð-
ur en lengra skal haldið.
En greinalllokkur Hagalinis
um sagnaskáldskapinn er ekki
sérlega athyglisverður. Hagalín
er enn of háður dómum eða
öllu heldur fordómum e'ldri kyn
stóðarinnar. Til dæmis ger-
ir hann Einari H. Kvaran of
hátt undir höfði á kostnað Jóns
Trausta og bergmálar þannig
raddir, sem kveðið höfðu við síð
ustu árin. Ef til vill er hann
með þessum langa greinafllokki
að skrifa sig lausan frá fyrir-
rennurum sínum.
Eftirtektarverðari er greinin.
Rithöfundarnir og þjóðin. Út frá
þeirri grein má í raun og veru
lesa stefnuskrá Hagalíns sem
ungs atvinnúhöfundar. Þar leit-
ast hann við að kveða niður þá
almenmu firru, að ósvikinn skáld
skapur verði aðeins til í tóm-
stundum og hjáverkum, bendir í
því sambandi á fornritin, sem
hljóti að vera saman skrifuð af
mönnum, sem hafi haft ærin fjár
ráð og tíma tit skrifta.
Hagalín finnur á sér eins og
aðrir ungir menn á þessum tíma,
að hann stendur á tímamótum í
sögu þjóðarinnar. Stöðnunin
er rofin. Líðandi stund á öll-
um fyrri tímum skilið að heita
nýr tími, nútími. Hagallín á enga
kjörandstæðingS í líking við
afturhald það, sem Verðandi
menn beindu skeytum sín-
um að. Kannski er óþarft að
kveða niður hið gamla. Það er &
förum, hvort eð er. Gerist ekki
fremur þörf að bjarga þvl, sem
verðmætt kann að vera fráeldri
tíð?
„Eitt er víst", segir Hagaltn
1 þessum skrifum slnum, „að eitt
hvert Mð fyrsta sporið ... verð-
ur 1 skáldriti að bera saman
gamalt og nýtt, gera upp reikn-
ingana og fá þar jákvæða út-
Gólfdúkur — plast- vinyl og línólíum.
Postulíns-veggflísar — stærðir 7Vsixl5, 11x11 og 15x15.
Ameriskar gólfflísar — Godd Year, Marbelló og Kentile.
Þýzkar gólfflísar — DLW.
HoIIenzkur Fiesta dúkur — eldhúss- og baðgólfdúkur.
Málningarvörur — frá Hörpu hf., Málning hf. og Slipp-
fél. Rvíkur.
Teppi — ensk, þýzk, belgtsk nylonteppL
Fúgavamarefni — Sólinum, Pinotex.
Silicone — úti — inni.
Veggdúkur — Somvyl, frönsk nýjung.
Vinyl veggfóður — br. 55 cm.
Veggfóður — br. 50 cm.
SÓLBRÁ, Lougovegi 83
KULDAÚLPUR á skólabörn.
UNGBARNAFATNAÐUR og LEIKFÖNG í úrvali.
Guðm. Gíslason Hagalin