Morgunblaðið - 11.02.1973, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1973
Sjötugur;
Guðlaugur Rósinkranz
- fyrrverandi þjóðleikhússtjóri
ÞEGAR Guðlaugur Rósinkranz
lét af starfi þjóðleikhússtjóra á
síðastliðnu hausti, nokkru fyrr
en vera þurfti að löguan, hafði
hann gegnt embætti síinu frá því
leikhúsið tók til starfa vorið
1950, eða í rúmlega tvo áratugi.
Á þeim starfstíma varð hann
þjóðkunnur maður, einn af þeim,
sem mest voru í „sviðsiljósinu“,
sem kallað er. Það var bæði af
því að áhugi fóllks á leiklist
jókst og opinberar umræður um
hlutverk og gildi leikhúsa færð-
ust í aukana.
Hinn nýi þjóðleikhússtjóri
varð eðlilega frá upphafi að
miklu leyti miðdepill í dagleg-
um störfum og stríði Þjóðleik-
hússins. Nú er hann sjötugur í
dag (f. í Tröð í Önundarfirði
11. 2. ’03) farinn burt frá öllu
saman eftir erilsaman dag. Hann
á nú heima í Stokkhólmi með
fjölskyldu sinnii og nýtur þar
næðis og fæst nokkuð við rit-
störf.
Þó að starf Guðlaugs Rósin-
kranz í Þjóðleikhúsinu hafi
verið megínstarf ævi hans, hafði
hann áður starfað að félagsmál-
um og menmtamálum annars
staðar um alllangt skeið. Hann
var kennari og síðar yfirkennari
við Samvinnuskólann frá 1932.
Hann hafði látið vel til sín taka
félagsmál í „Norræna félaginu“,
„Sænsk-íslenzka félaginu“ og
Sambandi íslenzkra byggingafé-
laga, setið í lýðveldishátíðar-
nefnd og verið framkvæmda-
stjóri Snorrahátíðar. Áður hafði
hanm stundað hagfræði og fé-
lagBfræði í Svíþjóð og Englandi
og verið ritstjóri Samtíðarinnar
og Samvinnunnar.
Hann hafði því víðtæka
reynslu í ýmsum framkvæmda-
og félagsmálum, sem mjög
varða einnig daglegan rekstur
leikhúsa. Þar koma til álits og
úrskurðar margvísleg mál önnur
en þau listrænu mál, sem blasa
við leikhúsgestinum í lífi og list
sviðsins, þegar búið er að ganga
frá öllum undirbúndngi, sem er
bæði vélræn vinna og persónu-
legt hugvit og listræn fágun.
Guðlaugur Rósinkranz sagði
gvo, þegar hann tók upphaflega
við starfi sínu „að höfuðhlut-
verk þjóðleikhússins væri fyrst
og fremst að sýna áhorfendum
inn í djúp manmssálarimmar og
skýra á listrænan hátt sem flesrt
vandamál og viðfangsefni mann-
legs lífs, verða eins konar þjóð-
skóli, en faira gullinn meðalveg
milli alvarlegra og þungra verka
og annarra, sem meira væru við
hæfi þeirra, sem vildu lyfta hug-
amum yfir dægurþras og áhyggj-
ur og sjá inn í heim ævintýra
og fegurðar".
Guðlaugur Rósinkranz var frá
upphafi áhugasamur um heiður
og hag leikhússins og lagði
mikla vinnu í það að kynma sér
leikhúsrekstur og leikbókmenmt-
ir. Hann fór oft utan til þess
að kynna sér þessi efni persónu-
lega og varð hinn fróðasti um
þau. Hann hafði náin viðskipti
við ýmis erlend leikhús og leik-
stjóra og gerði sér far um að fá
hingað góða útlenda gesti, bæði
í óperur og leikrit og leikdansa
og hefur þjóðleiikhúsið flutt
fjölbreytt og gott úrval af slík-
um verkum, auk þeirrar áherzlu,
sem það hefur lagt á það, að
flytja verk inmlendra höfunda.
Að þessu leyti mun Þjóðleik-
húsið enn bera svip Guðlaugs
Rósinkranz eða þess grundvallar,
sem hann lagði.
Hverju góðu leikhúsi er nauð-
syn á hvoru tveggja, festu í
rekstri sínum og tryggð við þær
erfðir í efni og formi, sem til
kunna að vera og beztar hafa
reynzt og við þjóðlegt hæfi og
svo þarf það að vera síleitandi
að nýjum og þróttmiklum og lif-
andi verkefnum og aðferðum,
hvar sem þau eru fáamleg í
heimsbyggðinni, góðum leikend-
um sínum og leiksviðsmönnum
till stælingar á kröftum sinum
og endurnýjunar á uppsprettum
listar sinnar.
Við Guð'laugur Rósinkranz
höfum lengi ummið saman að
ýmsum málurn, einmig áður en
Þjóðleikhúsið tók til starfa. Ég
þelklkti vel og þakka áhuga hans
og framtakssemi og einlægni i
starfi og óska honum og fjöl-
ílkyldu hans nú á sjötugsafmæl-
inu enn góðra og ánægjulegra
ókominna ára.
Vilhjálmur Þ. Gíslason.
ÍSLENZK list hefur ætíð haft
nokkurt haldreipi, þar sem bjart-
sýnismenm eru. Svo er um Guð-
laug Rós’nkranz fyrrum þjóð-
leikhússtjóra, sem er sjötugur i
dag, og raunar marga fleiri,
sem hafa látið viljann ráða
meira em reiknimgsdæmin.
Guðlaugur Rósinkranz er fædd-
ur að Tröð i önumdarfirði í Vest-
ur-ísafjarðarsýslu, en foreldrar
hans voru Rósinkrans A. Rósin-
kransson bóndi þar og kona hams
Guðrún Guðmumdsdóttir. Eftir
nám í alþýðuiskóla hér heima og
síðan kennarapróf fór Guðlaug-
ur utan til Svíþjóðar árið 1925
og nam hagfræði og félagsfræði
þar í landi til ársins 1930, em
stundaði einnig á þeim árum nám
við Samvimnuskólann í Mam-
cheste.r í Englandi og sótti auk
þess námskeið í félagsfræði í
Genf á árinu 1938. Jafmhliða námi
var hann kenmari við Samvinnu-
skólann í Reykjavík og gegndi
því starfi frá árinu 1930-1949 eða
samfleytt i 19 ár. Af þeim tíma
var hann yfirkennari við skólann
í seytján ár. Mig brestur per-
sónulega þekkingu til að fjalla
um kennslustörf Guðlaugs, en
ég þykisf vita, að hamn hafi sinnt
þeim af dugnaði og þeirri reglu-
semi, sem honum er eiginleg. Og
vist er um það, að þótt Jónas
Jónsson frá Hriflu væri mikili
skólamaður, og löngum sé til
þess vitnað, hver áhriif hann hafði
á nemendúr er námu við Sam-
vinnuskólann, þá hefur ekki sak-
að stofnunina að hafa öruggam
yfirkennara, er veitti forstöðu
hinni dagliegu umsýslan. Þykist
ég vita, að þar hefur hönd hald-
ið í hendi, þar sem þeir voru
Jónas og Guðlaugur.
Guðlaugur Rósinkramz varð
svo fyrsti þjóðleikhússtjóri
landsim.s, þegar Þjóðleikhúsið tók
til starfa árið 1949, en hann lét
eins og kunnugt er af störfum
fyrir aldurssakir á síðasta ári.
Hann dvelur nú í Svíþjóð, m.a.
við að þýða ævisögu Albíns Jo-
hanmsson, hims mikla sænska
samvinnuleiðtoga.
Þótt Guðlaugur hafi verið
dugandi skólamaður í hartnær
tvo áratugi, þá verður saga hans
fyrst og fremst tengd Þjóðleik-
húsinu, enda þar um brautryðj-
andastarf að ræða. Og þar hafa
dunið á honum flest veðrim um
dagana, emda alkunna, að enginn
getur gegnt slíku embætti öðru-
vísi en valda nærri stanzlausri
umræðu og stundum mokkrum
hávaða, vegna þess að þegar á
allt er litið, þá eru þjóðleikhús-
stjórarnir sjálfsagt fleiri en tölu
verður á komið. En það fór nú
einhvern vegimn svo, jafnvel þeg-
ar hæst var reitt til höggs út
af stefnumiðum og verkefnavali
Þjóðleikhússins, að áhorfendur
undu ágætlega við sinn hlut, og
peningakassi fyrirtækisins, sem
yfirleitt er harður húsbóndi, fékk
oft sinn ómældan skerf. Listinni
var þjónað eftir því sem getam
leyfði, og reynt að halda fram
því bezta og eftirtektarverðasta,
sem gerðist bæði á innlendum og
erlendum vettvangi í leikhús-
bókmenntum. Óhætt er að segja,
að stjóm Guðlaugs á Þjóðleik-
húsinu hafi byggzt á löngum til
þess að láta þessa nýju og merku
stofmun risa umdir nafni og einm-
ig, að starfsemin yrði ekki of
þungur baggi á því opinbera.
Staðreyndim er, hvar sem þjóð-
le'khús eru rekin, að þau þurfa
mikil opinber fjárframlög til að
geta starfað. En svo mun hafa
tekizt til í tið Guðlaugs við Þjóð-
leikhúsið, að ekki þurfti að grípa
til stórfellldra fjárframlaga, þótt
ár hafi verið misjöfn eins og gef-
ur að skilja. Menn ngarlegt hlut-
verk sitt rækti Þjóðleikhúsið af
reism, ef ekki dirfsku, í stjórnar-
tíð GuðJaugs. Innlend verk voru
tekim til sýninga, eins og frekast
var unnt, en þar um réð náttúr-
lega fleira en vilji stjómanda
Þjóðleikhússns eimgöngu; miklu
heldu.r að slik atriði réðust af því,
hvar við vorum á vegi stödd í
þeirri skáldskapargerð, sem heyr-
ir undir leikhúsbókmenntir. Satt
að segja eigum við ekki langa
sögu i þeim efnum, og því er
ekki af miklum forða að taka,
hvorki hvað reynslu né fjölda
verka snertir. Við höfum þvi orð-
ið að sæta, sjálfsagt meira en
heppilegt getur talizt, flutningi
á erlendum verkum. Hvað val á
þeim smertir á liðnum áratugum
held ég að þar hafi nokkuð ver-
ið þræddur himn gullni meðalveg-
ur, hvað alvöru og skemimtan
snertir. Þegar á heild na er litið
þá munu sanngjarnir menn telja,
að Guðlaugi hafi tekizt farsæl-
lega að koma Þjóðleikhúsinu yfir
byrjunarörðugleika þess. Má
víst telja að hann hafi jafnan
farið að boði eigim samvizku og
sannfæringar um réttmæti
ákvarðana sinna. Hans mum
verða getið að verðleikuim í sögu
þeirrar ágætu stofnunar sem
hann stjórniaði í rúm 20 ár.
Fyrir utan kenmslustörf og
þjóðleikhússtjórn heíur Guðlaug-
ur komið víða við á lamgri ævL
Dvöl hans í Sviþjóð á náms- og
mótunarárum hafði þau áhrif,
að alla tíð síðan hefur Guð-
laugur iátið sig sænsk efni mjög
sk pta. Hann stofnaði Sæmsk-ís-
lenzka félagið st-rax á árinu 1930
og hefur setið í stjórn Norræna
félagsins langtímum saman og
auk þess verið formaður þess
um skeið. Eftir að hann varð
þjóðleikhússtjóri tók hann sæti
í stjórm Nordisk Teaterraad.
Jafnframt varð hann formaður í
íslandsdeild Alþjóðasambands
leikhúsmanna og formaður og
framkvæmdastjóri Edda filim
frá árinu 1954. Guðlaugur hefur
um langan aldur haft áhuga á að
efla innlenda kvikmyndagerð, og
brauzt í þvi á símum táma að
láta gera hér á landi kvikmynd
með íslenzkum leikurum ein-
göngu, byggða á Slenzku skáld-
verki. Tók hann jafnframt sjálf-
ur að sér að gera kvikmynda-
handrit. Allt fór það mál vel úr
hendi og hafði góðan framgang,
en nú um sinn hefur orðið nokk-
urt hlé á framkvæmdum Eddia
film. Er það skaði, að ekki skyldi
unnt að halda áfram innlendri
kvikmyndagerð, en eflaust nær
Edda film sér á strik, þótt síðar
verði. Guðlangur hefur lengi
haft mikinn áhuga á þvi að ná
'samvinnu við erlenda aðila um
kvikmyndun Njáliu. Hann m-un í
því sambandi hafa unnið að því
í langan tíma að gera kvikmynda-
handrit upp úr Njálu, en ennþá
hefur ekk' tekizt að ná samstöðu
um töku svo dýrrar myndar.
Fyrir utan að skrifa kvik-
myndahandrit hefu.r Guðlaugur
skrifað kennslubækur og lestrar-
bækur, auk fjölda blaða- og tíma-
ritagreina, einkum í íslenzk og
sænsk tímarit og blöð. Vinnu-
dagurinn e,r þvi orðinn langur og
strangur, en á Guðlaugi e,r eng-
an bilbug að finna nú, þegar
hann stendur á sjötugu. Hann á
sæt: i Þjóðhátiðamefnd 1974, og
er reyndastur þeirra, sem þar sjá
um undirbúning hátiðarhalds,
enda sat hann i lýðveldishátíð-
arnefnd 1944 og var gjaldkeri
hennar og framkvæmdastjóri, og
framkvæmdastjóri Snorrahátíð-
arinnar árið 1947.
Guðlaugur er tvikvæntur.
Fyrri konu sína, Láru Stefáns-
dóttur, missti hann árið 1959.
Síðari kona hans er Sligurlaug
Guðmundsdótt'r frá Egilsá í
Skagafirði. Ég vil nota tækifærið
á þessum afmælisdegi til að
senda Guðlaugi mínar beztu
kveðjur og þakka honurn fyrir
ánægjuleg samskipti á liðnum ár-
um. Ég vona að honum verði
langra lífdaga auðið, og að hon-
um tak'st að koma Njálu í kvik-
mynd, því að tak’st honum það
ekki, þá veit ég ekki hverjir aðr-
ir yrðu til þess að vinna krafta-
verkið.
í upphafi þessa máls nefndi ég
til bjartsýnismenn. Nú árar fyr-
ir slíka, ekki á sv'ði lista heldur
almennt. Þetta er hin gamla
spurning um að kenna til og lifa,
eins og Jónas Hallgrimsson orð-
aði það, heldur en:
......liggja eins og leggur uppi
í vörðu,
sem lestastrákar taka þar og
skrifa,
og fylla, svo hann finnur ei,
af níðl.“
Þeir Vestfirðingar marg'r hafa
á þessari öld gengið hart fram i
tilvistinni, og ekki látið reyra sig
böndum svartsýni og víls. Guð-
laugur Rósinkranz er dæmigerð-
ur Vestfirðingur. Þjóð'n var að
hleypa heimdraganum um það
leyti, sem hann var að rísa á
legg. Kynslóð hans hefur orðið
að taka á sig ábyrgðimar. Þær
hafa kostað mótblástur, en hann
hefur reynzt létt að bera, vegna
þess að starfsþorið var nóg.
Saga Guðlaugs, sú sem er að
baki, er saga bjartsýnismanns
meðal skammdegisfólks. Og hún
er brot af kraftaverkasögu sam-
tiðarinnar.
Indriði G. Þorsteinsson.
farþega úr „Vorferð" ms. Gullfoss 1972, sem átti að
verða sunnudaginn 11. febrúar nk., er frestað til
fimmtudagsins 15. febrúar.
Myndakvöldið er í Þjóðleikhúskjallaranum og hefst
kl. 20:30 stundvíslega. Þeir farþegar, er bókað hafa
í vorferðir Gullfoss 1973, eru velkomnir.
HF. EIMSKIPAFÉLAG ISLANDS.
ÚTB0Ð
Fromkvæmdoneind byggingnrdætlunar
óskar eftir tilboðum í eftirtalda verkþætti við byggingu 314 íbúða í Breiðholtshverfi
í Reykjavík.:
HITA- OG HREINLÆTISLAGNIR,
RAFLAGNIR,
BLIKKSMlÐI,
GLUGGASMÍÐI.
Útboðsgögn verða afhent í skrifstofu F. B., Lágmúla 9, Reykjavík, gegn 5.000,00
króna skilatryggingu. Tilboð verða opnuð þriðjudaginn 27. febrúar 1973, kl. 14.00.