Morgunblaðið - 27.02.1971, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1971
13
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
Listin mun í kr af ti sjálf rar sín
jafnan fela í sér mótsagnir
Kaflar úr ræðu rithöfundar-
ins Thorkilds Hansens
HÉR f ara á eftir kaflar úr
ræðu þeirri, sem danski rithöf-
urjduTÍnn Thorkild Hansen hélt
í Kaupmannahöín, er honum
voru afhent Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs á dögunum.
„Á vorum tímum þykir það
ekki tíðimdum sæta, þótt rit-
höftmdur sendi frá sér kenning-
ar og skýringar upp á hundrað
blaðsíður til að leyfa sér að
koma fram með ljóð upp á fjór-
ar órímaðar ljóðlínur. Við sjá-
um koma út örþunnar bækur
og í kjölfar þeirra koma hala-
stjömuhalar af króníkum, þar
sem höfundurinn og hans nán-
ustu útskýra, hver meiningin
er. Kreddurnar standa. En ekki
hjá mér. Því geri ég mér ljósa
grein fyrir. Maður þarf ekki
annað en tryggja sér nauðsyn-
lega handhægar tilvitnanir í
Karl Marx og Herbert Marcuse
og lesa síðasta tölublað af Vind-
rósinni, þá er hægur vandinn
að sýna fram á, að það sem ég
geri á sannarlega ekkert skylt
við list.
Ég reyni að hugga mig við að
i sögunni höfum við mýmörg
dæmi þess að tekizt hefur að
framleiða slæma list eftir góð-
um kenningum. Það hefur sömu
leiðis komið fyrir að gerð hafi
verið góð list eftir slæmum
kenningum, og óteljandi eru
dæmin, þegar slæm list hefur
verið framleidd eftir slæmum
formúlum. En eitt hefur oft
undrað mig. Ég get ekki ■
hversu mjög sem ég leita í
minnisskríninu — munað eftir
einu einasta dæmi, þar sem unn
in hefur verið góð list eftix góð-
um kenningum.
Skýringin kann að liggja í
því, að listin og kenningin
skipta hvor aðra engu megin-
máli. Ég skal játa að einmitt
þetta hefur smám saman orðið
mín kenning. Ég held ekki okk-
ur sé heimspeki vant, það sem
hefur verið þörf fyrir er könn-
un, reynsla, upplifun — temp-
eramente, eins og Cezanne
komst að orði. Einhvers stað-
ar handan alls sem er, hlýtur
að vera rödd, andlit, holdi og
blóði klætt líí. Eitthvað sem
kom við kvikuna. Eitthvað sem
kannski grær að nýju. Lista-
maður er sá maður, aem geng-
ur út frá því að manneskjunum
séu búin örlög.
í ákveðnum hópum hljómar
það eins og guðlast. Sú skoðun
tröllríður að nýju húsum meðal
nokkurra þröngsýnna menning-
arvita, að listin skuli vera al-
gerlega pólitísk. Það er satt að
margt gott er að finna í slík-
um bókmenntum, en jafnrétt
er það að til eru firnin öll af
bókmenntum, þar sem pólitikin
gerlega pólitísk. Það er satt, að
breiða yfir áberandi hæfileika-
skort. Listin er ekki í andstöðu
við ríkjandi kerfi fyrir það eitt
að listamaðurinn lætur í ljós
einhverjar skoðanir sem eru
andstæðar þvi. Það er hægur
vandi og allir geta það. Ég er
sömu skoðunar og Adorno, að
það vair ekki pólitísk afstaða
Brechts, sem gaf fullyrðingum
hans innihald og gildi, heldur
nýtt leikform. Nú er þess kraf-
árekstur í mannlegum samskipt-
um, atburðir, raunveruleiki. Ég
tjái mig fúslega um að hafa
gengið í smiðju þá þar sem
þeir miklu meistarar Holberg
og Ibsen, og einnig Johanines V.
Jensen og Karen Blixen hafa
getað talazt við L
Og þaæ með erum við komin
aftur til Norðurlanda og fyrir
mína hönd og fj ármálaráðherr-
ans þakka ég þau verðlaun sem
þér hafið veitt mér. Skömmu
eftir að tilkynnt var um veit-
inguna spurði blaðamaður mig
að því, hvort verðlaunin myndu
í einhverju breyta lífi minu. Ég
var tilneyddur að svara að það
myndu þau ekki gera frekar en
önnur verðlaun. Starf mitt verð-
ur með nákvæmlega sama hætti
og hingað til, því að maður
verður því miður ekki snjallari
af því einu saman að fá bók-
menntaverðlaun. Síðan ég var
Framh. á bls. 23
Thorkiid Hansen
izt að listin sé nytsöm, komi
að gagni, helzt að hún leggi
grundvöllinn að heimsbyltingu
fyrir næsta fimmtudag. En þar
með er listin einmitt að gangast
undir ok ríkjandi þjóðfélags,
sem öliu fremur er byggt á mati
á notagildi og hagkvæmni. Get-
um við ekki stöðvað glæpina í
Víetnam með því að leika píanó
sónötur Beethovens? Nei, það
getum við ekki. En hver sá sem
kann þá list að leggja við eyr-
un, upplifir það hér eins og í
öllum miklum listaverkum að
hrífast. Það er í sjálfu sér
mótmæli, brottvísun, þess sem
er, uppreisn gegn lyginni, í einu
orði sagt frelsun. Það er ekkert
að óttast. Listin getur eðli sínu
samkvæmt aldrei verið í sam-
ræmt Ef hún er á annað borð
list, mun hún í krafti sjálfrar
sín jafnan hafa í sér fólgnar
mótsagnirnar."
Síðar í ræðunni segir Hansen:
„Hugtakið nákvæmni hefur ein-
hverra hluta vegna verið for-
senda allra minna bóka. Sann-
leikur er stórt orð — og túlk-
unaratriði. Ef við getum ekki
verið sönn — og það tekst okk-
ar sjaldnast — getum við altént
lagt okkur fram um að vera
nákvæm. Það hef ég verið að
reyna. Að segja það, rétt eins
og það var the way it was —
í blíðu og stríðu. Skoðanir og
athugasemdir eru í verkahring
lesendanna, það hefur ekki ver-
ið takmark mitt að halda fyrir-
lestur. Ég hef reynt að koma
fram með nokkrar hugmyndir,
eins og þær myndast í formi
manneskjanna, gerða þeirra, i
stuttu máli sagt hvers kyns
Guðmundur G. Hagalín -1 skrifar um J BÓ K1 M ]] E1 NN i riR
' • • 1
Sætleiki sársaukans
Vilmundur Gylfason:
Myndir og ljóðabrot.
Helgafell. Rvík 1970.
Skáldum mun það flestum öðr
um fremur eðlisbundin nauðsyn
að efast, leita, spyrja, jafnvel
þegar þau hafa í aðalatriðum
mótað á persónulegan hátt við-
horf sín við meðbræðrum sín-
um og máttarvöldum tilverunn
ar. Og ungu skáldi, sem eitt-
hvað verulegt er í spunnið, verð
ur þetta óvægilega áleitin
ástríða — og þá ekki sízt á tím-
um hraðfara breytinga og allal-
mennt válegra viðhorfa. Hið
unga skáld fær að vonum oftast
litt viðhlítandi svör, eygir
kannski hvergi veg né stíg og
lítur svo máski á sig sem píslar
vott og barn örvona kynslóðar.
Þetta tjáir skáldið gjarnan með
spekingssvip, leitandi annar-
legra likinga og torræðs orða-
lags í stil við erlenda og vafa-
sama formtízku, sem verður oft
ast hjá slíku skáldi að því einu
leyti persónuleg tjáning, að hún
reynist í samræmi við getuleysi
þess til að greina sjálfstætt
nokkuð það, sem geri lifið að
öðru en táradal aumra, villuráf
andi og fordæmdra sálna. Það
verður svo stundum hlutskipti
slíkra ungskálda að láta af
spum og leit og „ganga í björg"
einhverra þjóðfélagslegra æsi-
hreytfinga, sem þykjast þekkja
allra meina bót og hró[>a ýmist
halelúja, halelúja eða vei, vei,
þó að þeir menn, sem að þeim
standa þekki erlendar hliðstæð-
ur, sem i augum allra þeirra,
sem sjáandi sjá og heyrandi
heyra, varða ekki leiðina til
jarðneskrar paradísar, heldur
eru raunverulega vávitar á Böl-
klettum og Svörtuloftum mann-
legrar óskhyggju.
Vilmundur Gylfason er ungt
skáld, sem sannarlega efast, leit
ar og spyr. „Hann var lítill
þar sem hann stóð á hlaðinu i
dalnum milli fjallanna. Og tveir
hvítir hestar birtust á heiðar-
brún; komu nær. . . En þeir
fóru fram hjá og hann spurði,
svo óumræðilega lítill: Hvert?"
Hann segir á öðrum stað:
„Við erum lítil börn
og hjörtu ókunnra manna
eru leikvellir okkar
Og sem við erum lítil
þá eigum við enga spurn nema
lífið;
ekkert svar
nema dauðann."
En einnig segir hann: „Og ef
anginn dauði þá ekkert lif.“
Hann finnur sárt til þess, að
vonir, draumar og ástir —- allt
er þetta hverfulleikanum háð,
— að jafnvel þeir hvitu hest-
ar, sem birtast á heiðarbrún og
fara ekki fram hjá, reynast
styggir og strokgjarnir. Það

Vilmundur Gylfason
veldur sársauka, en viða í ljóð-
um Vilmundar — og þá ekki
sázt þeim, sem ástinni eru helg-
uð, fylgir sársaukanum sætleiki
sannrar lífsnautnar, sem ef til
vill verður sársaukanum engu
siður varanlegur og vænlegur
til lífsgildis. Skáldið segir: „Ég
hef lifað til þess að deyja og
elskað til þess að deyja." En
hann bætir við: „Og ef ég lifi
ekki og ég elska ekki þá dey
ég.“
Og Vilmundur Gylfason yrk-
ir víðar raunsætt: Alexander
mikli tók þá ákvörðun að sigra
heiminn. Og hann sigraði heim
inn og tapaði sjálfum sér: „Og
Alexander mikli sneri aldrei
heim." Hið unga skáld yrkir all
biturt kvæði um frélsið og ann-
að um frelsið og byltinguna. Það
er eitt sárbeittasta, raunsæjasta
og átakanlegasta ljóðið í þessari
litlu bók. Og Ástarsaga heitir
það:
„Við áttum land
í milli tveggja fljóta;
áttum lítið brauð, ekkert frelsi
en hjörtu, sem slógu og elskuðu.
Og við gerðum byltingu
til að verða frjáls
vera til
Byltingin kom
og hún dó
blóðið kæfði hjarta hennar
En það vissum við aldrei
því lík okkar fundust undir
styttu frelsisins
þau voru rauð af blóði okkar
allra.
Kannski er mér sama um
byltinguna
sama um fólkið mitt
landið mitt.
En skýldi ég ykkur
fyrir hælum og hnífum
sigurvegaranna ?
Voruð þið vafin i handleggi
mina
þegar lík okkar fundust?"
Ég hygg, að ungt skáld, sem
Framh. á bls. 23
Efni: Barnalög.
Flytjendur: Fiðrildi.
Ctgáfa: Fálkinn.
Marbendill; f dýragarð ég fer;
Sagan af Palla; Breki galdra-
dreki; Aba-daba brúðkaupsferð.
Það er áreiðanlega ekki á
margra vitorði, að Fiðrildi hafa
gert þessa plötu. Svo slælega hef
ur hún verið auglýst. Fiðrildi
hafa nokkra sérstöðu meðal 5s-
lenzkra söngtríóa, því að þau
leggja meiri áherzlu á tónlist-
ina en títt er, og hugsa minna
um að hafa textana sem skemmti
legasta. Er það e.t.v. ástæða þess
að tríóið náði ekki umtalsverð-
um vinsældum, og nú eru þau
hætt störfum.
Fiðrildi gerðu nokkuð af því
að leika fyrir börn, og þessi
plata þeirra er sögð gerð með
yngstu kynslóðina í huga. Gæta
menn þá ekki að því, að það sem
bömum finnst reglulega góð
skemmtun hrífur einnig oft á
tíðum fullorðið fólk og er þann-
ig ekki gott að gera greinarmun
á, hvað er fyrir börn og hvað
er fyrir „fullorðin" börn.
Ég held að Fiðrildi hefðu átt
að flytja tónlist eins og þau geta
bezt, og láta barnalagahugmynd
ina lönd og leið, því hún er til
trafala í tónlistinni, og textarn-
ir á þessari plötu eru hreinasta
bull, sem ég sé ekki að eigi er-
indi til eins eða neins. Hafa Fiðr-
ildi þar reist sér óveglegan minn
isvarða og er sárt til þess að
vita, því að Fiðrildi gátu verið
góð á stundum.
Auk textavitleysunnar er plat
an ekki nógu sniðuglega unnin,
t.d. syngur söngkonan, sem er
bezti söngkraftur tríósins, ekki
nema takmarkað. Með því hafa
Fiðrildi e.t.v. verið að leggja á-
herzlu á að ekkert þeirra sé
stjarna og er slík jafnréttishug-
sjón afskaplega vingjarnleg, en
rýrir gæði söngflokksins.
Þannig verður ekki annað sagt
en Fiðrildi hafi valdið vonbrigð-
um á sinni fyrstu og einu hljóm-
plötu.
Haukur Ingibergsson.