Morgunblaðið - 28.10.1971, Síða 17

MORGUNBLA.ÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. OKTÓBER 1971
17
BÓKMENNTIR - LISTIR BÓKMENNTIR - LISTIR
BÓKMENNTIR - LISTIR
Jóhann Hjálmarsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
í OKKAR TIÐ
Halldór Laxness:
YFIRSKYGHIB STAÐIR
Ýnisar atluiffanir.
Helgfafell, Reykjavík 1971.
1 Yfirskygðum stöðum eru
greinar, sem Halldór Laxness
hefur birt í blöðum og tímarlt-
um á seinustu árum, einnig
niolkkrar ræður. Lesendum Morg-
unblaðsins eru þessar greinar í
fersku minni, eins og til dæmis
Hemaðurinn gegn landinu, Frá
gömlum hundamanni, Brauð
Reykjavíkur og Svarað leiðrétt-
Ingu um sól og túngl. Sama er
að segja utm eftirmælin, en með-
al þeirra eru minningar um
Bjarna Benediktsson, Jónas
Magnússon, Stardal, Bjama
Magnússon, Hraðastöðum og
Ninu Tryggvadóttur. Síðari
Muti bókarinnar eru greinar á
erlendum málum: Mankilling is
tíhe King’s g*me (The New York
Times, mars 1971,) The writer in
a small language 'community
(The Times Literary Supple-
ment, sept. 1969) og En islandsk
roman om Danmark (Politiken,
jiúilí 1971). Ræða á dönsku við
opnun Norræna hússins er einn-
ig birt. Bókinni lýkur á ritgerð
Halldórs um Svavar Guðnason,
sem reyndar er sjálfstæð bók,
prentuð í flokknum Vor tids
kunst, 1968. Ritgerðin er birt á
dönsku, en áður hefur ver-
ið fjallað um hana í Morgun-
blaðinu.
Lesendur Halldórs Laxness
munu Ælestir sammála um.
að nauðsynlegt sé að halda til
haga því, sém hann lætur prenta
eftir sig, þótt ekki sé annað en
stutt athugasemd í dagblaði.
Höfundareinkennin eru augljós
á öllu, sem Halldór skrifar. En
ekki verður heldur kvartað yf-
ir því að lesendur hafi verið
sniðgengnir í þessu efni. Rit-
gerðasöfn Halldórs Laxness
eru orðin mörg og öll merkar
heimildir um hann sjálfan og
þann tíma, sem hann hefur lif-
að. Yfirskygðir staðir sanna að
Halldór tefcur einarðlega þátt í
umræðuefnum dagsins jafnframt
því sem hann hugleiðir önnur og
toiveldari efni.
Yfirskygðir staðir hefjast á
Formála að ljóðasafni úngra
Skálda í Mentaskóia Reykjavík-
ur 1965. Ég efast um að formáli
Halldórs Laxness hafi reynst
uppörvandi fyrir hin ungu
skáld, sennilega hafa þau hætt
að yrkja. Þær kröfur, sem
Halldór gerir til Ijóða, er að
hann geti sungið þau þegar
hann er að raka sig á morgn-
ana. Hann setur fram kenningu
um „óaðskiljanleik Ijóðs og
lags“. Líklega á formálinn frem-
ur að vera skop en alvara, en
ung ljóðskáld líta skáldskapar-
tilraunir sínar alvarlegum aug-
um og hafa ekki gaman af að
láta hæða sig, jafnvel þótt
Nóbelsskáld skemmti sjálfum
sér með slikri iðju.
1 greininni Hnýsilegir staðir í
fornkvæðum blandar Halldór
sér í þá þrætu, sem fræðimenn
ástunda af meira kappi en bók-
menntalega Skilgreiningu á við-
fangsefninu. Hávamál, Völuspá
og Sonartorrek eru á dagskrá.
Athugasemdir Halldórs minna á
kannanir hans á undanförnum
árum, í þeim er margt fróðlegt
að finna, ályktanimar nýstárleg-
ar eins og vænta máttL Til að
mynda er fjallað um latínu og
ensku í Völuspá og tengsil
Lúkasarguðspjalls og Sonarbor-
reks. 1 hugleiðingu um Völuspá
skýtur Halldór inn athugasemd,
sem fær lesandann tdl að
hrökkva við og gleyma þvi
stundarkorn að hann sé að lesa
um fomkvæði: „1 okkar tíð hef-
ur marxisminn tekið við sem
skilgetið afkvæmi og arftaki
gyðínglegrar heimsköpunar-
hyggju þar sem allir hlutir eru
sveigðir undir eina hugmynd —
nema á þýsku í staðinn fyrir
hebresku“. Umræða Halldórs
um „kerfi" hinnar „einu hug-
myndar“ fær hann til að álykta,
að „innangeingt" sé „úr
kaþólsku í marxisma". Það er
einn af kostunum við ritgerðir
Halldórs Laxness, að hann hef-
ur ekki áhuga á að svæfa les-
andann, heldur valda honum
ónæði.
Heimur Prjónastofunnar er
dæmi um skarplega athugun rit-
höfundar á verki Sínu, svar við
ýmsum spurningum um leikrita-
gerð Halldórs Laxness. Halldór
leggur áherslu á að Prjónastof-
an sé „veröld í sjálfri sér“, en
engin felumynd. Hún sé full af
„allskonar nútímahelvíti; þó eru
þeir Marx og Freud látnir eiga
sig“. Vel fer á því, að rithöf-
undar geri öðru hvoru hreint
fyrir sínum dyrum, ræði um
verk sin af hreinskilni. Það
breytir ef til vill ekki miklu, en
er þó vel þegin tilbreyting.
Mörgum hefur komið á óvart
hve Halldór Laxness hefur
gerst afkastamikill eftirmælahöf
undur. Eftirmæli eru sennilega
mest lesna efni dagblaðanna og
ekki ónýtt þegar kunnir rithöf-
undar stinga niður penna i minn
t* '•»**
Halldór Laxness.
ingarskyni. Eftirmælin í Yfir-
skygðum stöðum eru einstaklega
vel gerð. Sum þeirra eru lista-
verk innan sinna takmarka,
eins og kveðjuorð um Bjarna
Benediktsson, en glæsilegasta
mannlega heimildin er grein,
sem Halldór setur saman fyrir
dætur sínar um Bjama Magnús-
son, Hraðastöðum. Lesandanum
finnst hann hafa þekkt Bjarna
lengi, tekið þátt í gleði hans og
harmi. Við fráfall hans er iíkt
og sviðið sé autt.
Ég hirði ekki um að ræða
greinar Halldórs Laxness
um dag og veg, sem birst hafa
nýlega í Morgunblaðinu og end
urprentaðar eru í bókinni. En
þær athuganir fara ekki síður
vel í bók en blaði. Mér kom aft-
ur á móti á óvart, að greinin
Mankilling is the King’s game
skuli birtast á ensku i Yfir-
skygðum stöðum; ekki er langt
síðan hún kom í Morgunblað-
inu í ágætri þýðingu Kristjáns
Karlssonar og nefndist þar:
Manndráp eru leikur konunga.
Lesendur Halldórs Laxness, sem
sumir hverjir eru óvanir enskri
tungu, hefðu átt skilið að flá
tækifæri til að kynnast betur
þeirri timabæru umræðu, sem
fitjað er upp á í greininni. Er
það ekki dæmi um yfirlæti af
hvimleiðri tegund að IslenSkur
rithöfundur skuli ávarpa for-
vitna landa sína á ensku, enda
þótt greinin hafi upphaflega
verið sniðin fyrir stórblað útl í
heimi?
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Hvað vitraðist Þorgeiri?
Jón Hnefill Aðalsteinsson:
Krisltnitakan á íslandi.
181 bls.
Almena bókafélagið 1971.
Kristnitakan á Islandi er efni,
sem margur fræðimaður hefur
velt fyrir sér í undrun og
spurn. Allt fram til þeirrar
stundar, er kristni var lögtekin
á alþingi, munu heiðnir menn
hafa verið hér langtum f jölmenn
ari en kristnir. Hvers vegna
tóku þeir þá við hinni nýju
trú, nánast þegjandi og hljóða-
laust, þar sem sams konar siða-
skipti kostuðu blóð og grimmd i
öðrum löndum? Voru Islending-
ar svona miklu hyggnari en aðr
ir: að sjá, hvað verða vildi og
sporna þá ekki við hinu óum-
flýjanlega? Lágu með öðrum
orðum til þess stjómmálalegar
ástæður, að íslendindingar lög
leiddu kristna trú í landi, með-
an þeir voru flestir heiðnir?
Hingað til hygg ég flestir fræði
menn hafi hallazt að því, ef til
vill fyrir þá sök, að undanfarin
ár og jafnvel aldir hafa mátt
kallast stjórnmálaleg tímaskeið;
fræðimenn hafa eins og aðrir,
verið pólitískir og skoðað efni
sín I þvl ljósi.
Jón Hnefill Aðalsteinsson hef
ur farið í gegnum heimildiir um
kristnitökuna á íslandi, dregur
af þeim sínar ályktanir og setur
nú fram I bók, Kristnitakan á
Islandi.
„Mér hefur ekki tekizt að
draga fram nýjar heimildir um
kristnitökuna á Islandi, en ég
hef reynt að skyggna tiltækar
heimildir frá nýju sjónarhorni,"
segir hann í formála.
Hann ræðir aðdragandann að
kristnitökunni — trúboð á Is-
landi og loks kristnitökuna
sjálfa og leggur þá höfuð
áherzlu á þátt þeirra Siðu-Halls
og Þorgeirs Ljósvetningagoða I
því máli. Einkum beinir hann
kastljósi að legu Þorgeirs undir
feldinum og síðar ræðu hans á
þinginu. Hvað var Þorgeir að
gera undir feldinum? Hugsa
máUð? Bíða, meðan öldurnar
lægði? Ef við höllumst að því-
Jíkum skýringum, þá túlkum við
rás atburðanna stjórnmálalega.
Jón Hnefill gerir það e'kki,
ur I kirkjusögu miðalda auk
þess fenginn til að lesa yfir, er
ekki líkleg til að miðla mikilli
forneskju. Islenzkri kirkju gat
ekki orðið það til framdráttar,
ef sagt hefði verið, að kristnun
landsins væri þannig tilkomin,
að heiðinn goði hefði fengið um
það vitrun frá sinum guðum, að
lokinni mikilli athöfn mannblóts
að landsmenn skyldu taka
kristni."
Eins og fram kemur í þessari
tilvitn,un, telur höfundur, að svo
mikið hafi heiðnum mönnum
þótt víð liggja á umræddu
þingi, að trú þeirra mætti varð-
veitast, að þeir hafi efnt þar til
mannblóts. Og i Ijósi þess verð-
ur auðvitað litt skiljanlegt, að
þeir skyldu rétt á eftir kasta
trú sinni, sem þeir voru nýbún-
ir að fórna svo miklu fyrir,
nema að fyrirmælum þeirra,
sem þeir urðu að taka mark á,
það er sjálfra guða sinna.
Ég játa hreinskilnislega, að
mig skortir bæði þekking og
hugmyndaflug til að leggja
nokkurt mat á þessar kenningar
Jóns Hnefils eða gera upp á
milli þeirra og fyrri kenninga.
Ég virði þann hátt hans að skoða
hina löngu liðnu atburði ekki
endilega í Ijósi nútímans, held-
ur reyna að setja sér fyrir sjón-
ir, hvernig menn kynnu að hafa
hugsað, þegar sjálf atvikin
voru að gerast. Þessi bók hans,
Kristnitakan á íslandi er nokk-
uð þung til lestrar, ekki beint
alþýðleg. Höfundur hefur ber
sýnilega lagt mest kapp á að
styrkja og treysta fræðilega inn
viðu hennar, og því einkennist
hún af markvissri rökfærslu
fremur en frjálslegri ihugun.
Jón Hnefill Aðalsteinsson.
heldur eru skýringar hans trú-
arlegar. Hann telur, að Þorgeir
hafi þarna leitað goðsvars, og
færir rök að því, að slikt hátta-
lag — að leggjast undir feld —
hafi tíðkast í heiðni til að láta
sér vitrast, hvað framtíðin fæli
í skauti sér. Hafi því þá verið
trúað, að mönnum bærust svör
æðri máttarvalda:
„Sé það rétt, sem til var getið
hér framar og rök leidd að, að
Þorgeir hafi undir fleldinum leit
að goðsvars, verður auðveld-
ara að gera sér grein fyrir því,
hvers vegna heiðnir menn
hreyfðu engum andmælum við
boði hans, en létu sér að kenn-
ingu verða.“
Nú eigurn' við stutta, efn afar
skýra frásögn Ara fróða af
kristnitökunni, sem Jón Hnefill
telur raunar meginheknild sína.
Því hlýtur eftirfarandi spum-
ing að vakna: hvers vegna seg
ir Ari þá ekki söguna alla eins
og hún gerðist — að Þorgeir
hafi flutt þingheimi goðsvar, og
þess vegna hafi allir hlýtt hon-
um möglunarlaust? Jón Hnefi’l
telur, að frá slíkum hlutum
hefði Ari engan veginn getað
skýrt, þar eð hann skrifaði bók
sina að hvatning hákristinna
manna, biskupa:
„Bók sem er rituð þannig
undir handarjaðri íislenzku bisk
upanna beggja og lærðasti mað-
Þorkell Sigurbjörnsson skrifar um:
TÓNLIST
Frumraun
SIGRlÐUR Magnúsdóttir, mezzó-
sópran, söng fyrir flullu húsi í
Gamla bíói sl. laugardag. Ólafur
Vignir Albertsson tók hófsemd-
arlega þátt í fl'utningnium með
góðum samleik á píanóið. Þetta
voru fyrstu sjálfstæðu tónleikar
Silgríðar, en hún á, svo sem
kunmigt er, ýmsa sigra að baki,
sem hafa skipað henni í fremstu
röð söngvara landsins.
Hún hóf sönginn með tveimur
viðkvæmum lögum eftir Haydn,
óiíkum, og náði strax öruggum
tökum á áheyrandanum. Auð-
heyrt var, að hér var komin full-
þroskuð söngkona, sem hafði
flágaða kunnáttu til að fella blæ-
brigði mikils raddsviðs að hvers
kyns nærfærinni túikun ljóðsins.
Hún heflur Mka miteið styrkleika-
svið, þótt efri mönkin séu eteki
tiiltakanlega há, þá notfærir hún
veiiku hljóðin þeirn mun betur.
Þannig varð „Wanderers Nacht-
lied“ eftir þá Schubert og Goetíhe
„hiápumk!tur“ þýzteu laganna.
Auðlieyrt var, að hún hefur hlot-
ið haldgóða skóLun í mieðiferð
þýzka ljóðsins yfirleitt — hún
lætur sig ekki berast umhugsun-
arlaust „á vængjum songsins" —
og sú skólun gefur henni vitan-
lega líka dýpt og festu í meðferð
móðurmálsins. Það mátti sann-
reyna í meðferð hennar á „Máma-
Skini“ Eyþórs Stefánssonar og
Helga Konráðssonar, „Drauma-
landi" Sigfúsar Einarssonar og
Jóns Trausta og þjóðlagaútsetn-
ingurn þeirra Jóns Ásgeirssonar
og Jórunnar Viðar.
Ekki var sama sannfæring 1
óperusöngvunum þremur, sem
efnisskránni laute með, enda er
ekki óliklegt að einhvers kon-
ar mikla sjálfsbletekinigu þurfi til
að lifa sig inni í hluti eins og
„Kennst du das Land“ eftir
Thomas eða aríu Daliílu eftir
Saint-Saéns, og Sigriður virðist
alltaf vilja vita, hvað hún er að
gera!
Þama voru óneitanlega margir
kritLskir áheyrendur, þvi að i
þessu landi mikilla söngva enu
söngskemmtanir í ætt við tor-
flæruakstur, en ég held, að fiuli-
yrða megi, að Sigríður hafi urn-
ið aJila, er á hlýddu.