Morgunblaðið - 27.01.1973, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. JANIJAR 1973
Gunnar Thoroddsen, alþm.:
Eldgos við Ægisdyr
„Herjólfur bjó í Herjólfsdal fyrir
innan Ægisdyr, þar sem nú er hraun
brunnið," segir í Landnámu.
Alla stund síðan er Herjólfur nam
land hafa Vestmannaeyingar búið
við Ægisdyr. 1 greipar Ægis hafa þeir
gull'ið sótt, er all'ur landslýður hef-
ur notið. Þar hefur ekkert á skort
um harðfengi og æðruleysi, þegar
sækja skyldi björg í bú. Og slíkt
hefur verið framlag Vestmannaéyja
til þjóðarbúsins, að numið hefur hin
síðari ár nær fimmtungi af fiskút-
fiutningi þjóðarinnar.
Á brunnið hraun og eldlega kviku
voru Vestmannaeyingar minntir
óþyrmilega í nóvembermánuði 1963,
þegar Surtur jötunn teygði arm sinn
upp fyrir sjávarmál skammt vestan
við eyjarnar og skóp Surtsey. Var
það mikil mildi, að vindar stóðu
lengst af, meðan mestu skipti, úr
þeim áttum, að vikur, sandur og eitr
uð efni bárust ekki að ráði inn yfir
byggð á Heimaey. En hrollur mun
hafa farið um marga eyjaskeggja við
tilhugsun um það, hvað gat gerzt
ef vindar hefðu blásið á annan veg
hin fyrstu dægur eða eldur rofið
jörðina nær. Sá Surtarlogi brann
hálft fjórða ár. Heyrt hef ég hugs-
andi menn síðan ræða um það af
áhyggju, ef slikir atburðir gerðust
aftur á þessari eldsprungu, og þá í
byggð eða hinu næsta nágrenni.
★
Nú, þegar nýr bylur hefur brostið
á, og það rétt við bæjardyrnar, koma
í hug manna samfara sorg, samúð og
kvíða einnig aðrar kenndir: Gleði
yfir þvi, að enginn skyldi týna lífi
né alvarleg slys verða á mönnum, —
og aðdáun á því æðruleysi, kjarki,
stillingu, sem eyjabúar sýndu, vakt-
ir við slíka martröð og knúðir til
þess af skyndingu að yfirgefa átt-
haga, heimili og allar eigur. Það var
mi'kið lán, að allur bátafloti Vest-
mannaeyja skyldi þegar í stað til-
tækur til þess að flytja á fimmta
þúsund manns frá Eyjum til Þor-
lákshafnar. Allir þeir fjölmörgu, sem
áttu skerf í þessum skyndilegu þjóð-
flutningum fyrirgreiðslu O'g móttök-
um, eiga skilið þjóðarþökk.
Hraunið frá þessu gosi hefur hing-
að til að mestu runnið í austurátt til
sjávar. Sú hætta er á ferðum, að
hraunið haldi með ströndinni fram i
átt að innsiglingu og höfn. Eitt af
hinum mikilvægu vandamálum er að
kanna, hvort mannlegur máttur get-
ur með einhverjum ráðum komið i
veg fyrir þennan háska. Ef hraun-
rennslið á landi tæki stefnu til kaup
staðarins meira en orðið er, rís einn-
ig sú spurning, hvort tiltök séu að
hafa áhrif á stefnu þess, stöðva það
eða breyta því. Fræðilega hafa menn
uppi tillögur og hugmyndir, t.d. um
varnargarða, sprengingar og vatns-
dælingu til kælingar svo að hraunið
sjállft myndi stiflu og varnargarða.
Hvort nokkuð slíkt stenzt í fram-
kvæmd gegn ægi'kröftum náttúrunn-
ar, er annað mál. En alla möguleika
þar að skoða, — svo mikið er í húfi
þarf að skoða, — svo mikið er í húfi
höfnin.
★
Flestir kunnugir menn virðast
gera ráð fyrir því, að varla verði
fiskvinnsla að nokkru ráði mögu-
leg í Vestmannaeyjum á næstu vik-
um. Óvissan um framvindu eldsum-
brotanna torveldar mjög allar áætl-
anir um heimflutning ibúa, starf-
rækslu fiskvinnslustöðva og mögu-
leika bátanna til þess að koma afl-
anum frá sér. Allir aðilar, sem hér
eiga hiiut að máli, svo sem ríkis-
stjóm, bæjarstjóm Vestmannaeyja,
samtök útvegsbænda, sjómanna,
vinnslustöðva, hafa brugðið við
skjótt til þess að kanna allar hliðar
hins geigvænlega varjda. Öll þjóðin
á að standa þar einhuga að baki og
óska þess af heilum huga, að giftu-
samlega takist að finna þau úr-
ræði, sem skást mega verðia til
bjargar.
Sú er von okkar allra, að þrátt
fyrir allan sortann sé upprof ekki
afar langt undan, og sem flestir Vest
mannaeyingar geti aftur flutzt til
sinna ástkæru átthaga og mannlíf
og atvinnulíí komist aftur í hinn
fyrra farveg. En þangað til það má
Gunnar Thoroddsen.
verða, þurfa hið opinbera, einstakl-
ingar og samtök þeirra að hjálpast
að til þess að greiða götu þessa fóllks
um húsnæði, vinnu, skólavisit og aðra
nauðsynlega fyrirgreiðslu.
★
Það eru ekki aðeins Vestmannaeyj
ar, sem hafa orðið fyrir þyngra
áfalli en áður hefur gerzt. Islenzka
þjóðin er öll í miklum vanda stödd.
Hún þarf að standa saman sem einn
maður, eins og svo oft áður á örlaga-
stundum. Þá munu ráð finnast, og þá
munu Vestmannaeyingar, áður en
langar stundir liða, festa aftur
byggð á hinni fögru Heimnaey, hefja
hildarleik sinn á ný við náttúruöfl
in og taka sér trausta varðstöðu
við Ægisdyr.
I.
VANDI sá, sem við hefur ver
ið að etja í efnahagsmálum
fslendinga að undanförnu, á
í grundvaliaratriðum rætur
að rekja til þess, að stefnt hef
ur verið hærra í aukningu
neyziu, framkvæmda og op-
inberrar þjónustu en vöxtur
þjóðartekna hefur ieyft. Þótt
hliðstæð vandamál séu orðin
næsta kunnugleg af hagsögu
síðustu áratuga, er hverju
sinni um að ræða nýja sam-
stæðu samverkamdi orsaka,
sem verður ekki nema að
nokkru leyt'. metin á grund-
velli fyrri reynslu.
Einkenni efnahagsþróunar-
innar síðustu árin hefur ver-
ið ör aukning þjóðarfram-
lega til þenslu í neyzlu og
fjárfestingu, einkum eftir hin
ar miklu launahækkanir, er
urðu á síðari hluta ársins
1970. Árið 1971 fór aul ing eft
'rspurnar verulega fram úr
vexti þjóðartekna, þannig að
mikiil viðskiptahalli myndað-
ist við útlönd. Vegna hinnar
hagstæðu verðlagsþróunar
hélzt þó afkoma sjávarútvegs
ins enn góð allt árið 1971
þrátt fyrir mikla hækkun
framleiðsliukostnaðar miðað
v ð ár'ð á umdan.
II.
Ný stökkbreyting varð i
þróun eftirspurnar eftir
launasamningana í byrjun des
ember 1971 og í kjölfar ann-
í peningamálum hefur þó
vafalaust átt nokkurn þátt i
því að draga úr aukningu inn
flutnings. Þótt lokatölur liggi
enm ekki fyrir, má búast við
því, að viðskiptahallinn á ár-
inu 1972 reynist nokkru m'nni
en við hafð' verið búizt. Jafn-
framt hafa lántökur erlemdis
orðið svo miklar, að nú er út-
lit fyrir, að þær muni gera
betur en vega á móti við-
skiptahallanum, þannig að
nokkur aukning get' orðið á
gjaldeyriseign. í þessu er þó
á engan hátt fóiigin lausn á
gre i ðsl u j af n a ða rvan d anu m,
enda hafa þjóðhagsspár bent
til þess, að viðskiptahallinn
mundi að öllu óbreyttu auik-
ast enn verulega á árinu 1973.
í upphafi ársms 1972 var
enn bú'zt við aukningu fram-
leiðsluverðmætis sjávarút-
vegsins á því ári þrátt fyrir
mikla hækkum framileiðslu-
kostnaðar.
í upphafi ársins 1972 var
Dr. Jóhannes Nordal:
Um
Jóhannes Nordal
efnahagsvandann
leiðslu, sem hófst í kjölfar
gengisbreytingarinnar 1968.
Helzti aflgjafi hins öra hag-
vaxtar var nrkil aukn ng út-
flutningstekna á árunum
1969—1971. Fyrri tvö árin fór
saman allmikil aukn'ng á
sjávarafla og ör hækkun út-
flutningsverðiags, en árið
1971 nægði hækkun útflutn-
ingsverðlags til þess að
tryggja mikla verðmætis-
aukningu sjávarútvegsfram-
leiðslu, þrátt fyr r afiaminnk-
un, sem þá varð. Þegar þetta
hagvaxtarskelð hófst, var
veruiegur slaki í atvinnu og
nýtingu framle ðsluaf.a þjóð
arbúsins eftir samdráttarárin
á undan, og greiddi það bæði
íyrir örari framle'ðsluaukn-
ingu en ella og hagstæðum
viðskiptajöfnuði við útlönd.
Eins og við var að búast,
ieidjdi efnahagsbatinn bráð
arra ákvarðana, sem teknar
voru um líkt leyti og áhrif
hafa á atvinnutekjur, svo sem
um vinnutímastyttingu og
hækkun fiskverðs. Við þetta
bættist mikil aukning op-
inberra útgjalda, bæði á
vegum ríkis og sveitar-
félaga. Augljóst virt-
st þegar í upphafi ársins
1972, að eftirspurnarbróunin
stefndi með þessum hætti
angt fram úr líklegri fram-
leiðsluaukningu þjóðaibúsins
og hlyti afieiðing n að verða
vaxandi greiðsluhall' við út-
lönd og versnandi gjaldeyris-
staða, nema við þessum
vanda væri brugðizt með sam
ræmduim ráðstöfunum til að-
halds i peninzamálum og rík-
isf jármáium.
Því m ður voru v ðh ítandi
ráðstafan r ekkl gerðar 1 þess
um eínurn, en auk ð aðhald
Þegar auking tekna innan-
iands hefur stefnt eins langt
fram úr vexti þjóðarteknanna
og átt hefur sér stað hér á
landi udanfarin tvö ár, hefur
það venjulega kom'ð nokkurn
veginn samtim's fram í við-
skiptahaila v'ð útlönd og
versnandi afkomu útflutnings
atvinnuveganna. Að þessiu
s'nni hafa áhrifin hins vegar
komið miklu fyrr fram í við-
skiptajöfnuð num en í af-
komu atvinnuveganna, og er
þar fyrlr að þakka áframhald
and: hækkunum á verðlagi ís-
lenzkra útflutningsafurða.
Þótt framleiðsla sjávaraf-
urða minnkaði um 4—5% á
árinu 1971, jókst verðmæti
hennar um nær 20%. Tryggði
þetta viðunandi hag sjávar-
utvegs'.ns á því ári þrátt fyr-
ir m k a hækkuin framleiðslu-
kostnaðar.
enn búizt við auk'ngu fram-
leiðsluverðmætis sjávarút-
vegsins um 8—9% á ársgrund
velli. Þegar einnig kom inin
í dæmið, að nú var ekki búizt
við neinum greiðslum í Verð
jöfnunarsjóð, en þær höfðu
numið 690 millj. kr. árlð 1971,
bentu reikningar til þess, að
þessi tekjuauking nægði til að
tryggja útgerð og fiskvinnslu
þolanlega afkomu á árinu
þrátt fyrir hinar miklu launa-
hækkanir. Þessar forsendur
hafa hins vega.r bruigðizt í
veigamiklum atriðum, þar
sem nú er talið, að fram-
leiðslumagn sjávarafurða
muni minnka í heild um
5—6% á árinu, en vegna enn
frekari verðhækkana er þó
gert ráð fyrir því, að fram-
leiðsluiverðmætið í heild
muni aukast um 2—3%. Er
þetta 6—7% minmi verðmætis
aukning en við var búizt og
allsendis ónóg til þess að
tryggja viðunandi afkomu
sjávarútvegs'ns eftir hinar
miklu kostnaðarhækkanir,
sem hann hefur orðið að taka
á sig á árinu. Reyndist af þess
um sökum ekk unnt að ná
samkomulag: um fiskverð á
haustvertíð nema á grund-
velii sérstakra framleiðslu-
styrkja úr Verðjöfnunarsjóði.
III.
Á meðan efnahagsvandinii
var fyrst og fremst fólginn í
umframeftirspurn innan-
lands og greiðsluhalla við út-
lönd, hefði átt að vera unnt
að leysa hann með almenn-
um hjöðnunarráðstöfunum,
svo sem aukinni skattheimtu,
aðhaldi í opinberum útgjöld-
um og takmörkunum útlána.
Þegar ofan á bætt'st versn-
andi afkoma sjávarútvegs, eft
ir því sem á árið 1972 leið,
breyttu vandamálin hins veg
ar mjöig um svlp, og varð að-
gerðum nú ekki lengur skot-
ið á frest, ef forðast átti al-
varlegan samdrátt í fram-
leiðslu og atvinnu.
Auk almennra aðhaldsráð-
stafana og takmörkunar eft-
irspurnar var nú einniig nauð
synlegt að þæta ha.g útflutn-
ingsframleiðsliunnar veru-
lega. Kom þetta skýrt fram í
áliti efnahagsmálanefndar
þeirrar sem ríkisstjórnin skip
aði sl. sumar og skilaði áliti
um mánaðamótin nóvember/
desember. Benti hún á, að
samtímis þyrfti að draga úr
útgjalda- og framkvæmda-
áætliunum opinberra aðila, tak
marka aukn'ngu einkaneyzlu
og bæta rekstrargrundvöll
útflutningsatvinnuveganna.
Aðeins með samstilltum að-
gerðum af þessu tagi virtist
unnt að tryggja þolanlegan
greiðslujöfnuð við útlönd á
árinu 1973 ásamt fullri at-
vinnu og æskilegum hagvexti.
í áliti nefndarinnar kom
fram, að gengisbreytin.g væri
að ýmsu leyti líklegust til
þess að ná þessum markmið-
um, ef henni fylgdu viðeig-
Framh. á bls. 25