Morgunblaðið - 06.12.1970, Blaðsíða 16

MQRGUNBLA.ÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. DE9E5MBBR 1970
48
Höfundur eftirfarandi greinar,
Harrison E. Salisbury, er aðstoðar-
ritstjóri Times. Hann hefur ritað margar
bækur, þar á meðal bókina
„Til Moskvu og lengra“. Hér fjallar
Salisbury um bókina „Fyrsti hringurinn£í
eftir Nóbelsverðlaunaskáldið
Aleksandr I. Solzhenitsyn.
Ml.
HEIIVIURIIMIM
Rússa er eðlilegt að skoða
heiminn sem fangelsi, því heim-
ur hans er fangelsi. Þannig var
þetta á tímum Zaranna og heim
urinn varð fljótt aftur fangelsi,
í hvítum, skapmiklum höndum
geðsjúklingsins Jósefs Stalíns.
1 samfélagi fanga, sem eru að
taka út refsingu, beinist athygl-
in oft, á áhrifamikinn hátt, að
þeim andlegu eiginleikum, sem
búa i sérhverjum manni. I ijósi
þessa verður hið hversdagslega
sorglegt og hið fáránlega tak-
markalaust, veikleiki verður
styrkileiki og einu rök lífsins
verða trúin, sem ekki er byggð
á rökum.
Þetta er efni bókar Alek-
sandrs Solzhenitsyns, „Fyrsti
hringurinn", og skipar henni á
bekk með hetjusögum. Bókin er
klassiskt verk, og mun ég telja
nokkur atriði því til sönnunar.
Höfundur er glöggskyggn á það
umhverfi, sem hann lýsir, bygg
ing verksins er snilldarleg per-
sónusköpun, jafn frábær og í
verkum Tolstojs, skilningur á
manneskjum djúpstæður, höf-
undur agar vinnubrögð sín, og
loks er tilfinning fyrir sam-
ræmi líkt og í griskum harm-
leikjum.
Saga Solzhenitsyns gerist á
nokkrum hraðfleygum stundum
— tæpum 5 dögum, frá 24. til
28. desember 1949. Sögusviðið
er sérstök „fangelsisstofnun" í
Moskvu. Sögupersónur eru fang
ar, fangaverðir, forstöðumenn
stofnunarinnar. háttsettir emb-
ættismenn úr lögregluráðu-
neytinu, sjálfur Stalín (lýsing
hans alveg ógleymanleg), 3—4
stórfenglegar rússneskar konur,
fáeinir venjulegir bændur og
nokkrir atkvæðalitlir skrifstofn
þrælar.
Efni sögunnar skiptir ekki
meginmáli. Ráðagerð stofnunar-
innar, að finna upp tæki, sem
geti safnað saman mannsrödd-
um og síðan greint þær tækni-
lega, er þannig lýst, að lesand-
inn fyllist ákafri eftirvæntingu.
Frá upphafi er ljóst, að allir
sem koma við sögu eru dæmdir,
enginn ,á sér undankomu auðið.
Gáfaði stærðfræðingurinn undir
ritar örlagadóm sinn og eyði
leggur það verk, sem hann hefði
getað greitt frelsi sitt með. Lög
reglumaðurinn, „forstjóri stofn-
unarinnar" finnur það á sér, að
senn verði hann sjálfur færður
bak við „sínar eigin“ járngrind
ur. Unga viðkvæma konan lifir
ástina, þá einu, sem á vegi henn
ar verður, í faðmi málgefins
unglings. Raup hans verðurhon
um að fjörtjóni. Lítt hæfi stjórn
arerindrekinn óttast (réttilega),
að eina rétta breytni hans muni
steypa honum í glötun. Stalín
er sjálfur gagntekinn ótta, svik
og dauði liggja í leyni. Hann er
einn, sjúkur og þreyttur að
hefja síðasta skeið ævinnar, orð
inn geðveikur.
í. sumar sem leíð sagði unga
rússneska skáldið Yevgeny Yev
tushenko um Solzhenitsyn:
„Hann er eini klassiski rithöf-
undurinn, sem við eigum eftir.“
Það er hárrétt og kemur bezt í
Ijós, með því að gera saman-
burð á verkum Solzhenitsyns og
verkum meistaranna Tolstoys,
Dostójevskys og Turgenévs.
Þótt furðulegt sé, er Solzhenit-
syn því mikilsháttar 19. aldar
skáldsagnahöfundur, sem skýt-
ur upp kollinum á síðari hluta
20. aldar. Solzhenitsyn er ekki
með neina tilburði til að fylgja
nýrri tízkustefnu (nouvelle
vogue), né heldur notar hann
óljósar tæknibrellur. Hann veit
nákvæmlega að hverju hann
stefnir og heimspeki existentíal
ista er honum víðs fjarri. Penni
Solzhenitsyns ristir, eins og beitt
ur spjótsoddur og frásögnin er
hnitmiðuð. Hann ritar daglegt
mál af sterkri málkennd. At
burðum öllum er lýst af mikilli
nákvæmni, og fetar Solzhenit-
syn þar í fótspor Hugos, Dick-
ens, Thackerays, Balzacs og
Zola.
Ekki mun unnt að sneiða hjá
því, að bera þá saman, Paster-
nak og Solzhenitsyn. Pasternak
var mikið skáld, jafnvel mesta
skáld Rússa á þessari öld.
„Doktor Zhivago" er marg-
slungið skáldverk, sem byggist
á hugmyndum skáldsins um
land sitt, sem stjórnað er af
„bolshevikkum". Solzhenitsyn
er ekki á valdi ímyndunarafls-
ins. Frásögn hans er frásögn af
raunveruleikanum umbúðalaus-
um. Samfélag hinna dæmdu, sem
hann lýsir er Rússland, og alls
endis ólíkt þvi Rússlandi, sem
Orwell hefur skrifað um. Solz-
henitsyn iýsir Rússlandi eins og
það er nú, á þessari stundu,
eins og það var í gær eða fyrir
mánuði, eða þá fyrir 100 árum.
Til að gera sér rétta hug-
mynd um Solzhenitsyn verður
að skilja á mílli bókmenntasnill
ingsins annars vegar og hins
vegar þess manns, sem hefur
verið miðdepill stjórnmála- og
bókmenntadeilna, sætt kúgun
og ritskoðun og barizt hetjulega
gegn afturhvarfi til Stalínisma.
Sá, sem gagnrýnir „Fyrsta
hring“ Solzhenitsyns, þarf því
að takast á við þann vanda, að
greina þátt blaðamennskunnar í
verkinu og einangra hann frá
bókmenntalegum kjarna þess.
„Fyrsti hringurinn" er, eins og
fyrra og veigaminna skáldverk
höfundarins, „Dagur úr lífi ív-
an Denisovich," bókmenntalegt
listaverk, en jafnframt athyglis
vert gagn um pólitiska blaða-
mennsku. Þetta verk gegnirsam
bærilegu hlutverki fyrir samtíð
okkar og endurminningar Dostó
jevskýs „Hús hinna dauðu“
gerði, á sínum tíma í Rússlandi.
Það verk ritaði Dostójevský, að
lokinni 5 ára dvöl í fangelsi
Zarins og annarri 5 ára dvöl í
útlegð í Síberíu. Við les'tur bók-
arinnar, öðluðust samlandar
Dostójevskýs sina fyrstu sárs-
aukafullu vitneskju, um þann
sérstæða veraldarafkima, sem
refsistofnanir Zarins voru. Eng-
inn Rússi, sem unni bókmennt-
um, gat að loknum lestri bókar
innar, gleymt orðúm Dostójevs-
kýs: „Venjur geta breytt beztu
mönnum í rudda og harðjaxla.
Blóð og vald eitrar sálina og
fæðir af sér ruddamennsku og
spillingu. Maðurinn og þegninn
glatast að fullu í harðstjóran-
um.“
Þessa lexiu verða Rússar að
læra upp aftur og aftur — og
við raunar líka. 1 sögu Sovét-
rikjanna hafa verið ótal marg-
ar uppljóstranir um fangabúðir
og svo mjög stangazt á grimmdar
legri meðferð fanga, að fólk er
hætt að leggja eyrun við.
Og nú rís Solzhenitsyn eins og
fjallstindur upp úr rússnesku
mannhafi. Hann lifði, eins og
Dostójevský, fangavistina af og
sneri aftur, eftir áralanga dvöl
í fangelsi og útlegð. Solzhenit-
syn skrifar utn reynslu sína, um
þetta sérstæða samfélag í þjóð-
félaginu á þann hátt, að okkur
finnst við aldrei hafa heyrt um
þessa hluti fyrr, aldrei heyrt
um fangabúðir í Sovétríkjunum.
Grimmd og ótti er svo snar þátt
ur daglegs lífs, að við vitum,
að hvert orð í bókinni er satt.
Allar þessar fjölmörgu sogur,
fjölbreytilegar eins og litfagrar
rendur í Bokhara-teppi, tvinn-
ar listamaðurinn saman í sam-
fellda heild, og lesandinn veit,
að allar eru sögurnar sannar.
Að baki hverri persónu stend-
ur raunveruleg manneskja,
holdi klædd. Okkur finnst und
arlegt, að hugsa til þess, að
surnt af þessu fólki, gengur nú
um götur Moskvu. Það hefur
sloppið lifandi úr viti „Fyrsta
hringsins“ eins og Solzhcnitsyn.
Andarnir, sem byggðu Fyrsta
hring Dantes höfðu ekki syndg-
að og heldur ekki þeir menn, er
byggja Fyrsta hring Solzhenit-
syns. Báðir „hringirnir" eru á
barmi hyldýpisgjár og hrapa
margir í djúpið enda leiðin nið-
ur greið. En Solzhenitsyn skrifar
ekki um anda framliðinna, held-
ur lifandi manneskjur. Fólk, sem
elskar, hatar, hlær, grætur, tal-
ar um náungann og á sér
drauma, drauma sem aldrei ræt-
ast. Snögglega rennur upp fyr-
ir okkur ljós og við skiljum, að
mannssálin skírist, við að þola
fangavist, pyntingar og spill-
ingu. Margir fanganna týna lífi,
en þeir falla óbugaðir menn. Það
eru fangaverðirnir, sem glata
mannlegu eðli. Hugleiðum al'lan
þennan her fangavarða, sem
Stalín kom á fót og efld-
ist, þar til þriðjungur, jafnvel
helmingur alls Rússlands var
orðið að geysimiklum fangelsis-
stofnunum. Stofnanirnar, voru
reknar af fangelsisverkfræð-
ingum, en stjórnað af lögreglu-
foringjum og voru fullar af
fórnardýrum lögregluvaldsins.
Vandi þessa gifurlega „lögreglu-
fyrirtækis", að afla nýrra og
nýrra „stétta" fanga, svo
að hægt væri að uppfylla hinar
ströngu kröfur „Iðnaðarmála-
ráðuneytisins" varðandi fram-
leiðsluna, óx þessum mönnum
yfir höfuð. Kerfið útrýmdi sköp-
urum sínum.
Lesendur „Fyrsta hrings-
ins“ vita, að ekkert fær brotið
á bak aftur fangann Gleb Nerz-
hin, fjölgáfaða stærðfræðinginn.
Engar likamlegar pynting-.
ar buga kommúnistann og heim-
spekinginn Lev Rubin. Alilir lög-
reglumenn Stalíns geta ekki
slökkt ástarneistann, sem
kviknað hefur í brjósti munað-