Morgunblaðið - 01.06.1974, Qupperneq 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. JUNl 1974
Jón Björnsson rithöfundur:
Eftirþankar um
listamannalaun
i
Eins og blaóalesendum er kunn-
ugt lauk úthlutunarnefnd lista-
mannalauna störfum í febrúar-
mánuðí sl. Eg hafði þá gert nokkr-
ar athugasemdir viö umræður
þær er urðu í sambandi við út-
hlutunina. en vegna prentara-
verkfallsins gat grein mín ekki
komið í tíma. Samt sem áður tel
ég — með hliðsjón af ýmsu því er
gerzt hefur síðan í málefnum
listamanna — rétt að gera grein
f.vrir sjónarmiðum mínum í
nokkrum aðalatriðum.
Ekki hafði úthlutunarnefnd
fvrr lokið störfum en „eftírmál-
in" voru i fullum gangi. Hin ár-
vissa „revýa ' í þessu sambandi
lét heldur ekki á sér standa. Segj-
um svo að ekki leynist líf með
listastarfseminni í landinu!
Ekkí veit ég hversu margir hafa
gripið til pennans af þessu tilefní,
en hér fvrir framan míg hef ég
grein í Morgunblaðinu frá 28.
febrúar eftir Gísla B. Björnsson
teiknara og skólastjóra Handíða-
og mvndlístarskólans. Grein sína
nefnir hann: .Er ekki mælirinn
fullur?” Eg er Gísla B. Björnss.vni
algerlega sammála um að mælir-
inn er fullur hvað snertir óábyrg
skrif um kjör listamanna og skort
á skílningi á aðstöðu þeirra. eink-
um þó rithöfunda. Því verð ég að
fara um grein þessa nokkrum orð-
um, þó að firrurnar séu með þeim
endemum. að hún er eiginlega
ekki svara verð.
Skólastjónnn byrjar grein sína
á að nefna fjölda þeirra. sem
hlutu lístamannalaun í ár og tek-
ur sérstaklega fram að af 119
launaþegum séu 44 úr hópi
.þeirra. er fást við bókverk Svo
virðist sem G.B.B. sjái ofsjónum
vfir því. að þessi hópur rithöf-
unda skuli njóta listamannalauna
— hlutur rithöfunda sé of rffleg-
ur samanbonð við aðrar listgrein-
ar. Auk þess séu margar listgrein-
ar (og iðngreinar!) sníðgengnar.
svo sem: silfur- og gullsmíði. leir-
kerasmiði og glermuna, mvnd-
vefnaður. textilhönnun. gler-
myndagerð. auglýsinga- og böka-
teiknun. húsgagnahönnun. ljós-
mvndun. kvikmvndagerð. leik-
tjaldamálun. ..Margar fleiri grein-
ar mættí nefna." segir greinarhöf-
undur. Já. segjum tveir. Eg gæti
bætt við ýmsum fleiri. unz svo
færi að lokum, að öll íslenzka
þjóðin kæ'mist á listamannalaun!
Það þarf ekki mikla gliigg-
skvggni til að sjá. hvert hér er
verið að lara. Það er veriö að
reyna að gera listamannalaun til
rithöfunda tortrvggileg. Nú vita-
allir, að rithöfúndar hafa átt
einna erfiðast allra islenzkra
lístamanna vegna fámennisins og
það hefur Alþingi viðurkennt í
verki frá því er listamannalaunin
f.vrst komu til sögunnar.
Ymislegt mætti athuga við
framangreinda upptalningu
G.B.B.. þ(i að það verði ekki gert
hér. Hvér sá. sem rennir augum
yfir úthlutunarlistann í ár. tekur
eftir því. að ágictur gullsmiöur
hefur um árabil verið í éf'ri flokki
Jistamannalauna. að vísu kannski
fyrst og fremst sem listmálari. en
það breylir litlu. /Etli svo geti
ekki verið líka ineð t.d. ýmsa
bókateiknara. sltindi þeir jafn-
framt aðra listgrein. Að minnsta
kosti er. það vist. að margir af
okkar frémstu málurum hafa
cinnig fengizt við að myndskreyta
bækur.
Auk þess finnst mér það þýð-
ingarmikið atriði í þessu sam-
bandi. hvort listamaöur geti lifn-
að af listgrein sinnizcii það hygg
ég að allmargir í upptainingunni
hjá G.B.B. geti gert.
1 grein skólastjórans er ráðizt
að úthlutunarnefndarmönnum,
þeir taldir skoðanalausir og vitn-
að í hinn fræga sjónvarpsfund
fyrir rúmu ári og fullyrt að
nefndarmenn hafi goldið hið
mesta aíhroð í viðureigninni við
kempur þær, er að þeim veittust.
En ég er anzi hræddur um, að fáir
muni verða greinarhöf. sammála
um þetta. Að vísu varð fundur
þessi hálfgert hneyksli, en það
var nefndarmönnum ekki að
kenna, eins og allir vita er á
horfðu. Eða hafa menn kannski
gleymt þeim fáránlegu smekk-
leysum, sem komu fram hjá sum-
um þeim listamönnum, sem
hugðust stilla nefndinni upp við
vegg? Sumt af þvf var þannig, að
full ástæða hefði verið til að
krefjast þess, að þeir, ergerðu sig
seka um slíkt smekkleysi, hefðu
beðizt opinberlega afsökunar.
II
1 greinarkorni þessu er það
ekki ætlun mín að fjalla um aðrar
listgreinar en skáldskapinn. Fyrst
er rétt að athuga nánar hvort
hlutur rithöfunda sé of mikill í
úthlutuninni.
Hvernig er aðstaða rithöfunda í
dag? Allir. sem eitthvað hafa
kynnt sér þessi mál. vita, að
meðalstór bók (skáldsaga) gef-
ur ekki það mikið af sér, að höf.
geti lifað af ritlaununum árið,
jafnvel þó að bókin hafi orðið
svonefnd metsölubók. Lista-
mannalaunin eru því mikilsverð
uppbót á ritlaun. svo að ekki sé
talað um viðbótarritlaunin, en
verði tilhögun þeirra áfram í svip-
uðu formi og f.vrsta úthlutunin
benti til — sem ég tel heppileg-
ustu lausnina — geta þau haft
stórmikla þýðingu. En þau geta
aldrei komið í stað listamanna-
launanna, þar sem það gefur auga
leið, að oft geta ár liðið á millí
þess að rithöfundur gefi út bók,
en við útgáfu eru söluskattspen-
ingarnir miðaðir samkvæmt
ákvörðun Alþingis.
Jón úr Vör skrifar athyglis-
verða grein í Mbl. þ. 7. marz um
málefni rithöfunda og kemur
fram með tillögur. Verður síðar
vikið lítillega að þeim, en benda
má á, að þótt Jón sé hlynntur
vissum breytingum á kerfinu. er
hann andvígur því að leggja niður
efri flokk listamannalaunanna,
vill halda honum sem eíns konar
tekjutryggingu handa þeim, sem
lengi hafa unnið að ritstörfum.
Þetta hefur nú verið þannig í
mörg ár, efri flokkurínn hefur í
reynd verið fastur og er engin
ástæða til að Alþingi geri nokkra
breytingu á því, þótt óp og óhljóð
hafi heyrzt úr ýmsum áttum um
að afnema listamannalaunin með
öllu og breyta þeim i einhvers-
konar starfsstyrkí, m.a. með þeim
röksemdum, að engan muni um
þessi laun eins og þau eru nú! Eg
hef oft furðað mig á slíkum sjón-
armiðum, því að sannast að segja
hélt ég að 120 þús. krónur væri
engínn smápeningur. Míkið and-
skoti megi islenzkir rithöfundar
vera orðnir ríkir ef þá munar
ekkert um það og jafnvel 60 þús.
líka!
í framhaldi af þessu má geta
þess, að Gísli B. Björnsson læzt
ekki vita tilganginn með stvrk-
veitíngum þessum, nefnir
ölmusu, örvun, heiður, vináttu,
laun fyrir pólitíska fylgd, frænd-
semi og áfram í þessum dúr. Auð-
vitað veit hann betur, þó að hon-
um henti að snúa málinu við á
þennan hátt. Slíkum firrum verð-
ur ekki betur svarað en meó orð-
um Halldórs Kristjánssonar í
grein í Tímanum 12. marz, þar
sem hann er að svara Sigurði A.
Magnússyni vegna ummæla í út-
varpinu varðandi þessi mál, en
S.A.M. veittist hart að úthlutunar-
nefnd og gleymdi þá eins og
stundum áður að hafa sannleik-
ann í heiðri:
„Auðvitað eiga listamannalaun-
in að vera viðurkenning fyrir
störf, en þó munu allir telja eðli-
legt, að þau geti jafnframt verið
örvun og hvatning til meiri starfa.
Stundum verða þau þó nánast við-
bótarellilífeyrir, og á það ekki sízt
við um heiðurslaun Alþingis. Við
urkenningin er veitt í þessu formi
til þess að menn eigi léttara með
að vinna að list sinni, þurfi ekki
eins að verða sér úti um óskyld
aukastörf, geti keypt sér bækur,
létt af sér fjárhagslegum áhyggj-
um að einhverju leyti o.s.frv.”
Við þessi orð Halldórs er engu
við að bæta nema því, að fjárhæð-
in, sem úthlutunarnefnd hafði til
ráðstöfunar, var svo knöpp, að
ýmsir ágætir rithöfundar urðu út-
undan eins og stundum áður.
III
Hér að framan er vikið að því,
að svo virðist sem Gisli B. Björns-
son telji hlut rithöfunda í út-
hlutuninni of ríflegan miðað við
aðrar listgreinar. Við skulum at-
huga það nánar. Rithöfundar fá
ekki námsstyrki eins og t.d.
myndlistarmenn, er þeir fara ut-
an til náms. Njóta þeir þeirra
árum saman og telur það víst eng-
inn eftir. En vilji menn á annað
borð vera með samanburð á list-
greinum, er það lágmarkskrafa,
að sá samanburður sé óhlutdræg-
ur, en það virðist mér ekki, séu
listamannalaun til rithöfunda tal-
in eftir og þagað yfir náms-
styrkjum til annarra Iistamanna.
— Hinir einstöku styrkir,
ferðastyrkur, bókasafnsstyrkur
o.s.frv., sem stundum falla til rit-
höfunda eru of fáir í samanburði
við námsstyrki til annarra list-
greina.
Og i þessu sambandi mætti
benda á, að f.vrir unga rithöfunda
væri ómetanlegt að hljóta náms-
styrki, þó ekki væri nema til eins
árs dvalar erlendis. Margir hafa
góða reynslu af norrænum lýðhá-
skölum. svo að eitthvað sé nefnt.
Annað er það og.sem vert er að
taka með, þegar rætt er um að-
stöðu rithöfunda hér á landi. en
það er sú þjónusta, sem þeir
láta í té meö útlánum
bóka sinna á almennings-
bókasöfnum. Eg skal ekki
hér taka afstöðu til þess,
hvort útlán bóka strax eftir út-
komu þeirra eru höfundum til
skaða eöa gagns — um það verður
ekki sagt nema að undangenginni
rannsókn — en víst er, að bóka-
söfn hér eru svo fá, að bókakaup
þeirra geta ekki staðið undir út-
gáfu bóka, eins. og.t.d. á sér stað í
Bretlandi og Danmörku — En
ómótmælanJegt er, að greiðslur til
höfunda fyrir útlán eru
svo lágar að það er til
vansa. Islenzkir höfundar fá
ckki nema tæpan fjórða
hluta af því, sem danskir
starfsbræður þeirra fá fyrir ein-
tak bókar. Mér er ráðgáta hvernig
við getum kinnroðalaust tekíð
þátt í norrænu samstarfi meðan
slíkt misrétti viðgengst.
Annað er einnig athyglisvert í
sambandi við greiðslur úr al-
menningsbókasöfnum, en það er, :
að höfundum er meinað að fá
greitt í hlutfalli við vinsældir sín-
ar. Með þvi að greiða á eintak í |
stað útlánafjölda eru vinsælustu
höfundarnir sniðgengnir. Undar-
legt í þjóðfélagi, sem metur
einkaframtakið meira en frum-
stæða sósíalíseringu!
Og hverjir voru það, sem komu
því inn hjá ráðamönnum að hafa
þennan fáránlega hátt á? Þvi
verður ekki svarað hér, en tæpast
nokkrir úr hópi rithöfundanna
sjálfra, eða því verður ekki trúað
að óreyndu, að þeir þoli ekki, að
starfsbræður þeirra njóti vin-
sælda sinna. Við endurskoðun
bókasafnslaganna þarf að kippa
þessu i lag, svo að rithöfundar
firri sig ámæli fyrir að vilja stöð-
ugt vera að ráðskast með
„peninga Guðrúnar frá Lundi”. I
þessum efnum sem öðrum:
Hverjum sitt,
IV
Grein Jóns úr Vör nefnist „Að
vinna fyrir sér“. Hún hefst á því
að vitna f orð kaupsýslumanns
nokkurs, sem hélt því fram að
leggja ætti niður alla styrki
(væntanlega námsstyrki líka!),
„því að listamenn eiga bara að
vinna fyrir sér eins og aðrir'".
Þetta er auðvitað ekki nema rétt,
enda vinna listamenn fyrir sér við
hin margvíslegustu störf, rétt
eins og kaupsýslumaður þessi.
Með listamannalaununum hef-
ur það ávallt verið tilgangurinn
að létta listamönnunum brauð-
stritið svo að þeir gætu fremur
gefið sig að áhugamálum sinum.
Þetta kom fram þegar árið 1891,
er fyrstu rithöfundarnir fengu
styrk frá Alþingi og hefur haldizt
síðan. Með því hefur þjóðin fylli-
lega viðurkennt þýðingu
bókmenntanna, enda þótt oft hafi
verið ráðizt að þeim höfundum,
sem nutu þessara styrkja. Er nær-
tækt að minnast árásanna á Jón
Trausta, sem sumar hverjar
höfðu engan annan tilgang en að
reyna að svifta þennan vinsælasta
rithöfund þjóðarinnar styrk sin-
um. Slíkt má aldrei koma fyrir.
Að þvi leyti sem Jón úr Vör
fjallar um listamannalaunin og
telur að efri flokkurinn a.m.k.
eigi að haldast í núverandi formi,
get ég verið honum sammála,
enda er það í samræmi við hefð og
ítrekaðan vilja Alþingis síðan
1891. Annars hefur tilhögun þess-
ara greiðslna breytzt, þar sem
þingkjörin nefnd hefur annazt út-
hlutunina, síðustu árin sam-
kvæmt lögum frá 1967.
Jón úr Vör gagnrýnir mjög, að
úthlutunarnefndin skuli vera kos-
in pólitískri kosningu og vill, að
kjörgengi í hana ættu ekki að
hafa „menn, sem sitja í háum
pólitískum stöðum, heldur menn
með sérþekkingu á bókmenntum
eða þjóðkunnir smekkmenn í
þeim greinum". Jafnframt telur
hann, að sjömenningarnir geti
ekki haft „dómgreind og vit á
öllum listgreinum". Þetta er auð-
vitað alveg rétt svo langt sem það
nær, en ég hygg þó. að menn. sem
kosnir eru í trúnaðarstöður, muni
gera sér far um að afla sér sem
víðtækastra upplýsinga. Sú að-
ferð er að mínu viti heillavæn-
legri en einræði „sérfræðinga",
sem við höfum nógsamlega
k.vnnzt af skrifum gagnrýnend-
anna i blöðunum.
Annars er ég fyrir mitt leyti
andvígur þessum brigzlum í garð
nefndarinnar um pólitíska af-
stöðu. Ég held ekki að einlitur
pólitískur meirihluti hafi
nokkurntíma skapazt í út-
hlutunarnefnd. Uthlutunarlistinn
ber þess gleggst vitni. Það er
skoðun mín að fyrirkomulag það
sem nú er, að nefndin sé kosin af
stjórnmálaflokkunum, veiti
a.m.k. rithöfundum mikið öryggi,
i öllu falli meira öryggi en „ef
menn með sérþekkingu" fjölluðu
um þessi mál og fengju völd sem
þeir hafa vilja. Ég minntist á bók-
menntagagnrýni hér að framan.
Auðvitað eiga þar ekki allir óskil-
ið mál. En sú gagnrýni, sem nú
hefur hæst, er mjög mótuð af
hinum svonefnda ný-marxisma,
sem er innfluttur frá Norðurlönd-
um, þar sem hann er nú raunar að
fjara út. En við erum oftast á
eftir, þegar um tízkunýungar er
að ræða. — Þetta er sama stefnan
og óð hér uppi ódulbúin fyrir
nokkrum áratugum, en af skiljan-
legum ástæðum verður hún að
grímubúast nú, þar sem hinn
gamli listkommúnismi þolir ekki
dagsins ljós. Svo er heimsviðburð-
um síðustu áratuga fyrir að
þakka. Efist einhver um að hér sé
rétt með farið er honum ráðið til
að lesa hið stórmerka bréf
Solzhenitsyns til leiðtoga Sovét-
ríkjanna.
Hér get ég ekki stillt mig um að
minna á tillögu, sem samþykkt
var á aðalfundi Bandalags isl.
iistamanna nýverið, þess efnis, að
stjórnmálaflokkar (eða — menn)
fengju ekki að hafa með stjórn
menningarstofnana að gera. Þar
sem ég var ekki á þessum fundi,
veit ég ekki hvort tillaga þessi
fékk almennt fylgi, eða var af-
greidd með „samhljóða" atkvæð-
um. En bágt á ég með að trúa því
að meirihluti ísl. listamanna sé
svo skyni skroppinn að láta sér
koma til hugar að svifta löglega
kjörna fulltrúa á löggjafarþingi
þjóðarinnar þeim sjálfsagða rétti
og skyldu að hafa áhrifavald varð-
andi menningarstofnanir, rétt
eins og á öðrum sviðum. Látið
hefur verið í veðri vaka
að tilgangurinn með þess-
ari barnalegu samþykkt sé
að útiioka bein pólitísk áhrif
á þessi mál. Þetta mundi
verða þveröfugt í reynd, og það
getur ekki hjá því farið, að sam-
þykktir sem þessi veki grun um
að annað búi undir en í orðunum
felst, t.d. að hér séu einmitt ein-
ræðis-pólitískar afturgöngur á
ferðinni, sem ekki þola dagsins
Ijós. Auk þess er það bein móðgun
við kjörna fulltrúa þjóðarinnar að
ætlast til þess að þeir komi hvergi
nærri þeim stofnunum, sem þeir
veita fjármagn til úr vösum skatt-
þegnanna og eru ábyrgir fyrir.
Listamenn ættu að hugsa sig bet-
ur um áður en þeir senda frá sér
aðra slíka samþykkt.
Nýverið hefur rithöfundaþing
verið haldið með „pomp og
prakt". Gleði mikil ríkir nú meðal
rithöfunda, enda gerðist margt
stórkostlegt á þessú þingi,
óhemju merkar tillögur vorú sam-
þykktar, svo sein að „hernema"
bókaútgáfu Menningarsjóðs, al-
gért réttlæti óg óhlutdrséghi (af-
neitun stjórnmála og „isma") skal
vera æðsta boðorð (hm!) hins ný-
stofnaða Rithöfundasambands,
sem varð að veruleika á þinginu,
ekkí sízt fyrir ötula baráttu þeirra
afla í báður rithöfundafélögun-
um, sem stóðu fyrir klofningnum
fyrir tæpum 30 árum! — En þetta
er vfst orðið of langt mál, og nán-
ari umfjöllun um þennan merka
áfanga í félagsmálum rithöfunda
verður þvf að bíða betri tíma.