Morgunblaðið - 06.12.1970, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. DESBMBBR 197»
49
■U.
arlausu stúlkunnar Serafínu
Vitalye'vu.
Kúgararnir eru hinir dæmdu.
Stalín er dæmdur. Beria er
dæmdur. Akakumov, liðsfor-
ingi Bería er dæmdur. Fangelsis-
stjórinn, Klimentiev, höfuðsmað-
ur er dæmdur. Kerfið er Moloch
(dæmt) . Það étur skapara sína.
Enginn, sem hefur átt samvinnu
við Stalín sleppur við dóm.
Víkjum nú að sögusviði Solz-
henitsyns. Það er ekki fangabúð-
ir í Síberiu, umluktar stólpa- og
gaddavírsgirðingum, með gnæf-
andi varðturnum —• Rússland
Stalíns — . Þessu um'hverfi lýsti
Solzhenitsyn í bók sinni „Dagur
úr lífi Ivan Denisovich". Nú er
sögusviðs Mavrino-sérfangels-
ið, visindastofnun, sem staðsett
er í útjaðri Moskvu. Innan veggja
þessarar stofnunar dvelja fangar,
sem eru lærðir vísindamenn,
eða tæknifræðingar og
hópur „frjálsra" starfs-
manna lögreglumáJaráðuneytis-
ins. Þessi stofnun og tugir ann-
arra slíkra uxu eins og ill-
kynjuð æxli, út úr refsikerfi
Stalíns. 1 þessar stofnanir voru
fluttir menn og konur, sem
höfðu sérstaka kunnáttu og
hæfileika til að leysa af hendi
erfið vísindaleg, hernaðarleg
eða verkfræðileg viðfangsefni.
Atómsprengjan var að mestu
leyti gerð í þessum stofnunum.
Margir geimferðasérfræðingar
Rússa unnu árum saman í fang-
elsisstofnunum, einkanlega þó
fyrir s'iðari heimsstyrjöldina.
Stofnun af þessu tagi var
nefnd „sharashka" á fangelsis-
mállýzku, en það leggst út
„framkvæmd bygg* á blekkingu
og svikum". Þetta orð varð til
á Stalinstímanum —- líklega
kringum 1920, þegar fangaverð-
ir Stalíns tóku að skipuleggja
vinnu verkfræðinga og tækni-
fræðinga í fangelsunum. Þessi
fangelsi voru þá nefnd „verk-
smiðjur illverka".
Áður en Stalín féll frá,
hafði honum tekizt að koma
þessu kerfi á alls staðar í Rúss-
landi. Meinið var, að kerfið
reyndist illa, því með engum
ráðum tókst að drepa mannsál-
ina í dróma. Einmitt þetta er
boðskapur Solzhenitsyns, og
þessi boðskapur vekur bjart-
sýni. Fyrir ævalöngu reyndu
harðstjórar að bæla ást
Rússa á mannlegum hugsjónum,
og enn standa þelr i sömu spor-
um, ekkert hefur áunnizt í þá
átt. Solzhenitsyn er lifandi
minnisvarði um mistök þeirra.
Solzihenitsyn, maður og rit-
höfundur, hefur verið umdeildur
allar götur frá því að hann
haslaði sér völl í sovézkum bók-
menntum, á árunum fyrir 1960.
Þá hafði hann dvalið 8
ár í vinnubúðum og 3 ár í út-
legð (var dæmdur fyrir að hafa
viðhaft ótilhlýðilegt orðbragð
um Stalín, í bréfum til vinar
síns).
Fyrsta Skáldsaga hans, „Dag-
ur úr Mfi fvan Denisovich“
birtist i sovézka bókmenntatíma
ritinu Novy Mir í nóvem-
ber 1962, og var það eingöngu
vegna þess, að Nikita Krúsjeff
gerðist persónulegur talsmaður
hans. Þetta verk hefur enn ekki
komið út í bókarformi í Sovét-
ríkjunum. Þær góðu viðtökur,
sem bókin fékk utan Sovétríkj-
anna — bókin kom t.d. út óbund
in í 4 útgáfum, og það aðeins
í Bandaríkjunum — leiddu til
þess, að gagnrýnendur í Sovét-
ríkjunum beindu spjótum sínum
vægðarlaust að Solzhenitsyn.
Þegar Krúsjeff missti völdin,
glataði Solzhenitsyn vemdara
sínum og útgefanda. „Krabba-
deildin" og „Fyrsti hringurinn",
hafa enn hvorki verið gefnar út
í tímariti né sem bækur, en tal-
ið er að um 5000 afrit af hand-
ritinu séu í umferð manna
á milli. Samkvæmt vitnisburði
Solzhenitsyns sjálfs hafa menn,
honum f jandsamlegir, menn sem
reka pólitískan áróður, borið út
um hann gróusögur. Þeir segja
að hann sé handbendi vestrænna
afla, hafi samvinnu við V-Þjóð-
verja og að hann sé svikari við
Egyptaland.
f maí 1967 lagði Solzhenitsyn
fram formlega kvörtun i rithöf-
undasambandi Sovétríkjanna,
þar sem hann bar leyrfilögregl-
unni á brýn, að hún hefði lagt
hald á handrit sin og persónuleg
skilrfki, og að óstaðíestum afrit-
um af verkum hans væri dreift
meðal fólks í Moskvu, án sam-
þykkis hans. Hann varaði við
þeirri hættu, að einhver þessara
afrita kynnu að berast yf-
ir landamærin og vera gefin út
á Vesturlöndum. Hann krafð-
ist verndar gegn þessu, og benti
á, að rússneskir rithöfundar
væru varnarlausir gegn þvi, að
bækur þeirra væru gefnar út á
Vesturlöndum, þar sem Rúss-
land hefði ekki staðfest sam-
komulag um alþjóðlegan útgáfu-
rétt.
í kjölfar þessa, upphófst löng
deila í Mosfcvu. Hámark deil-
unnar var 22. september 1967,
þegar féiagar Solzhenitsyns í rit-
höfundasambandinu héldu yfir
honum óformlega yfirheyrslu.
Solzhenitsyn fór fram á að bæk-
ur hans yrðu gefnar út í Sovét-
ríkjunum. Andstæðingar hans
kröfðust þess að hann semdi
uppkast að opinberu bréfi, og
fordæmdi það háttarlag, að
verk hans væru „notuð i
áróðursskyni" á Vesturlönd
um og ennfremur að hann bæri
af sér „þann áburð vestrænna
blaða“, að hann væri „foringi
hinnar pólitísku andspyrnu“.
Solzhenitsyn neitaði að verða
við þessari kröfu.
Þar eð engin formleg mótmæli
bárust gegn útgáfu „Krabba-
deildarinnar", lét Novy Mir
setja verkið, höfundur las próf-
arkir og ákveðið var, að verk-
ið birtist í janúarhefti tímarits-
ins 1968. Það varð ekki og frétzt
hefur, að persónuleg ákvörðun
Leonid Brezhnevs hafi þar um
Aleksandr I. Solzhenitsyn.
ráðið, og Politburo hafL svo
staðfest þá ákvörðun.
Prófarkir af „Krabbadeild-
inni“ bárust svo til samstundis
til Vestur-Evrópu og útgáfa
bókarinnar var undirbúin. Á
eftir fylgdi afrit af handriti
„Fyrsta hringsins“. Hvernig
komast þessi og ört vaxandi
fjöldi annarra rússneskra hand-
rita, sem ekki hafa verið gefin
út í Sovétríkjunum, tii Vestur-
landa?
Leiðirnar eru margar. Á árun
um frá 1920 og fram yfir 1930
voru rússneskir rithöfundar
hvattir til þess, að gefa út verk
sín í Berlín, en þar störfuðu þá
mörg rússnesk útgáfufyrirtæki
og stór hópur útflytjenda hafði
setzt þar að. Þannig var þvi
hægt að komast yfir útgáfurétt
fyrir bækur, jafnvel þó að þær
væru bannaðar í Sovétríkjunum.
Eftir að hreinsanimar hófust,
voru rithöfundar, sem létu gefa
bækur sínar út í Berlín dregnir
fyrir rétt, og bornir þeim sökum
að reyna, af ásettu ráði, að
sneiða hjá sovézkri ritskoðun.
Nú getur höfundur afhent ein
hverjum manni, sem hann þekk
ir ekki afrit af handriti, vit-
andi, að sá hinn sami kemur
því úr landi.
(Solzhenitsyn hefur lýst því
yfir, að öll útgáfa verka hans
erlendis, sé framkvæmd án leyf
is hans og án nokkurs sam-
starfs við hann. Þetta er mjög
veigamikið. Andrei Sinyavsky
og fleiri eru að afplána þrælk-
unarvinnudóm, vegna þess, að
þeir aðstoðuðu við að koma
handritum sínum úr landi).
Átt getur sér s'tað, eins og var
með bók Pastemaks „Doktor
Zhivago", að búið sé að ganga
frá áætlun um birtingu verks í
Novy Mir, og afrit af verkinu
því afhent útgáfufyrirtæki á
Vesturlöndum. Feltrinelliútgáfu
fyrirtækið á Italíu hafði undir
höndum afrit af handritinu að
„Doktor Zhivago", þegar „flokks
línan“ í Sovétríkjunum breyttist
og hætt var við að birta „Dokt-
or Zhivago“ í Novy Mir. Feltr-
inelliútgáfufyrirtækið neitaði
að senda handritið aftur til
Moskvu, og heimurinn átti þess
kost að lesa „Doktor Zhivago".
Búið var að tilkynna í Sovét-
rikjunum útgáfu „Tuttugu bréfa
til vinar." Bók Svetlönu Stalíns,
áður en hún fór úr landi. Sov-
ézka leynilögreglan (K.G.B.)
fór ránshendi um íbúð hennar
og hafði á brott með sér afrit
af handriti hennar og myndaal-
búm með fjölskyldumyndum.
Þessi gögn voru fengin í hend-
ur blaðamanni í Moskvu, að
nafni Viotor Lewis og er sá
jafnframt „sölumaður" hjá lög-
reglunni. Hann prangaði þessu
svo inn á vestrænt bókaútgáfu
fyrirtæki, og var tilgangurinn
að spilla fyrir þeim fyrirætlun-
um, sem þá þegar höfðu verið
gerðar um útgáfu. Það kátbros-
lega við þetta tiltæki K.G.B.
var, að þeir gættu þess ekki, í
ákafa sínum við að fá útgefið
sitt handrit af bók Svetlönu, að
þeir voru farnir að semja við,
a.m.k. eitt útgáfufyrirtæki á
Vesturlöndum, sem naut fjár-
styrks frá C.I.A.
Oftar en einu sinni hefur ver-
ið flett ofan af innbyrðis tog-
streitu milli erindreka C.I.A og
K.G.B út af handritum. Vestur-
þýzkt félag, sem er mjög and-
vígt Sovétrikjunum og þiggur
styrk frá C.I.A. er þrátt fyrir
það orðað við K.G.B. Átt er við
N.T.S. N.T.S. er eins konar
tveggja lína neðanjarðarbi’aut
fyrir handrit, sem smyglað er út
frá Moskvu til Vesturlanda og
til baka aftur. Hægt er að
leggja á borðið fullnægjandi
sannanir fyrir samstarfi milli
K.G.B. og C.I.A. á þessu sviði.
Líklegt er, að handrit Solz-
henitsyns að „Krabbadeildinni"
og „Fyrsta hringnum" hafi bor-
izt til Vesturlanda um Tékkó-
slóvakiu. Smásögur Solzhenit-
syns og útdrættir úr „Krabba-
deildinni" voru gefin út bæði í
tékkneskum og slóvönskum þýð
ingum. Tékkar studdu mjög ein
dregið kröfur Solzhenitsyns um
útgáfufrelsi, um afnám ritskoð-
unar og um að Sovétríkin stað-
festu samkomulag um alþjóðleg-
an útgáfurétt.
Ef ritskoðunin heldur áfram
að stemma stigu við því, að
nokkuð af merkum bókmennta-
verkum verið gefið út í Sovét-
rikjunum og Sovétstjórnin situr
við sinn keip að neita að und-
irrita samninginn um alþjóðleg-
an útgáfurétt, getur ekkert kom
ið í veg fyrir það, að handrit
frá Rússlandi haldi áfram að
berast til Vesturlanda, bæði
óstaðfest, hálfstaðfest og meira
að segja stolin handrit — fyrir
allra augum.
Harrison E. Salisbury
(The New York Times
Book Review.)