Morgunblaðið - 26.06.1971, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. JÚNl 1971
13
Þorsteinn í»orsteinsson:
Hvítársíða
ÞESSI sveit er kennd við Hvítá
í Borgarfirði, enda eru margir
bæir hennar skammt frá bökk-
um árinnar. Næsta sveit vest-
an hennar er Stafholtstungurn-
ar, en sunnan og handan árinn-
ar er Hálsasveit, nema neðan
til er komið á móts við bæi í
Reykholtsdai.
Landslagi er svo háttað i
Hvítársiðu að Síðufjallið er að
baki bæjanna þangað til kem-
ur fram að Gilsbakka, en það
sem er þá eftir af sveitinni
nefnist Krókur. Siðufjallið er
blágrýtisfjall með hinum venju
legu einkennum slíkra fjalla,
með löngum sléttum brúnum,
en það er jökulsorfið og því
ávalt og laust við skarpar lin-
ur. Hæð þess er nálægt 400
/ metrum yfir sjó. Býlin eru i
brekkurótunum þangað til kom
1 ið er að Gilsbakka. Þ>á er áin
( horfin frá fjallinu, landið farið
l að hækka verulega og bæirnir
í Króknum eru uppi í brekk-
unni.
Þegar ekið er inn Hvítársiðu
er stefnt inn til jöklanna sem
girða hluta sjóndeildarhrings-
ins framundan. Nær eru lægri
f jöll, sum eru gulleit eða rauð
úr lípariti, önnur eru dekkri
úr móbergi. Jöklarnir eru þrír,
Okið, Langjökull og Eiríksjök-
ull og þáðan er runnið mikið
af því vatni sem er i Hvítá.
Hvítársíða er ein af reisuleg-
ustu sveitum landsins, það er
eins og mengun nútímans hafi
ekki náð þangað ellegar bænd-
urnir hafi yfirunnið hana. Sum
ir búa þó það stórt að sauð-
fjárfjöldi þeirra hefur gengið
nærri hlíðunum á vorin.
Neðsti bæ i Hvitársíðu er
Síðumúlaveggir. Þar er Síðu-
fjailið þrotið og eftir er lágur
háls, Veggjahálsinn. En nú er
stutt að Síðumúla við enda
i f jallsins. Þar er kirkja og jörð-
in hefur löngum verið talin
höfuðból. Þarna niður við Síðu-
múla eru íbúðarhús á mel við
■ heita laug og heitir á Lauga-
mel. Þar átti Magnús skáld Ás-
geirsson heima i mörg ár. I
Siðumúla á heima aldraður
héraðshöfðingi, fyrrum alþing-
ismaður, Andrés Eyjólfsson.
Rétt inpan Síðumúla eru Fróða
staðir, aðsetur ágæts fólks, og
svo er komið að Þorgautsstöð-
um. Þar varð upphaf Heiðar-
víga sem segir frá í Heiðar-
viga sögu. Vestan við bæinn er
graslendi í hlíðinni sem taiið er
að hafi verið Gullteigur sá sem
verið var að slá þegar Barði
kom þeim að óvörum og drap
einn sláttumanninn. Á þessum
bæ var í æsku Stefán Jónsson
sem hefur orðið frægur af
barnabókum, sögunni af Hjalta
og söngnum um hann Gutta og
fleiru. Það var Stefán sem ég
heyrði færa rök að því í út-
varpi að fossinn undir brúnni á
Hvitá neðst í Síðunni héti i
raun og veru Kljáfoss, eins og
flestir héraðsmenn bera það
fram, en ekki Kláffoss eins og
aðrir vilja vera láta.
Enn er haldið fram Síðuna
fram hjá Háafelli, Sámsstöð-
um, Haukagili og Hvammi. Á
þessum bæjum eru og hafa ver-
ið hagyrðingar, hetjur og lífs-
spekingar sem ættu skilið að
vera minnzt víða, en þá er kom
ið að Kirkjubóli. Þar hefur nú
um langan aldur átt heima
stórskáld, Guðmundur Böðvars-
son. Skammt innan við bæ
skáldsins er býlið Bjarnastað-
ir alveg á bakkanum.
Allar götur frá Kljáfossi og
að Bjarnastöðum hefur Hvitá
bugðazt milli eyra og melkasta.
Sléttir melar báðum megin ár-
innar eru gamlir sjávarkamb-
spottakorn uppi í hlíðinni. Stórt
gil er þar i túnjaðri, getur orð-
ið vatnsmikið og hefur orðið
mönnum að grandi. Útsýnið er
mikið og fagurt frá staðnum og
um það orti Steingrímur Thor-
steinsson mikið kvæði, Gils-
bakkaljóð sem hefst á þessa
leið: „Hin glæsta fjallsýn geðj-
ast mér, frá Gilsbakkanum
háa“. Gilbakki á sér mikla
sögu, þar bjó Illugi svarti, fað-
ir Gunnlaugs ormstungu, þar
var prestssetur í aldaraðir.
Gilsbakkaþula er látin gerast
þar. Síðasti prestur staðarins
var séra Magnús Andrésson,
frægur fyrir lækningar og hér-
Hraunfossar.
inn í Krókinn er horfið frá
Hvítá, úfið helluhraun er á
annan veg en lág fjallshlíðin á
hinn. Hraunið er prýtt skóg-
arkjarri og þessum undursam-
legu lindum sem hafa orðið
frægastar í gljúfrinu við
Barnafoss.
Nú er verið að gera brú á
ána við Bjarnastaði. Það mun
gera auðveldara að skoða
landslagið upp með ánni að
sunnanverðu þó að leiðin liggi
upp Hvitársíðu. Það er ekki
nema fárra mínútna akstur frá
brúnni upp að Barnafossi þar
sem Hraunfossarnir fögru eru
í gljúfrinu.
M slóít
urn
SítlS
ar siðan hafið var milli 100 og
180 metrum hærra en það er
nú. Vatnsmagn árinnar er orð-
ið verulegt. Áður fyrr var hún
riðin á vöðum á þessum slóð-
um, en mannskaðar voru tíðir
i henni.
Þegar kemur inn fyrir
Bjarnastaði fer landslagið að
breytast verulega. Þar er brátt
komið að neðsta sporði Hall-
mundarhrauns, landið hækkar
nokkuð og fer að bera á skóg-
arkjarri. Hér heldur Hvítá sig
við suðurjaðar hraunsins, en
bæirnir eru norðan þess.
Næsti bær innan við Bjarna-
staði er stórbýlið Gilsbakki
aðshöfðingi. Það er næsta ótrú-
legt hve landstór Gilsbakkinn
er. í Króknum innan við Gils-
bakka eru fjórar jarðir fyrir
utan Kalmanstungu. Þrjár
þessara jarða eru eins og dálít-
ill tangi inn i Gilsbakkaland. Af
öllum þriflegum og rausnarleg-
um býlum í Hvitársiðu hefur
Gilsbakki löngum borið af.
Mikil er breytingin á iands-
laginu frá Bjarnastöðum að
Gilsbakka. Niður Siðuna fylgir
Hvítá fjallinu nokkurn veginn,
hún bugðast eins og ár gera oft
i láglendum dölum og gömlu
sjávarkambarnir mynda kyrr-
látt undirlendi. Þegar kemur
Gilsbakki.
(Ljósm.: Páll Jónsson).
Næsti bær innan við Gils-
bakka er í brattri hlíðinni inn-
an um skógarkjarrið og heitir
Kolsstaðir. Bæjarröðin heldur
svo áfram uppi í brekkunni,
Hallkelsstaðir, Þorvaldsstaðir
og Fljótstunga. Það er dalur
eða dalsskora sem gengur upp
í hálendið milli Þorvaldsstaða
og Fljótstungu. Sá dalur heitir
Þorvaldsdalur og dregur Fljóts-
tunga nafn sitt af þvi að bær-
inn er í hálsenda eða tungu
sem myndast þar sem Þorvalds
dalur sker hliðina.
Ofan úr Þorvaldsdalnum
rennur lítil á sem heitir Litla-
fljót og rennur það niður Krók
inn, stundum.í hraunjaðrinum,
annars staðar liggur farvegur
þess út í hraunið. 1 Hvitá renn-
ur það niður undir neðri enda
Hallmundarhrauns.
Fljótstunga er gamalkunn-
ugt býli vegna þess að þangað
lágu sumar leiðir af Tvídægru
og Arnarvatnsheiði fyrst til
bæja, þótt oftar væri fyrst
komið að Kalmanstungu af
heiðunum. Þarna er líka rétt í
hrauninu þar sem safnið gf
Arnarvatnsheiði er dregið í
sundur á haustin. Skammt inn-
an við Fljótstungu er hinn
víðfrægi hellir Víðgelmir í
hrauninu.
Frá Fljótstungu liggur nú
vegurinn suður yfir hraunið
sem er þarna tæpur kílómetri
á breidd. Við suðurjaðar þess
rennur Norðlingafljót. Það er
annað aðalafrennslið af Arnar-
vatnsheiði sunnan vatnaskila.
Kvisl úr þvi kemur allar götur
ofan úr norðurenda Langjök-
uls og jökullitar það. Nokkuð
af vatni þess er bergvatn
runnið frá Hallmundarhrauni.
Handan Fljótsins eins og það
er nefnt i daglegu tali er lágt
fjall, Tungan, 445 metrar yfir
sjávarmál. Þetta fjall á sér fáa
líka að litfegurð. Það er úr líp-
aríti og skógur teygir sig upp
hlíðar þes, einkum þó að sunn-
an. Allt frá Gilsbakka hefur
þetta fjall glatt vegfarandann
þar sem það grænt, gult og
rautt er undir hvítum jöklun-
um framundan. Þar sem er
komið að því eru sléttar grund-
ir undir því, þekktar undir
nafninu Norðurengjar, þvi að
þar hafa Kalmanstungubænd-
ur heyjað frá fornu fari.
Af þessum sléttu grundum
liggur vegurinn upp á lágan
háls. Það er uppi á þessum
hálsi þegar fer að sjást til Kal-
manstungu sem margir dást
hvað mest að útsýninu. Kal-
manstungubærinn er þarna á
hlýlegum krika, annars vegar
rís Tungan og hálsinn sem veg-
urinn liggur yfir, en Strútur-
inn, fjall úr móbergi, 938 m
yfir sjávarmál myndar krik-
ann við hinar hæðirnar. Strút-
urinn sést viða að, um mikinn
hluta Borgarfjarðar og svo
norður um heiðar allt til Norð-
urlands. Strýtumynduð lögun
hans gerir hann áberandi I
landslaginu. Hvítá á upptök
sín við Hallmundarhraun rétt
inn við Eiríksjökul. Mestur
hluti hennar er runninn úr tær-
um lindum sem koma undan
hrauninu. 1 hana fellur þó kvisl
ofan úr Langjökli sem jökullit-
ar hana, þegar hún er ekki
þurr. Síðan fellur áin sunnan
Strútsins og við túnjaðar i
Kaimanstungu og svo sunnan
Tungunnar.
Sunnan við Strútinn og Hvítá
er víðáttumikið hraun runnið
út gígum uppi við Langjökul.
Það er allmikið gróið, litrikt
með gráum og grænum litum,
og heitir Geitland. Neðan við
hraunið er svartur sandur sem
jökulá oft þurr eða vatnslítil
hefur myndað. Hún heitir
Svartá og kemur ofan úr Lang-
jökli og rennur eftir Geit-
landshrauni þar sem það er
hæst. Hún hefur sorfið sér þar
farveg i hrauntröð, farveg sem
hraunkvikan hefur runnið eftir
í nýstorknuðu hrauninu. 1 leys-
ingum getur áin orðið margir
teningsmetrar á sekúndu og
ber þá með sér ókjör af sandi.
Meðan hún rennur i haliandi
hrauntröðinni sezt sandurinn
ekki, en þegar hallinn minnkar
fyllir hann alla farvegi og áin
breiðir úr sér yfir svartan
sandinn.
Sunnan við Geitlandið kemur
önnúr á ofan úr Langjökii.
Þessi á er alltaf jökullituð, allt
vatn hennar er úr jöklinum.
Áin heitir Geitá og þótti iöng-
um varasöm ferðamönnum
þegar hún var í vexti. Ekki eru
þó sagnir um manntjón í
henni. Hún og Hvitá renna
saman neðan við sandana
svörtu.
Framhald á bls. 16.