Morgunblaðið - 26.06.1971, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. JÚNÍ 1971

■■'■■■V/S- ■
cv
-r'-m-jr
«■■■-»— Jt— J . — .■ I . — — ■ I„-.I — —- —~ iw.-i ■««. » ■■.»..— — —,— — iwir (T TTT ~ ~ ^ |Tf ~|^~ 1T f ’ MH n
J. Kkktn.B.Kíthcsd!XÁtti. C JrTzúcit&.Maytt.ti. 'lkvehuufi K Smedcn. fí:.Wawethuiýí.H Skanmnhf. OmfKkiurhnuil K
Sjundukaut'd. L.Pdkhwij: M- K'odlM,J\Í. luanuuvhmiýt Q Ifietdmúfif. P Maiýlnit. Q fuihiLu-! ~.ir ‘ K.HandíkiilJjln .S.Ktamlh'thnXBcJkef
koJea . U Slijjy/dLV' Brí/otRs Jv BimifUié. Y JÍ#tór. 5. Effck'Q*• $*. flohun.Æ. 'Hakket. 'ö. 0600? At SieMá. B£. Hnqkuuj.CC.TdvHiwfil. DD.
Jb*aíut.jb£. AiMvkclshij. B. h Bm Íj.G.Blrikmtid HB- funmathn.. If. b'alkthúuftí. KK. Slckhuulíf.L.L Rhdtc.ww.i. M.lVI. Btcihl ÍY.N. B/rk
0. 0- J^mdfkífúkcbmdír. f.P. Skmksmjí. QC^- Éctfinde/clh. HK.}i^kckukKt(. 3 3. Byícpm.'hiyu/i: t RJir.-. i c. IhiJ. ''A for.fc
Htigmynd Sæmundar Hólm um skipnlag ríryk.javíkiir nm 1785.
1. hluti
TIL GARÐA
borgir Evrópu; hafði hann því
opnari augu fyrir því en flestir
aðrir, hvað til framfara horfði
og var ódeigur að benda á slíkt.
í ferðabók þeirri, sem hann hóf
að rita, en lauk aldrei, og gefin
var fyrst út árið 1947, kemur
greinilega fram áhugi hans á
■slripulagi borga og byggingar-
list. Er þar til dæmis gerð ræki
lega grein fyrir skipulagi sér-
staklega i Berlín, en einnig í
Prag og Napoli. í fyrirhuguðum
inngangi ferðabókarininar er
nokkuð raett um skipulagssjónar
mið almennt. Sumt af þv:, sem
þar segir, sýnir, að höfundur
hefur ekki gert ráð fyrir, að
landsmenn gerðu sér greki fyrir
leyndardómum borgarskipulags,
sem heldur var varla að vsenta.
Hann gerir grein fyrir því, sem
við köllum býggingarreiti, þ.e.
svæði, sem afmarkast af gotum
eða opnum svæðum á alla vegu.
Bygingarreiti kallar hann
,.hólma“; um þá segir hann: ,,þá
er staðurinn sem reglulegast
byggður, er þeir eru rétthym-
ingar jafn.síðis. Sundin, sem að-
skilja hvern þeirra frá öðrum
og liggja aftur á bak og áfram
margar áttir, er það, sem götur
eða stræti nefnist. Eru þau oft-
ast svo breið, að vagnar geti á
þeim mætzt, og þeir fótgang-
andi hafi þó nægilegt rúm fram
með húsum báðum megin; og
aðskilur göngumannavegi frá
hestavegi oftast rásix og ræsi,,
sem flytja burtu vatin það, sem .
ofan streymir af húsþökum eður,
út úr húsum berast.“
Siðar segir Tómas: „Fyrir ut
an það rúm, sem hús og götur
þekja, eru og í öllum borgum
nokkrir auðir blettir, er torg
kallast ,og eru sum þeirra til
brúkunar og sölu höfð . . .
Önnur torg eru þau, ®em ætluð
eru einasta til prýðis, því alls
staðar er, sér í lagi á síðustu
öldum þess gætt hjá siðuðum
þjóðum, að fegurð og þokki sé
nytseminni samfara, og má því
helzt í stöðunum við koma. Him
ar stærstu og fegurstu opinber
ar byggingar prýða alloft því-
lík torg, og má þar ekkert
saurugt nærri koma. Eru og á
þeim oft myndastyttur forþéntra
manna föðurlandsins uppreistar.
Flestir staðir liggja annaðhvort
við sjó eður umhverfis fljót og
skurði, og gjöra bakkar þeirra,
brýr og þess konar alloft stóra
prýði.“
„ÞAR GÆTI VERIÐ DÁSNOT-
URT KAUPSTAÐARKORN“
Páll Líndal:
— Samtekt um þró-
un skipulagsmála,
unz sett voru skipu-
lagslög 27. júní 1921,
gerð með sérstöku
tilliti til Reykjavík-
ur.
INNGANGUR
Skipulagsmál eru samofin þró
un borga og bæja, þannig að
ekki verður á milli skilið. Hér
liðu svo aldir, að ekkert þéttbýli
náði að þroskast, þannig að bæj
armynd væri á. Skipulagsmál
eiga sér því skamma sögu hér á
landi miðað við það. sem gerist
með flestum nálægum þjóðum.
Þar voru skipulagsmál borga
og bæja öidum saman mik-ilshátt
ar viðfangsefni konungsvalds og
borgarastéttar.
Elzta frásögn íslendings af
skipulagsstarfi ætla ég, að sé
frásögn Snorra Sturlusonar í
Heimskringlu af því, er Ólafur
konungur helgi lét að nýju efna
til kaupstaðar í Niðarósi. Ólaf-
ur konungur Tryggvason hafði
stofnað þar kaupstað, er komst
til lítils þroska. Snorri segir svo,
að Ólafur helgi, lét þar húsa
konungsgarð og reisa þar Clem
enskirkju i þeim stað sem rm
stendur nún. Ilann markaði tóft
ir til garða og gaf bóndum og
kaupmönnum eða þeim öðrum,
er honum sýndist og húsa
viidu.“
Að „marka tóftir til garða“
mun merkja það að marka fyrir
hússtæðum, enda merkir garður
hús í kaupstað, en í þessu felst
einnig að ákveða stefnu og
breidd gatna og niðurröðun
byggðar. Þetta merkir sem sé
að skipuleggja svo sem við köll
um í dag.
Hér á íslandi skaut á seinni
öldum einsfaka sinnum upp
hugmyndum um stofnuri þorpa
og bæja. Má- i þvi sambandi
einkum nefna alkunna rit.gerð
eftir Gísia lögmann Magnússon
(Vísa Gísla) frá 1647. Ekkert
gerðist hins vegar í þeim efn-
um. fyrr en komið var fram á
miðja 18 öld. í þessu efni sem
fleirum héldust í hendur úrræða
leysi stjórnar og þjóðar. Rnun-
ar má segja. að þessar hugmynd
ir mættu töluverðtim andbyr
ýmissa manna; hefur lengi eimt
eftir af þeim andbyr, og rná
mikið heita, ef hann er með
öllu niður dottinn. En það er
önmur saga.
„LÍTILL ÓSNOTUR BÆlt“
Hér á landi verða þáttaskil,
þegar hafin var bygging iðnaðar
stofnananna eða Innréttinganna
í Reykjavik upp úr 1750. Eina
og kunnugt er voru flest þeirra
húsa reist við Aðalstræti eink-
um vestan megin. Ekki var hér
um að ræða vandasamt skipu-
lagsstarf. Ætla verður, að nið
urrööun húsa hafi verið hagað
með tilliti til þeirra húsa, sem
fyrir voru: Víkur-bæjar vestan
Aðalstrætis, sem nú er, og kirkj
unnar austan megin, í kirkju-
garðinum.
Til eru tvær teikningar eftir
Sæmund Hólm, og sýnir önnur
Reykjavík eins og hún leit út
frá sjó um 1785, en hin sýnir
hugmynd Um framtíðarbyggð í
bænum, og er elzfa tiilagan, setn
við þekkjum um skipulag
Reykjavíkur.
Þegar Reykjavík fékk kaup-
staðarréttindi árið 1786 voru íbú
ar taldir 167, en fjölgaði nokkuð
á næstu árum og iafnframt
jókst byggðin. Mun töluvert
handahóf hafa ríkt um útmæl-
ing byggingarlóða og staðsetn-
ingu húsa þegar í byrjun og fór
sízt batnandi. Ekki gat faríð
hjá því, að þessa skipulagsleys
is gætti nokkuð í útliti bæjar-
ins, og húsagerð yfirleitt mjög
af vanefnum.
Páll Melsted sagnfræðingur
ritaði endurminningar sínar ár
ið 3892 og segir þar meðal ann
ars á þessa leið: „Reykjavík
var fyrir 60 árum lítill og ósnot
ur bær . . . Niður við inalar-
kambinn stóð húsaröðin kolsvört
frá austri til vesturs, en önnur
húsaröð eða réttara sagt nokk
ur hús frá norðri til suðurs, þar
sem nú er Aðalstrætti. Um önn
ur stræti var ekki að ræða þvi
að hver métti byggja þar sem
hann vildi, og snúa húsi sínu,
hvernig sem hann viidi, þangað
til Ulstrup bæjarfógeti og Krieg
er stiftamtmaður fengu komið
þvi til leiðar, að hér var sett
byggingarnefnd 1839; þá fór
fyrst að koma bæjarmynd á
Reykjavik."
HUGLEIÖINGAR TÓMASAR
SÆMUNDSSONAR UM
SKIPULAGSMÁL
Skömmu áður en það gerðist,
að hér yrði stofnuð byggiingar-
nefnd, en meðan málið var í
undirbúningi, hafði birzt hin
fyrsta ritsmíð á íslenzku um
skipulagsmál, og var þar fjall-
að um skipulagsmál Reykjavík
ur. Hér er átt við kafla úr
langri ritgerð eftir Tómas Sæ-
mundsson; nefndist hún „Úr
bréfi frá íslandi, dagsettu 30ta
jan. 1835.“ Ritgerð þessi birtist
í 1. árgangi Fjölnis.
Það er varla furða, að einmitt
Tómas SæmundS9on skyldi rita
fyrstur íslendinga um skipulags
mál, þar sem hann hafði gerzt
víðförulli en nokkur íslendingur
á sinni tíð og heimsótt helztu
Þess var naumast að vænta,
að Tómas yrði sérlega dolfallinn
yfir reisn höfuðborgarinnar, er
hanrn kom til Reykjavíkur sum-
árið 1834. Svo virðist þó af áð-
urnefndri ritgerð í Fjölni, að
Reykvíkingar og landsmenn
fleiri hafd verið töluvert ánægð
ir með bæinn sinn. í ritgerðinni
segir: „Mikið er frá því sagt,
hvað Reykjavík hafi farið fram
með ári hverju og ekki er því aS
leyna, að húsum hefur þar ærið
fjölgað núna seinustu árin; líka
eru þau svo ásjáleg sem þvilík
hús mega verða. Þó fannst mér
miklu minna bera á fegurð bæj
arins, þegar ég sá hann, en ég
hafði gert mér í hugarlund."
Tómas víkur að bæjarstæðinu
sjálfu: „Landslaginu er þannig
háttað, að þar gæti verið dá-
snoturt kaupstaðarkorn á fleti
milli sjávar og stöðuvatns með
grænum holtum beggja megin.“
Skipulagsleysið er þó til mik-
illar óprýði ekki sízt kofafarg-
anið allt. Um það segir Tómas:
„ . . . en fyrst og fremst býð
ur kofaþyrpingin, sem liggur
allt um kring, af sér sérstak-
legan óþokka. Þó ég mætti
muna eftir, hvernig á stóð, lá
mér samt við að finna til sjó-
sóttar þegar ég kom í land, og
þó miklu fremur þeim, sem með
mér voru, því þeir urðu öldung
is hissa og spurðu hvaða rústir
þetta væru, og hverju það
gegndi? Aldrei gerði Hoppe
(stiftamtmaður hér 1824—29)
betra verk á dögum hérveru
sinnar, en þegar hann lét taka
niður Arnarhól (hér er að sjálf-