Morgunblaðið - 11.05.1972, Qupperneq 6

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. MAl 1972
V 6
Fv'
Jón Magnússon, hrl.:
Landhelgisgæzl-
an á götunni
Framtíðarlausn f undin
Varðskipið Óðinn — fyrsta var ðskip ismíðað fyrir Íshíixlinga ár-
ið 192fi.
NORÐl'RS.lAVARSAMNING-
URINN 1882:
Það er ekki fyrr en um sein-
ustvi aldamót, að farið er að
rseða hér á landi um landhelgis-
mál og landhelgisgæzlu svo orð
sé á gerandi.
Nokkru fyrir aldamótin
höfðu mörg riki í Evrópu, sem
lönd áttu að sjó, tekið upp '5ja
sjómílna regluna að því er varð-
aði landhelgina. Árið 1882 náð-
ist samkomulag með svonefnd-
um Norðursjávarsamnin.gi, um
3ja mílna regluna og voru Bng-
lendingar og Danir meðal þeirra,
sem voru aðilar að þessum samn
ingi.
Englendingar vildu halda þvi
íram, að Norðursjávarsamning-
urinn frá 1882 gilti einnig fyrir
fiskveiðar Englendinga við
strendur íslands, en Danir, sem
þá fóru með stjóm þessara mála
hér á landi, mótmæltu þessari
skoðun. Danir fengu þó hér
ekki rönd við reist, enska ljón-
ið varð þeim ofviða og afleið-
ingin varð sú, að íslenzk fiski-
mið urðu fyrir barðinu á er-
lendum fiskiskipum, fyrst og
fremst enskum.
L.VNDHE LGISS AMNINGIR-
INN 1901 O. I I,.
Árið 1901 er gerður hinn
kunni landhelgissamningur
mil'li Englehdinga og Dana, þar
sem þessar þjóðir semja um það
sín á milli, án þess að íslend
ingar hafi þar verið hafðir með
í ráðum, að landhelgi íslands
skuli vera 3 sjómílur frá yztu
takmörkum, þar sem sjór geng-
ur ekki yfir um fjöru. Frá ár-
inu 1859—1901 var landhelgi Is-
lands 16 sjómá'lur, en hins vegar
enn nú lengri frá 1631-1859
eða allt að 32 sjómilur hluta
af þessu tímabili.
Samkvæmt samningum frá
1901, 39. gr. var heimilt að segja
honum upp með 2ja ára uppsagn
arfresti og i öktóber 1949 er
samningum sagt upp af íslend-
ingum og féll því samningurinn
úr gildi í okt. 1951. Lögin um
vísindalega verndun fiskimiða
landgrunnsins voru samþykk!
sem lög n,r. 44 frá 5. april 1948
og þegar búið var að nema land
helgissamninginn frá 1901 úr
gildi hófust fyrir alvöru ráðstaf
anir til að færa út landhelgi
okkar. Með reglugerðinni nr.
46 frá 22. apríl 1950 um vernd
un fiskimiða fyrir Norðurlandi
voru allar botnvörpu- og drag
nótaveiðar bannaðar frá Homi
að Langanesi innan línu, sem
dregin var 4 sjómílur frá yztu
annesjum, eyjum, skerjum og
mynni flóa og fjarða.
Næst kemur reglugerðin frá
30. júní 1958, — þorskastríðs-
reglugerðin, — þar sem fisk
veiðilandhelgin var ákveðin 12
mílur, en regiugerð þessi tók
gildi 1. sept. það ár og hefur
reglugerðin þvi þjónað oikkur í
14 ár hinn 1. sept. n.k., er við
færum út fiskveiðilandhelgi
okkar i 50 miiur.
Um það leyti, sem landhelgis-
samningur Dana og Englend-
inga er gerður árið 1901 hefja
Englendingar að ráðd veiðar
með botnvörpu hér við land og
smáauka þær veiðar fram til
1914 og fylgdu aðrar fiskveiði-
þjóðir í kjöifar Englendimga.
Landhelgiisgæzla við strendur
íslands um s.i. aldamót, sem var
í höndum Dana, var vægast sagt
mjög léleg og ófullkomin, enda
gátu þá erlend veiðiskip togað
áhættuiaust upp i landsteinum.
FYRSTA
LANDHELGISTAKAN OG
HANNES HAFSTEIN
Fyrsta tilraun til landhelgis-
töku á erlendum landhelgisbrjóti,
sem ég hef komizt yfir gögn um,
þar sem Islendingar voru einir
að verki, var gerð 9. okt. 1899,
þegar hinn kunni atburður gerð
ist, er brezkur togari hafði nær
drekkt Hannesi Hafstein, þá
sýslumanni á ísafirði. Atburður
þessi gerðist á Dýrafirði, en
þangað hafði Hannes Hafstem
haidið frá Isáfirði gagngert til
þess að stugga við brezkum
togara, sem dögum saman hafði
verið að veiðum upp í lands-
steinum á firðimum, mönnum i
landi til mikilílar skapraunar og
var því sent eftir sýslumanni.
Hannes Hafstein fór ásamt að-
stoðarmönmum símum á smiábát
út að hinum brezka togara, er
Hannes kom að síðu togarans
fór hann úr yfirhöfn sinni og
birtist þá sýslumannsbúningur
hans, og var þá- togaramönnum
ljóst erindi Hannesar. Vegna
glæpsamiegra aðgerða togara-
manna drukknuðu 2 íslending-
ar, sem með Hannesi voru, en
hann komst sjálfur naumlega af.
ISLANDS FALK
Það er min skoðun, sem ekki
hefur verið áður sett fram, að
því er ég bezt veit, að atburður-
inn frá 9. okt. 1899, sem rætt er
um hér að framan, hafi verið
þess beint eða óbeint valdandi,
að danska varðskipið Islands
Falk var byggt, en það tók við
gæzlustöríum við Island árið
1906. Það var þetta skip, sem
flutti dönsku samninganefndar-
mennina til íslands árið 1918, þá
er sömdu um sambandslögin við
okkur. Danska herskipið Hekla
hafði sinnt að nokkru landhelg-
isgæzlustörfum við ísland áður
en Islands Falk kom tii sögunn-
ar. Þegar Hannes Hafstein fer til
Kaupmannahafnar 1904 ræðir
hann m.a. við dönsk stjórnvöld
um aukna landhelgisgæzlu við
Island og varð för Hannesar
m.a. til þess, að varð- og gæzliu
skipið Islands Falk var byggt.
Atburðurinn frá 1899 hlýtur að
hafa verið mjög ofarlega í huga
Hannesar, er hann ræðir árið
1904 við dönsk stjórmvöld um
aukna landhelgisgæzlu við Is-
land og er ekki ósennilegt, að
Hannes hafi notað atburðinn frá
1899 sem dæmi um yfirgang
brezkra togara hér við iand.
Við íslenzka heimastjórn 1904
kemur það í hlut Hannesar Haf-
stein ráðherra og Jóns Magnús-
sonar sikrifstofustjóra hans í
stjórnarráðinu (siðar forsætis
ráðherra) að fylgjast með mál-
efnum, er varða gæzlu islenzku
landheliginnar.
Sem sýslumaður í Vestmanma-
eyjum 1891—96 kynntist Jón
Magnússon þessum málum og
aftur síðar sem bæjarfógeti i
Reykjaviik 1908- -1917.
LANDH ELGISSJ ÓÐl IRINN
1913
Næsta átakið í landheiigis-
gæzlumáium okkar verður með
samþykkt laganna um Land-
helgissjóð Islands (lög nr. 55
fmá 10/11 1913). Landhelgissjóð-
inn átti að nota til eflingar land
helgisvörnum Islands gegn ólög
legum veiðum. Tekjur sjóðsins
voru fyrst og fremst sektarfé
fyrir ólöglegar veiðar í land-
he’.igi. Við lestur Alþingistíðinda
frá 1913 kemur fram, að alþing-
ismenn eru mjög svo sammála
um þetta frumvarp og koma eng
in mótsmæli gegn því frá nein-
um þingmanni.
Sektarfé hafði áður fallið að
hluta í ríkissjöð Dana vegna
landhelgisgæziustarfa þeirra
hér við land.
Ég mun siðar ví.kja frekar að
Lanóheligissjióði Islands.
SAMBA NDSLÖGIN 1918
Með sambandslögunum frá
1918 var m.a. samið um gæzlu
islenzku landhelginnar, en 8. gr.
dansk-ísienzku sambandslag-
anna hljóðar svo: „Danmörk
hefur á hendi gæzlu fiskveiða í
islenzkri landhelgi undir dönsk
um fána, þar til ísland kynni að
ákveða að taka hana í sinar
hendur að ölltu eða nokkru leyti
á sinn kostnað." Dönsku samn-
inganefndarmennimir létu at-
hugasemda getið við ýmsar
greinar sambandslaganna og
um 8. grein sambandslaganna
létu þeir bóka: „Danmiörik ber
kostnað af þeirri fistkveiði-
gæzlu, sem hún hefur á hendi.
Danmörku ber eigi skylda til að
auka hana frá þvii sem verið
hefur.“ Þannig gátu Is'.endinigar
tekið að sér landhegisgæzluna
sjálfir að öllu leyti eftir 1. des.
1918 og þá á sinn kostnað.
•lón Magnússon.
Þorsteinn M. Jónsson, Dókaút
gefandi, eini núlifandi íslend-
ingurinn, sem var í sambands-
laganefndinni af íslands hálfu
hefur tjáð greinarhöfundi, að
enginn ágreiningur hafi orðið
um 8. grein sambandslaganna,
er hún var rædd við Danina, aí
þvi er hann bezt man.
Þorsteinn M. Jónsson hefur
tjáð mér, að þegar þeir ís-
lenzku fjórmenningarnir í sam-
bandsiaganefndinnd komu sam
an á einkafundi, þá hafi Jón
Magnússon, forsætisráðherra,
oftast verið á þessum fundum,
en því er þetta nefnt hér, að
forsætisráðherrann var allra is-
lenzkra manna kunnugastur
iandheligismálum okkar í raun.
Fraimkvsemd og eftirlit með
ísl. lögum um landhelgi og land
heigisvörzlu er í höndum Jóns
Magnússonar forsætisráðherra,
sem jafnframt er dómsmálaráð-
herra, aí-lt frá árinu 1917 og þar
til hann fellur frá í konungs-
heimsókn i júni 1926, með þeirri
undantekningu, að Sigurður
Bggerz stjórnar þessum málum
frá 7.3. 1922 til 22.3. 1924 sem
dómtsmálaráðherra, en jafn-
framt er hann þá forsætisráð-
herra.
UPPHAF XSLENZKRA
VARÐSKIPA OG
JÓN MAGNÚSSON
Með lögum nr. 78 frá 28.11.
1919 var landsstjóminni heimil-
að að láta kaupa eða byggja
eitt eða fleiri skip til gæzlu-
starfa. Fjárhagsörðugleikar
landssjóðs koimu í veg fyrir að
sinni að hafizt væri handa, en
forsætisráðherra Jón Magnús-
son reyndi hins vegar að fá
dönsku stjómina til að auka
landhelgisgæz'una hér við
land, þrátt fyrir bókaða athuga
semd Dana við 8. gr. sambands-
laganna.
Fyrir hönd ríkisstjórnar sinn-
ar lagði Jón Magnússon fram á
Alþinigi 1925 frumvarp til laga
um, að Landhelgissjóður skyldi
taka til starfa. I greinargerð fyr
ir lögunum segir m.a., að fisk-
veiðar við landið fari vaxandi
og að ásókn erlendra fiskiskipa
aukist hröðum Skrefum og sé
því hin mesta þörf á sem ræki-
legastri gæzlu landhelginnar og
þar sem Landhelgissjóður sé rúm
milljón króna þá sé nú rétt, að
hann sé látinn taka til starfa.
Lög þessi voru samþykkt 27.
júní 1925 mótatkviæðalaust í efri
og neðri deiid Alþingis. Alþimg-
ismenn voru mjög ánægðir með
það, að Landhelgissjóður skyldi
vera orðinn það sterkur, að hann
gæti staðið undir smíði nýs varð
skips.
Björg'unarfélag Vestmanna-
eyja hafði keypt árið 1920 með
styrk úr ríkissjóði gamalt skip,
Þór var það skýrt, til gæz’u-
starfa við Vestmannaeyjar.
Skip þetta var að meira eða
minna leyti rekið fyrir fé ríkis-
sjóðs til ársins 1926, en þá
keypti Jón Magnússon skipið
f.h. rikisins; skipið strand-
aði í des. 1929.
Smíði hins fyrsta íslenzíka
varðskips skv. heimild í lögum
frá 1925 hvtlir á herðum forsæt
is- og dómsmálaráðherra Jóns
Magnússonar og er hamn í stöð-
ugurn bréfaskriftum m.a. við
sendiráð okkar í Kaupmanna-
höfn, þá Svein Björnsson sendi
herra og Jón Krabbe vegna
smiði skipsins, en það er byggt
í Danmörteu. Jón Magnússon leit
ar og ráða vegna þessa fyrsta
varðskips, sem íslendingar láta
byggja, hjá admiral Rechnitzen
í danska íiotamálaráðuneytinu,
en þeir voru persónulega kunn-
U'gir.
Þar sem skipasmíði þessi er
nú sögulegur atburður i sögu ís
lenzku landhelgisgæzlunnar til-
færi ég hér til fróðleiks til-
vitnun í bréf Jóns Magnús-
sonar til Jóns Krabbe, sem ekki
hafa birzt áður. Tiilvitmun frá
6.3. 1926 er svohljóðandi:
„Jóhann Jónsson, sem á að
taka við nýja varðskipinu fer
nú með Gullfossi og verð ég að
biðja yður að leiðbeina honum
um ýmislegt, sem hann nánar
mun taia við yður um. Eftir þvi
sem ég hef heyrt þá kemur bráð
um að því að skíra s'kipið og bið
ég yður um að an.nast um það.
Síðar rmun ég síma nafnið. LAtið
mig viita hvenær á að skíra
það.“
1 bréfi Jóns Magnússonar til
Jóns Krabbe frá 17.3. 1926 til-
kynnir J. M. „að skipið skuli
heita Óðinn.“
Varöskipið Óðinn kom tii Is-
lands 23. júni 1926, en 3 dögum
síðar deyr Jón Magnússon., þeg-
ar hann er að stiga á land á
aaskustöðvum sinum á Norðfirði,
sama daginn og hann kveður
Kristján konung 10. og drottn-
inigu hans á konungsskipi, eftir
vel heppnaða för konungshjón-
anna til Islands. Jón Magnússon
naut því ekki þessa ávaxtar
gerða sinna, og fékte því aldrei
að stíga um borð í þetta fyrsta
ísJenZka varðskip, sem smiðað
var fyrir Islendiniga.
Ekki er vafi á því, að kon-
ungsheimsóknin stytti lif forsæt
isráðherrans, enda hann undir
miklu álagi meðan á heimsókn
inni stóð. Hann hafði allan veg
og vanida af undirbúningnum,
hvort heldur það voru ferðalög,
vín frá Kaupimannahöfn, borð-
búnaður og jafnvel sængurfatn-
að þurfti forsætisráðherra sjáif
ur að panta frá Danmörku fyr-
ir konungshjóndn, svo sem
bréf frá honum til Jóns Krabbe
sýndr, en konungur og drottn-
ing hans bjuggu í húsi forsæt-
isráðherrans við Hverfisgötu
meðan á konungsheimsókninni
stóð.
Á fyrstu þrem áratugum þess
arar aldar hafði enginn einn
maður jafn mikil afskipti hér á
landi af landhelgisgæzlu og þá
um leið iandihelgismálum sem
Jón Magnússon, fyrst sem sýslu-
maður og siðan skrifstofustjóri
1 fyrsta stjómarráði Islands,
bæjarfógeti í Reykjavdk og þar
á eftir forsætiis- og dómsmála-
ráðherra, auk þess sem hann var
alþingismaður frá 1902—1926 að
2 árum frátöldum.
Varðskipið Æigir (eldri) sem
einnig var smíðað í Danmörku
eins og Óðinn kom til íslands
14. júlí 1929. Óðinn var gufu-
skip, en Ægiir hinS vegar mót-
orskip.
Það var Ægir, sem flutti
fyrsta islenzka þjóðhöfðingjann
Svein Björnsson, rikisstjóra, um
hverfis landið.
ÞÁTTUR DR. BJARNA
BENEDIKTSSONAR
Næsta stóra skrefið í sögu is-
lenzbu landhelgisgæzflunnar er
stigið í dóm®miaiaráðherratíð dr.
Bjarna heitins Benediiktssonar,
eins af stórbrotnari stjómmála-
mönnum þessarar aldar hér á
landi, þegar hann framkvæmir
mjög svo þarfan „uppsteurð“ á
máium Landheiigisgæzlunnar
með því að skera á milli Skipa-
útgerðar ríkisins og Landhelgis
gæzlunnar á árimu 1952.
Alit frá árinu 1930 og fram
til 1952 var íslenzka Landhelgis
gæzlan hornreka, vandræðabam,
átti ekkert sjfálifstætt aðiseijur í
landi og engan fulltrúa i landi
annan en forstjöra Skipaútgerð
ar ríkisins, en> sá maður hafði
mjög tatemarkaðan áhiuga á varð
skipunum.
Varðlsteipið Þór (1951) og Óð-
inn (1959) komiu bæði í dóms-
málaráðherrafcíð dr. Bjarna
Benediktssonar en hins vegar
er Ægir (1968 ) smíiðaður í
dómsmálaráðherratíð Jóhanns
Hafsfcein.
Frá árinu 1952 verður Land-
helzisigæzlan þanniig i raun
fyrst sjáilfstæð stotfnun með eig
in yfirstjórn fyrir tilverknað
dr. Bjarna Benediktssonar og
er þá ráðinn sérstateur forstjóri
og fleira starfslið í landi. Arið
1955 í dómsmáilaráðherra fcið dr
Bjama heitins Beneditetssonar
eignast Landheigissjóðlur Is-