Morgunblaðið - 23.11.1973, Page 18

18 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. NÖVEMBER 1973
Útgefandi
Framkvæmda stjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
^Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Aurtlvsingar
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthias Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, sími 10-100.
Aðalstræti 6, sími 22-4-80.
Áskríftargjald 360,00 krá mánuði innanlands.
í lausasölu 22, 00 kr. eintakið
j umræðum þeim, sem
1 nú fara fram um
öryggismál þjóðarinnar, er
athyglisvert, að lítið fer
fyrir rökum í málflutningi
þeirra stjómarsinna, sem
hvetja til brottfarar varn-
arliðsins. Þannig heldur
Þórarinn Þórarinsson enn
áfram í forystugrein Tím-
ans í gær, að tönnlast á
þeím fyrirvara um enga er-
lenda hersetu á friðartím-
um, sem hafður var uppi
1949, enda þótt Morgun-
blaðið hafi margsinnis að
undanfömu birt ummæli
Bjama Benediktssonar frá
1957, þar sem hann sýndi
fram á með óyggjandi
rökum, að forsendur fyrir
þessum fyrirvara væru
gjörsamlega brostnar. En
Þórarinn Þórarinsson veit
sem er, að málflutningur
hans ersvo veikur, aðhann
þorir ekki að hætta sér út í
rökræður á þessum grund-
velli.
í Morgunblaðinu hefur
ítarlega verið fjallað um þá
spurningu, hvort aðild Is-
lands að Atlantshafsbanda-
laginu ein saman væri
nægileg vörn, og sýnt
hefur verið fram á með
sterkum rökum, að svo er
ekki. Þeim rökum svarar
Þórarinn Þórarinsson í
engu f forystugrein Tím-
ans í gær, en heldur áfram
að tönnlast á þvf, að Morg-
unblaðið haldi uppi
,,óhróðri“ um Atlantshafs-
bandalagið!
I ræðu þeirri, sem Geir
Hallgrfmsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, flutti
á fundi flokksráðs Sjálf-
stæðisflokksins í síðustu
viku, fjallaði hann ítarlega
um vamarmálin og m.a. þá
spurningu, hvort þátttaka
okkar í Atlantshafsbanda-
laginu ein saman væri
nægileg trygging fyrir
öryggi íslands. Um þetta
sagði Geir Hallgrímsson:
„Út af fyrir sig er nauðsyn-
legt að vera í Atlantshafs-
bandalaginu. í því er
fólgið, að hvert aðildarríki
lýsi því yfir, að árás á eitt
þeirra sé árás á þau öll. En
hins vegar er það hverju
aðildarríkja í sjálfsvald
sett, til hvaða ráðstafana
það grfpur, ef til árásar á
eitt þeirra kemur. Árás á
ísland og taka landsins, ef
svo illa fer, getur verið um
garð gengin, áður en önnur
bandalagsríki geta brugð-
izt við, ef landið er
óvarið. Þau verða þá að
horfast í augu við gerðan
hlut og geta í raun og veru
ekki gert neinar ráð-
stafanir fyrr en eftir á.
Bandalagsríki okkar verða
þá e.t.v. að taka afstöðu til,
hvort þau sjá sér fært að
stofna til allsherjarátaka
til að koma okkur til hjálp-
ar, eða hvort þau verða að
sætta sig við það, sem orðið
er. Það er uggvænleg
spurning, hvert yrði hlut-
skipti íslands, hvort heldur
kæmi til slíkra átaka eða
ekki. Framför í hernaðar-
tækni veldur því, að styrj-
aldarátök hefjast með
minni fyrirvara en áður,
þegar unnt var að fylgjast
betur með styrjaldarundir-
búningi gagnaðila. Árás
Araba á dögunum virtist
t.d. koma Israelum algjör-
lega í opna skjöldu. Þau
átök gefa og tilefni til að
hugleiða, hvað hefði gerzt,
ef Rússar hefðu gert al-
vöru úr hótun sinni,
að senda herlið til
Egyptalands og taka þar
þátt í átökum. Við skul-
um ganga út frá þvf, að
engar varnir hefðu verið
hér á landi. Er fjarri lagi,
að Rússar mundu hafa
hugsað, þegar þeir voru
komnir í strfðsaðgerðir á
annað borð, aðrétt væri að
tryggja sig betur á norður-
vængnum og ná fótfestu
hér? Auðvitað vonum við,
að til slíks komi ekki. En
það væri ábyrgðarleysi að
gera sér ekki grein fyrir,
að til þess geti komið og
gera þær varúðarráðstaf-
anir, sem nauðsynlegar
kunna að vera.“
Því miður er málflutn-
ingur kommúnista í örygg-
ismálunum svo grautar-
legur, aðtæpast er hægt að
ræða við þá með rökum,
enda þótt slíkt væri vissu-
lega æskilegt, þar sem þeir
hafa umlangtárabil krafizt
þess, aðlandiðværi algjör-
lega vamarlaust. Forystu-
grein Þjóðviljans í gær er
glöggt dæmi um þennan
grautarlega málflutning.
VIÐHORFIVARNARMÁLUM
Atburður úr bók-
fræði Laxdælu
Árið 1941 gaf Halldór Laxness út Laxdælu með nútímastafsetningu og nokkrum
úrfellingum. Nú fyrir jólin kemur út ný prentun af útgáfunni, endurskoðuð, og er
aukið inn í með smáletri þeim köflum, sem felldir höfðu verið niður í útgáfunni
1941. K. K. skrifar eftirmála, sem hér birtist.
Kristján Karlsson:
Árið 1935 birti Halldór Laxness
grein, „Um stafsetningu á forn-
sögum“ (sjá Dagleið á fjöllum),
þar sem hann fordæmir hinn sam-
ræmda rithátt á útgáfum sagn-
anna. Árið 1941 tekur hann upp
þráðinn í verki og gefur út Lax-
dæla sögu með nútíma staf-
setningu. 1 kjölfar hennar komu
síðan út á árunum 1942—46 í
umsjón Halldórs Hrafnkels saga,
Njáls saga, Grettis saga og Alex-
anders saga. Með þessum út-
gáfum ryður sér til rúms ný
stefna um útgáfu forn-
sagnatexta; upphaf þess, að nú
eru fornsögur gefnar út með
nútfma stafsetningu til
lestrar handa skólafólki.
Ef frá er talin hin gleymda Við-
eyjarútgáfa Njálu 1844, sem
fylgir rithætti þeirra tíma, én dró
engan dilk á eftir sér, var Lax-
dæiuútgáfan 1941 algjör ný-
breytni í prentsögu fornsagn-
anna. 1 ljósi þeirrar andspyrnu,
sem útgáfan vakti upp, var hún
bylting.
Engin stafsetning verður sjálfri
sér samkvæm, nema vísindaleg
hljóðrítun, og þá fer nú stafrófið
að lengjast. Samræmd stafsetning
fornrita, „samræmd stafsetning
forn“, er í framkvæmd samfeng-
inn ritháttur mismunandi texta í
handritum. Hún er með ýmsu
móti i prentuðum útgáfum sagn-
anna fyrr og síðar, og hún er
alltaf að einhverju leyti háð rit-
venjum hvers tíma. Hún er ein-
kennilega ósannfærandi, ekki af
því að hún er sjálfri sér ósam-
kvæm eins og öll ritkerfi, sem
fara bæði eftir uppruna og fram-
burðarsjónarmiðum, heldur af
þvf, að hún er hvorki lifandi né
dauð, hvorki stafréttur ritháttur
handríta, né sú stafsetning', sem
oss er kennt að nota. Þannig
heldur hún áfram að vera með oss
í hinum stóru safnutgáfum, sem
ganga stöðugt á prenti, og fær
hvorki lifað né dáið. Hins vegar
fer að verða langt síðan nokkur
rödd heyrðist andæfa opinberlega
hugmyndinni um nútíma staf-
setningu á fornsögum. Þá var
annað uppi á teningnum árið
1941.
Inn í þann hatramma ófrið, sem
reis útaf prentun Laxdælu með
nútíma stafsetningu fyrir rúmum
þrjátíu árum, runnu óskyld mál,
svo að varla verður hönd á fést:
stjórnmál, persónulegar erjur.
Margs konar viðbrögð, sem ekki
verða rakin hér, komu i Ijós; sum
eiga með réttu heima sem dæmi-
sögur við þjóðlega sálarfræði,
sum eiga skilið að lifa frjálsu lífi
ofar skilgreiningum, svo sem um-
mæli þáverandi sýslumanns Dala-
manna á Alþingi 1941: ,,Það sýslu-
félag, sem ég er viðriðinn, hefur
nú orðið fyrir því óláni að fá
meginsögu sína útgefna með ný-
móðins stafsetningu,“ o.s.frv.
Af tilefni útgáfunnar, þegar
spurðist að hún stæði til, setti
Alþingi af skyndingu viðaukalög
um útgáfurétt, sem stungu meira
en lftið í stúf við hin frjálslegu
prentlög landsmanna frá 1905.
Með anda hinna nýju laga féll
skuggi ríkisvalds og einokunar
sem snöggvast á alla útgáfustarf-
semi i landinu. Önnur grein
þeirra hljóðaði svo: „Hið íslenzka
ríki hefur eitt rétt til að gefa út
íslenzk rit, sem samin eru fyrir
1400. Þógetur ráðuneyti það, sem
fer með kennslumál, veitt öðrum
leyfi til slíkrar útgáfu, og má
binda leyfið því skilyrði, að fylgt
sé samræmdri stafsetningu
fornri. Þrátt fyrir ákvæði þess-
arar greinar hefur Ilið íslenzka
fornritafélag heimild til útgáfu
fornrita.“
Aðstandendum Laxdæluútgáf-
unnar tókst með naumindum að
koma bókinni ut áður en lög þessi
tóku gildi. Hins vegar hlutu þeir
sektardóm i undirrétti fyrir
næstu útgáfu, sem var Hrafn-
katla, en voru sýknaðir í hæsta-
rétti. Meirihluti hæstaréttar taldi
lögin brjöta í bág við stjörnar-
skrána.
Lög þessi hafa síðan verið
óvirk.
Frá skynsamlegu sjónarmiði
var sú nýbreytni að gefa út forn-
sögpr með þeirri skólastafsetn-
ingu, sem var grundvöllur al-
menns ritháttar, reist á svo hóf-
samlegri forsendu, að ætla mætti,
að hún hefði náð fram að ganga í
hljóði. Sú stafsetning er hvort eð
er svo bundin upprunasjónar-
miðum, að hún er alls ekki slitin
úr tengslum við rithætti hinna
fornu texta. Hér var hvorki verið
að amast við vísindalegum staf-
réttum útgáfum, né fklæða
sögurnar persónulegri stafsetn-
ingu. Nú er að visu ekkert þvi til
fyrirstöðu, að menn hafi ein-
hverjar eigin kreddur og fylgi
ekki skólareglum út í æsar, svo
framarlega sem stafsetning ein-
staklinga er ekki sundurleitari en
svo, að þeir skilji hver annan auð-
veldlega á prenti líkt og til dæmis
sunnlendingur og norðlendingur
skilja hvor annan í mæltu máli,
þó að þeir hafi ólík hljóð í sumum
orðum. Ef til vill er viðurkennt
hóflegt frjálsræði um stafsetn-
ingu það sem koma skal. Hins
vegar fer vafalaust bezt á því, að
almenningsútgáfur gamalla
verka, sem rituð vóru áður en fast
kerfi ritmáls varð til, séu gefnar
út eftir hinum almennustu gild-
andi reglum á hverjum tíma. Og
það er ólíklegt, að ríkisvaldið
sleppi framar hendi af skólastaf-
setningu.
Vanafesta ræður miklu um möt-
spyrnu manna gegn skynsamlegri
nýbreytni í stafsetningu. En ekki
síður sú frumstæða tilfinning, að
Þar örlar hvergi á skýrum
rökum heldur einkennist
þessi forystugrein eins og
aðrar, sem Þjóðváljinn birt-
ir um varnarmálið af þeim
„fúkyrðaglaumi og of-
stækisöskrum“ sem komm-
únistablaðið sakar and-
stæðinga sína um. En í
þessari forystugrein er
m.a. haldið fram, að það sé
„helber fjarstæða“ að lok-
un varnarstöðvarinnar í
Keflavík geti komið Norð-
mönnum illa „einmitt
vegna þess, að Norðmenn
hafa sjálfir neitað að hafa
herstöðvar Bandaríkja-
manna eða NATO-herstöðv
ar í sfnu eigin landi.“ Nú er
sá reginmunur á stöðu
Norðmanna og Islendinga,
að Norðmenn leggja mikið
á sig til þess að halda uppi
eigin her, en Islendingar
ekki. Á þeirri forsendu, að
Norðmenn hafa eigin her,
hafa þeir ekki viljað fá er-
lent herlið til Noregs, enda
þótt þeir veiti herjum
Atlantshafsbandalagsríkj-
anna margvíslega aðstöðu í
Noregi. Hins vegar eru
allar varnir Noregs
byggðar á þvf, að liðsauki
berist frá öðrum NATO-
ríkjum, þ.á.m. frá Kanada
með millilendingu á ís-
landi. En svo mikill er
uggur Norðmanna vegna
flotauppbyggingar Sovét-
ríkjanna á Norður-Atlants-
hafi, að þeir ræða það nú f
alvöru, hvort þeir verði að
fá liðsauka erlendis frá
með fast aðsetur í landinu
af þeim sökum.
mál og stafsetning séu eitt og hið
sama. Þessar tilfinningar gætti
beint sem óbeint í deilunum útaf
Laxdælu, einnig hjá þeim, sem
,,vissu“ betur. Og þá komum vér
að kjarna málsins, hinni einföldu
og hagnýtu meginröksemd Hall-
dórs fyrir nútíma stafsetningu á
fornsögum: að ryðja þurfi úr vegi
þeim stafsetningarkreddum, sem
trufla tilfinningu almenns les-
anda fyrir því, að fornsögurnar
séu lifandi bókmenntir á lifandi
máli.
Önnur nýbreytni í útgáfu Lax-
dælu 1941, sem andmælendum
hennar varð tíðrætt um, vóru úr-
fellingar á „fáeinum póstum, sem
ekki þóttu varða höfuðyrkisefni
verksins.“ (Formáli). Með öðrum
orðum, Halldór Laxness skoðar
söguna með augum skálds og
utfrá lögmálum skáldverks. For-
málinn tekur af öll tvfmæli um
sjónarmið hans og kom eins og
hressandi gustur inn í trúræki-
legar umræður um fornsögurnar,
á lifandi máli með nýjum bók-
menntalegum hugtökum. Hann
kemur umbúðalaust að því atriði,
sem um of hafði verið sniðgengið
í rannsókn manna á forn-
sögunum, en gerist nú æ áleitnara
viðfangsefni: að hve miklu leyti
eru Islendingasögur staðfærð til-
brigði viðaðkomin söguefni?
Ekki fer milli mála, að Laxdæla
er fullkomnara listaverk eftir úr-
Framhald á bls. 20