Morgunblaðið - 01.06.1974, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. JUNI 1974
Lýður Björnsson, sagnfræðingur, hefur að undanförnu kannað ýmis
gögn varðandi Innréttingarnar f Re.vkjavfk, sem starfræktar voru
síðari helming 18. aldar. I erindi, sem hann flutti á ráðstefnu um sögu
Re.vkjavíkur á Kjarvalsstöðum á skírdag, kom marg nýstárlegt og
athylgisvert fram um þennan merka þátt í sögu Revkjavíkur, svo sem
um gamla. Revkjavíkurbæinn, um f.vrsta vísi að slökkviliði, upphaf
iðnskóla á íslandi f samhandi við Innréttingarnar, fyrsta veitinga-
skenkinn og áhrif hans á bæjarlífið, félagslega spennu f Innréttingun-
um, sem gæti verið fyrsti vottur af félagslegri samstöðu verkafölks hér
á landi o.s.frv., auk greinargóðra upplýsinga um kostnað, og allt það fé,
sem lagt var til Innréttinganna.
Það er óþarfi að láta sig vanta
verkefni þarna, segir Lýður,
Hvergi má hreyfa við svo ekki
fari af stað skriða. Sjálfur byrjaði
hann í þessari könnun á bréfum
og skjölum Innréttinganna, sem
vöktu ýmsar spurningar, er svo
þuríti að leita svara við.
f erindi Lýðs kemur m.a. fram,
að gamli Revkjavlkurbærinn stóð
enn þegar Innréttingarnar býrj-
uðu. Skúli Magnússon kveður í
bréfi skort á húsnæði mesta
vandamálið í fyrstu og verði ekki
séð, að það vandamál verði leyst á
annan hátt en þann að nota svo
sem kostur er eign Innrétting-
anna, húsin í Reykjavík, og rýma
þau. Á árinu 1759 gerði Markús
kaupmaður Pahl. úttekt á hús-
næði Innréttinganna, sem þá áttu
16 hús í Reykjavfk og 2 við Elliða-
ár, og er þar sérstaklega tekið
fram, að íbúð beykis Innrétting-
anna og tvö verkstæðí fyrir hann,
séu í hinum fornu bæjarhúsum
Reykjavíkurbæjar, sem gert hafi
verið við. Bær þessi nefnist þá
Bevkisbær, síðar Brúnsbær og
stóð þar sem Tjarnargata 4 er nú.
Kann því þarna að vera hið fyrsta
bæjarstæði Reykjavíkur, að Lýð-
ur telur. þ^í ekki var venja að
fl.vtja bæina nema eitthvað sér-
stakt kæmi upp á. En á myndum
frá ferð Gaimar^ má greina torf-
hús þarna við endann á Tjörn-
inni, sem gætu veríð þessi bæjar-
hús Reykjavíkur.
Lýður vekur athygli á því, að á
þessum tíma verður vart „patriot
isma“ hér, sem fari um tíma
nokkuð saman við fyrstu slíka
vakningu meðal Islendinga í
Kaupmannahöfn. Holstein greifi
áminnir Skúla fógeta beinlínis
um slíkt í bréfi. þar sem Skúli er
hvattur til að gera betri grein
fyrir tillögum þeim um endurbæt-
ur á atvinnuvegum Islendinga,
sem hann hafði sett fram í ritgerð
sinni um Skagafjarðarsýslu. þótt
greifinn telji reyndar .fullþjóð-
legan keim af þeim".
HAFMEYJAN SMlÐUÐ I
REYKJAVÍK
Þar sem Lýður fjallur um skip
Innréttinganna, sem f.vrst voru
tvær seglskútur, Friðriksösk og
Friðriksgjöf, kemur m.a. sú nýj-
ung fram, að Hafmevjan íslenzka
eða Den Islandske Haffrue, sem
f.vrirtækið eignaðist eftir að Frið-
riksgjöf först 1760. er smíðuð á
vegum Innréttinganna í Reykja-
vík og segir Lýður. að það sé
þriðja þiiskipið. sem smíóað er
hér á landi. Það fyrsta smíðaði Sr.
Páll í Selárdal, annað Duggu-Ey
vindur og þarna verður það þriðja
til og nú á vegum opinberra aðila.
A reíkningum Innréttinganna
næstu sex árin fyrir 1760 er fram-
lag til skipasmíða 1336 rd, 32 sk..
og i greinargerð sinni til Lands-
nefndar getur Skúli þess. að árið
1753 hafi skip það, sem flutti vist-
Rætt við Lýð Björnsson sagnfræðing
meðmælabréf, undirritað af Þor-
keli Þórðarsyni, umsjónarmanni
(öeeonomus) Innréttinganna.
Forsvarsmenn Innréttinganna,
þeir Holm og Pahl, neituðu kröfu
Ragnheiðar og kváðu hana hafa
orðið sér úti um meðmælin á sér-
staklega ísmeygilegan hátt, en
auk þess hafi hún, jafnskjótt og
hún hafi komizt yfir föt til að
skýla sinum nakta líkama, óhlýðn-
azt skipunum húsbænda sinna og
bendir þetta til, að þeir Páhl hafi
ekki verið of hrifnir af kæru
Ragnheiðar. Til andmæla launa-
kröfunni leggja þeir fram afrit úr
launabókinni sem sönnunargagn.
Ljóst er þó af bréfi frá Holm til
amtmanns, sem þá var Ólafur
Stephensen, dagsettu 5. desember
1766, að amtmaður hefur vakið
athygli þeirra Pahls á gildandi
lagaákvæðum um vistráðningu,
en ekkí er Ragnheiður á skrá yfir
starfsmenn fyrirtækisins næsta
ár á eftir. Árið 1767 var Þorkeli
Þórðarsyni og sagt upp störfum.
Hvorkí Ragnheiður né Þorkell
Þórðarson vilja láta I minni pok-
ann, og er þaö mjög merkilegt á
þessum tíma. Segir Lýður, að
þarna getí verið fyrsti votturinn
að félagslegri samstöðu verka-
um að ég kom hingað í fyrra vetur
í desember mánuði tíðliga, og fór
hér þá til spunaverks, hefi síðan
við það verið til þess nú I dag, mér
var burtvísað, sem hér með fylgj-
andi seðill bókhaldarans Holms
útvfsar, og hefi ei I min laun
annað meðtekið en 4 al. af 20
föðmum klæðis, ei fullar 5 al. af 5
föðmum lérefts, 2 lýsipund tóbaks
og 7 fiska í peningum. Nú þykist
ég stórum vanhaldin, að ég skuli
burt víkja undir sjálfan vetur
bjargarlaus, sem hvergi á höfði
mínu að að halla, nema flakka út
og suður manna á meðal og fá ei
meira en sagt hefi I laun og vetr-
arkost. En ég mun sjálf bevisað
geta með guðs hjálp, að þeir kven-
menn, sem hafa eigi meira unnið
en ég, munu þó hafa fengið og fá
meiri laun en hér tiltekin eru. Er
þvf mín auðmjúk bón til yðar vel-
byrðugsta, að þér upp á guðs
vegna svo vel gjörið og tilsjáið,
annað hvort að ég fái hér vetrar-
langt að vera, eður og ég fái pen
inga fyrir minn kost til næstkom-
andi krossmessu, með hverjum ég
kaupa kynni mitt lífs uppheldi.
Ég vænti hér uppá náðugr-
ar bænheyrslu af yðar velbyrðugst
um og vil alltíð finnast og vera
það minn sannleiks vitnisburður,
að síðan ég kom hingað á næst-
liðnu sumri, hefi ég fyrir mfna
persónu ei annað heyrt eður séð
til nefndrar Ragnheiðar en frómt
og æriegt til orða og verka, og það
ég hefi séð hana af útiverkum
gjöra, þá er hún í betra lagi til
þess þjónustukvenmaður, en um
innanbæjar þjónustu kann ég
ekkert að segja.
Þegar svo Pahl gengur sýnilega
að honum að taka meðmælin aft-
ur og ber á Ragnheiði að hafa
fengið meðmælin á sérlega
ísmeygilegan hátt, þá skrifar Þor-
kell aðeins þessa athugasemd:
Eftir það ég útgaf ofanskrifað att-
est, hefi ég af öðrum spurt, að
nefnd Ragnheiður Jónsdóttir hefi
sér ótilbærilega hegðað til orða
við sinn yfirboðara hr. Pétur Kol-
beinsson og jafnvel fundin að smá
tíveríi, hvað ég þá ekkert af vissi
og hafði eigi heyrt.
Amtmaður Ólafur Stephensen
er í sínum bréfum harður við
Innréttingamenn, vísar til laga
um að vistráðning sé bundin við
krossmessu ár, ekki megi vísa
þjónustufólki brott fyrr, en aftur
á móti eigi að straffa ótrúu, lötu
og uppreisnargjörnu þjónustu-
fólki með peninga sekt og gapa-
MEST AF PACK OG KERSEY
I erindi sínu nefnir Lýður fram-
leiðsluvörur ullar- og klæðaverk
smiðjunnar og kemur þar ýmis-
legt fróðlegt fram. Til dæmis hef-
ur sýnilega verið til sérstakur vef-
stóll fyrir gólfteppi, sem þarna
hafa verið ofin og á einum stað er
nefnt brókaði, sem þá hefur vænt-
anlega verið ofið I sama stöli. Lýð-
ur nefnir garn, vaðmál, hörléreft,
hörstriga (blaarlærred), kersey,
sem er grófur ullardúkur, kennd-
ur við borgina Kersey I Suffolk á
Englandi, sayette, sem mun hafa
verið notað i sparlök, filt eða
flóka, pyklagen og paek, sem voru
dýrustu tegundirnar af klæði,
sem verksmiðjurnar framleiddu
og var pyklagen dýrara, rask eða
arrasdúka, kamgarn, flannel,
emms eða embs, en það var slétt-
ofið ullarefni kennt við Borgund-
arhólm, Calemanque, en það var
ullardúkur, ýmist einlitur, rönd
óttur eða með blómamynztri, lík-
lega áþrykktu, triffel, sem mun
sama klæðistegund og nefnd var
hálfstykkisklæði eða Salzwedel
við Magdeburg, en það var ein
Hansaborga, sarsogserge, en það
var í fyrstunni ofið úr silki, en
síðar var nafnið notað um létt
ullarefni með áberandi vaðmáls-
vend, brókaði og mynzturofið ull-
arefni og baj eða svanabaj, en það
var þykkt og mjúkt lausofið ullar-
efni, þæft og ýft. Tekið er fram,
að fleiri efni voru framleidd, en
mest var framleitt allt tímabilið
af pack og kersey. I bréfi einu,
dagsett 27. desember 1793 er get-
FYRSTA SAMSTAÐA VERKA-
FÓLKS?
Lýður drepur á mjög merkilegt
mál í erindi sínu, sem hann er að
kanna, og veitti okkur frekari
upplýsingar um. Hann segir: Árið
1766 var spunakonunni Ragnheiði
Jónsdóttur vísað úr vinnu og gef-
ið að sök að vera þjófótt, óhlýðin,
svikul, orðljót, löt og að hirða eliki
um þá blygðunarsemi, sem kon-
um er meðfædd. Ragnheiður taldi
sig aftur á móti eiga inni ógreidd
laun hjá fyrirtækinu og kærði
málið til amtmanns og lagði fram
fólks hér á landi og ætlar að halda
áfram rannsóknum sínum á því
hvað um þau varð. Segir hann
sýnilegt, að Þorkell hafi staðið að
baki Ragnheiði. Bréfið, sem hún
skrifár amtmanni, til að kæra
meðferðina á sér, er merkilega
vel stilað, fyrir utan það, að hug-
rekki hefur þurft til slíks. Þar
segir:
Háttvirðandi Herra,
Ég orsakast hér með að um-
kvarta fyrir yðar velbyrðugheit
fundin í að biðja fyrir yður til
guðs og góðs árnandi og þénandi
meðan
tóri
Ragnheiður Jónsdóttir.
Meðmælabréf Þorkels Þórðar-
sonar til Ragnheiðar Jónsdóttur
hljóðar svo:
Með því Ragnheiður Jónsdóttir,
sem héðan frá Reykjavík nú vík-
ur, óskar af mér vitnisburðar um
sína hegðan og breytur þann tíma
ég hefi henni samtfða verið, þá er
stokk, og gangi það ekki, eigi hús-
bændurnir, áður en þeir vísi þeim
brott, að láta prestinn og önnur
yfirvöld áminna þau um hlýðni og
að gera skyldu sína. Hjálpi það
ekki, þáteljist þetta fólkllausafólk
og megi dæma það í tugthús. En
ekki má hrekja það I burtu. Gerir
hann Innréttingum að skyldu að
halda stúlkuna, þar til útséð er
um að hún vilji bæta ráð sitt og
sýna meiri trúskap og dugnað en
fram að því, eða þar til hún verði
þá dæmd til tugthúsvistar.
Ekki kvaðst Lýður enn vita
hvað af stúlkunni varð, en hefur
hug á að leita heimilda um það.
ir til Innréttinganna, fermt timb-
ur, ætlað til smíði jaktar, í Moss í
Noregi og með því kom tslending-
urinn Krákur Eyjólfsson, semöðl-
azt hafði mikla reynslu í skipa-
smíðum i verkstæðum á Brimar-
hólmi. Af reikningum frá íbúum
Hornstranda, t.d. Hallvarði Halls-
syni er ljóst að rekaviðs til skipa
smjða var aflað þar á árunum
1756—1757. Járnsmiður starfaði
við Innréttingarnar. Haffrúin var
seld á uppboði í Kaupmannahöfn
1766 og lenti til Skotlands, en
áður hafði komið til greina að
höggva skipið upp.
Lýður Björnsson á gangi á slóðum Innréttinganna og við eitt húsanna, sem enn stendur.
Vaktarinn hætti þegar fyrsti
vínskenk-
urinn kom
Glefsur úr sögu Reykjavíkur — Glefsur úr sögu Reykjavíkur — Glefsur úr