Morgunblaðið - 29.08.1970, Síða 13

MOR-GUNBLAÐIÐ, LAUGABDAGUR 29. ÁGÚST 1970
13

BfASíM^-ga
ÍSllÉfiÍ
■v íSí'-ffS
A-''’;'-Ví

Öxárarhólmi
Kort af Þingvöllum, sem sýnir búöaskipun, aðallega eftir frásögnum Sigurðar Björnssoniar og Jóns Steingrímssoiiar: 1. Búð Gests Oddieifssonar. — 2. Búð
Snorra goða. — 3. Búð Magnúsar Stephensen, á 18. öld. — 4. Búð Guðmundar ríka. — 5. Búð Skúla Magn ússonar fógeta, á 18. öld. — 6. Langdælingabúð. — 7.
Vatnsfirðingabúð. — 8. Búð Höskuldar Dalakollssonar. — 9. Búð Geirs goða. — 10. Búð Gizurar hvíta. — 11. Búð Egils Skallagrímssonar. — 12. Búð Ásgríms Elliða-
grímssonar — 13. Njálsbúð. — 14. Búð Eyjólfs Bölverkssonar. — 15. Búð Skapta Þóroddssonar. — 16. Búð Sæ mundar fróða. — 17. Búð Snorra Sturlusonar. — Búðar-
leifar af síðast tilgreindum fjórum búðarstæðum sjást ekki framar. — Kort þetta gerði Jóhannes Reykdal eftir uppdrætti Landmælinga Islands.
Jón Ólafsson frá Grunnavík
gerðu úr stillurnar yfir ána sum
arið 1724. Þeir steinar eru að
sjálfsögðu fyrir löngu horfnir"
(Matthías Þórðarson).
Við skyldum fremur fara of
langt, en of skammt til að hlífa
þvi sem eftir er af Lögbergi
hinu forna. Og skrifað stendur:
Drag skó af fótum þér. —
Búðirnar
Svo má virðast sem fróðleiks-
fýsn og sagnaritun varðandi
fyrstu aldir Islandsbyggðar
hafi miklu fremur beinst að
sögu einstaklinga og ætta, en að
samhengi og rökum eiginlegrar
þjóðarsögu. Um hana verða
seinni tímar margt að byggja á
ályktunum og ágizkunum, en
því fyllri er öll vitneskja um
orð og athafnir þúsunda sögu-
fólks, og allan þann kveðskap
sem við það var bundinn. Hin
mikla undantekning er Ari fróði,
og Sturla Þórðarson, að nokkru
leyti. Sína miklu sögu um Sturl-
ungaöld segir hann að mestu
sem sögu einstaklinga.
Þessum gloppótta áhuga á
sjálfri sögu landsins má ef til
vill mest um kenna, að um 1700
höfðu ruglast hugmyndir manna
um hvar Lögberg hefði verið til
forna, þótt þeir hins vegar virð-
ist vel hafa vitað hvar verið
höfðu á Þingvöllum búðir ýmsra
frægustu fornmanna.
Árið 1700 skrifaði Sigurður
Björnsson lögmaður sunnan og
vestan elztu kunnu greinargerð
um búðaskipun á Þingvöllum,
forna og nýja. Annar maður
enn merkari, séra Jón Stein-
grímsson, samdi 1783 búðaskrá,
sem í öllu staðfestir frásögn lög
mannsins um fornmannabúðir.
„Séra Jón hefur verið vel kunn
ugur öllum staðháttum og búð-
um á þingstaðnum og haft mik-
inn áhuga á að vita sem bezt um
hann á fyrri timum“ (Matthías
Þórðarson).
Þegar fyrstu uppdrættir voru
gerðir af Þingvöllum á öldinni
sem leið, hikuðu þeir Björn
Gunnlaugsson, Sigurður Guð-
mundsson og Sigurður Vigfús-
son ekki við að taka gildar búða
skrár hinna fróðu og merku
manna, lögmannsins og eins
mesta rithöfundar aldarinnar,
og eignuðu fornmönnum búðir
samkvæmt þeim. En seinna hef-
ur vísindaleg varfærni talið rétt,
að þykja ólíklegt að átjándu
aldar menn hafi vitað með vissu
neitt um fornar búðir. Þannig
segir Matthías Þórðarson í fyrri
bók sinni um Þingvöll, frá 1922:
„Búðaskipunin frá 1700 ersenni
lega byggð á ágizkunum eftir
frásögnum, aðallega í Njáls-
sögu, og höfundur ekki staðið
betur að vígi en menn nú á tím-
um um að gera sér grein fyrir
hvar þessi eða hin búð í forn-
öld hafi staðið."
Búðaskipun Sigurðar Björns-
sonar ber það, að minu viti,
greinilega með sér, að orðfæri
og efni, að hún er ekki greinar-
gerð fyrir ágizkunum hans
sjálfs, né því sem hann þykist
geta ráðið af Njálu, heldur for-
takslaus frásögn um vitneskju,
sem geymst hafði öld af öld.
Þjóð vor hafði frá öndverðu
margt lagt á minnið, ógrynni af
myrkum og flóknum kveðskap,
áður en ritöld hófst, og ættfræði
sem kvíslaðist um mörg lönd og
til elztu tíma — mundi þá ekki
óvarlegt að gera ráð fyrir, að
hún hafi hlotið öllu að gleyma
um búðir þeirra manna fornra
sem henni voru hugstæðastir?
Öld eftir öld kom mikið af fróð-
ustu og merkustu mönnum lands
ins saman á Þingvöllum á
hverju sumri —- mundi ekki tal
þeirra oft hafa hnigið að forn-
um tímum, og kynslóðirnar skil-
að, hver þeirri næstu, réttri frá-
sögn um hvar haft hefðu búðir
menn eins og Egill Skallagríms-
son og söguhetjur Laxdælu og
Njálu — þótt engum hugkvæmd
ist að skrá þessa vitneskju fyrr
en Sigurður Björnsson reit búða
skipun sína? Hvernig er hægt
að halda því fram, að menn um
1700, sem sótt höfðu þing á Þing
völlum árum saman, meðan enn
hlaut að vera í minnum margt
sem síðar féll í gleymsku, munn-
mæli og hefðir — hafi ekki stað-
ið betur að vígi en nútíðar-
menn um að vita um fornmanna-
búðir?
Okkur er sagt að allar búða-
tóftir á Þingvöllum séu frá 18.
öld. Þar fyrir má telja vist, að
þá, og frá fyrstu tímum, hafi
búðir verið reistar, eða hlaðn-
ar að nýju, þar sem fyrir voru
veggir og undirhleðslur, — eða
með öðrum orðum, að búðir hafi
staðið öld af öld þar sem forn-
menn höfðu byggt þær. Annað
væri með öllu óeðlilegt, sérstak-
lega í Þinginu, þar sem land-
rými er ekki meira en svo, að
engar líkur eru til að horfið
hafi verið frá fornum búðarstæð
um. Lögberg og búðirnar I Þing-
inu og Almannagjá eru því
merkustu menjar um alþingi
feðra vorra.
Nú munu menn segja að það
veiki sannleiksgildi búðaskrár
Sigurðar Björnssonar, að hann
heldur að Lögberg hafi til forna
verið á Spönginni svokölluðu.
Hvernig gátu okkar minnugu
feður vaðið svo í villu og svíma
um hvar Lögberg hefði verið,
úr því þeir mundu kynslóð af
kynslóð hvar verið höfðu búð-
ir frægustu fornmanna? En þær
búðir héldu áfram að vera lif-
andi virkileiki; það var búið i
þeim öld eftir öld, sífelldlega
endurreistum og uppdubbuðum
— en eftir að land kom undir
konung á 13. öld var þess
skammt að bíða að engar sam-
komur væru framar haldnar á
Lögbergi; „og því hefur þess
vegna ekki verið haldið við;
bekkirnir teknir af áhleðslunni
eða látnir eyðileggjast, og tím-
ans tönn látin níða og naga bóta
laust hið sýnilega minnismerki
fullkomins frjálsræðis þjóðar
vorrar" (Matthías Þórðarson).
Svo undarlegt sem það má
þykja, þá gleymdist hvar Lög-
beng hafði verið, efitir að stað-
urinn var úr lifandi tengslum
við þinghaldið.
Fyrir 1930 voru steinar settir
í tóftirnar um Þingið og Al-
mannagjá, þar sem greint var
frá hverjir embættismenn 18. ald
ar hafi átt þar búðir sínar, en
ekki getið fornmannabúða ann-
arra en búða Snorra goða og
Njáls. Okkur þykir að sjálf-
sögðu fróðlegt að vita, hvar
Skúli fógeti og Magnús Step-
hensen hafi hafst við á Þing-
völlum, en næsta ófróðlegt hvar
voru búðir ýmsra sýslumanna á
þessum tímum, íslenzkra og
danskra.
Mér virðist ekki annað koma
til mála, en að merkingar á búð-
arsteinum verði endurskoðaðar.
Eitt dæmi nægir til að sýna,
hvað við það gæti unnizt.
Við komum að búð, sem sagt
er að átt hafi sýslumaðurinn
Jens Madtson Spendrup —hvað
getum við gert okkur úr slikum
upplýsingum? En hér segja þeir
Sigurður Björnsson og Jón
Steingrímsson að verið hafi búð
Egils Skallagrímssonar. Mundi
ekki staðurinn þykja ólíkt
merkilegri, ef þess væri getið á
búðarsteininum, og margur þá
tylla sér á tóftarvegginn og
hugsa til Egils! Það var þá hér
sem oft sat á tali við hann yngra
skáldið Einar skálaglamm, en
hann var sem kunnugt er hinn
mesti atgervismaður, hafði ung-
ur tekið að yrkja, og var mað-
ur námgjarn, og löngum utan-
lands með tignum mönnum, örr
maður og oftast félítill, en skör-
ungur mikill og drengur góður.
Allt þetta rifjast upp, svo er
honum lýst i Egils sögu, og
hvernig kynni skáldanna tókust,
og hver þau urðu: „Þat var eitt
sumar á alþingi, at Einarr gekk
til búðar Egils Skallagrímssonar,
ok tókust þeir at orðum, ok
kom þar brátt talinu, at þeir
ræddu um skáldskap. Þótti
hvárumtveggja þær ræður
skemtilegar. Síðan vandist Ein-
arr oftliga at ganga til tals við
Egil. Gerðist þar vinátta mikil.
Einarr hafði litlu áður komit ór
för. Egill spurði Eínarr mjök
austan tíðenda ok at vinum sín-
um, svá ok at þeim er hann þótt-
ist vita, at óvinir hans vóru.
Hann spurði ok mjök eftir stór-
menni. Einarr spurði ok í móti
Egil at þeim tiðendum, er fyrr
höfðu gerzt um ferðir Egils ok
stórvirki hans, enn þat tal þótti
Agli gott, ok rættist af vel.“
Er ekki mun skemmtilegra að
búðamerkingar á Þingvöllum
leiði hugann að mönnum og at-
burðum fornrar gullaldar og
ódauðlegra bókmennta, en að
þær heiðri nöfn sýslumanna,
sem fæstir eða engir muna neitt
um?
1 ferhyrndri grjótdreif, sem
talið er að gæti verið rúst fornr
ar Rangæingabúðar, og kennd
er við vitrasta mann þess hér-
aðs, er steinn sem á stendur:
„Fornmannabúð sem er nefnd
Njálsbúð." Væri ekki öllu borg-
ið um vísindalega varfærni, ef
aðrar búðir á Þingvöllum væru
merktar með svipuðu móti, til
dæmis: „Búð Egils Skallagrims-
sonar er talin hafa verið hér?“
Allt er í heim-
inum hverfult
Vart getur hugsast, að neinn
staður annar á jörðinni beri
neina líkingu af Þingvöllum. Við
Islendingar elskum þennan stað,
ekki aðeins vegna þeirra sögu-
legu minninga sem við hann eru
tengdar, heldur engu síður
vegna sérkennilegrar og óvið-
jafnanlegrar náttúrufegurðar.
Við höldum alla ævi áfram að
koma þangað sem oftast, ungir
og gamlir. Þannig verða Þing-
vellir sögustaður líka í ævi
hvers einstaks íslenzks manns.
Við skólapiltar vorum þar á
hverju sumri. Þegar við urðum
stúdentar bjuggum við í Kon-
ungshúsinu, sem þá stóð enn á
upphaflegum stað, neðarlega í
gjábakkanum eystri, skammt frá
Öxarárfossi. Við fórum upp í
gjána á morgnana, lauguðum
okkur í köldum hylnum undir
fossinum, sprikluðum svo um
grundirnar. Annars bjuggum við
oftast i Valhöll, sem þá stóð fyr-
ir norðan vellina, rétt fyrir of-
an Kastalana. Hið frumbýlings-
lega gistihús sem þá var, reist
af vanefnum fyrir aldamót, átti
ekki nema nafnið eitt sameigin-
legt við það ólíkt ríkmannlegra
hótel sem nú er rekið, og af
mikilli prýði. Myndir margra
listamanna skreyta þar alla
veggi, hvert herbergi. Húsmun-
ir allir smekklegir. Útvarp er í
hverju gestaherbergi. Ungar
stúlkur I grænum og rauðum
kjólum ganga um beina, af mik-
illi kurteisi og alvöru — ekki
annað að sjá, en að virðing og
helgi staðarins sé þeim i blóð
runnin.
Allur gróður virðist hafa vax
ið og prýkkað síðan Þingvellir
voru gerðir að þjóðgarði 1928,
en hugmyndina átti Guðmundur
Davíðsson, og barðist fyrir
henni árum saman, og má nafn
þess ágæta manns sízt í
gleymsku falla. En að einu hef-
ur staðnum hrakað. Þegar ég
var ungur var fugl í hverri laut
um alla Þingvelli og hraunin,
kliður og söngur í lofti frá lóu,
spóa og þresti. Nú sézt þar varla
fugl. Kennt er um minki, hinu
mikla óheillakvikindi, en líka
veiðibjöllu. Hún mun verpa í
Botnsúlum, og hefur þann sið að
demba sér yfir hreiður minni
fugla og éta ungana jafnóðum
og þessir vesalingar skríða úr
eggi.
Vel fer á, að af hefur lagst
bílaumferð um Almannagjá. Frið
helgi og kyrrð fara hinu mikla
náttúruundri ólikt betur en véla
skrölt og gjósandi rykmekkir —
sem breiddu grátt dustlag yfir
Lögberg og umhverfi, svo að
ekki var hægt að tylla sér án
þess að óhreinka föt sín. En eins
og kunnugt er koma Reykvík-
ingar yfirleitt prúðbúnir til
Þingvalla, því erindið er líka að
setjast við hvítdúkað borð i Val
höll — jafnvel fremur en að
leggja á sig miklar göngur, enda
vart fært um hraunin nema á
traustum hnöllum.
Játað skal að eftirsjá er að
hinni fornu aðkomuleið til stað-
arins. Var furðulegt að sjá
fyrsta sinni gjár-opið skyndilega
gína við, halda svo innreið sína
milli hamraveggjanna á leið nið-
ur til vallanna. En hin nýja heim
reið, með fagrar skógarbrekkur
í mishæðóttu landslagi á aðra
hönd, en á hina hið mikla víð-
sýni, er yndisleg og ógleyman-
leg.
Bærinn á Þingvöllum var í
æsku minni að öllu líkur sóma-
samlegum sveitabæjum þeirra
tíma, fremur lágkúruleg en
þokkaleg timburbygging, en út
frá henni gripahús og skemmur
úr mold og grjóti. Mikil bót er
að hinni nýju látlausu, stíl-
hreinu burstabyggingu, sem nú
er Þingvallabær.
En þar er geymt .1 stofu hið
eina listaverk, sem líklegt er að
fylgja muni Þingvöllum um ald-
ur og ævi. Ekki sakar þótt eitt-
hvað sé skráð um uppruna þess
og sögu ef reynt er að segja
eins frómt frá og auðið er.
Bóndinn á
Brúsastöðum
Sagan segir að eitt sinn er
Kjarval hafði dvalið sumarlangt
á Þingvöllum og málað, en hald
ið til í Valhöll, hafi honum verið
færður allhár reikningur þegar
kom að skuldadögum. Meistar-
inn gretti sig snöggvast eilítið,
Framliald á bls. 16