Morgunblaðið - 05.01.1975, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JANUAR 1975
17
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Dr Kristinn Guðmundsson
fyrrum utanríkisráðherra
og sendiherra rifjar upp
endurminningar sínar. Gylfi
Gröndal skráði. Setberg,
Reykjavík 1 974
Dr. Kristinn segir meðal annars
svo, þegar hann getur fyrstu sam-
funda sinna við hinn viðkunna
valdamann Leonid Brezhnev:
„Ingvi Ingvarsson var með mér,
en hann er hár maður vexti eins
og ég. „Eruð þið allir svona
hávaxnir Islendingar?" spurði
Brezhnev. „Við erum taldir meðal-
menn á íslandi," svaraði ég. Þá
hló Brezhnev."
Þegar ég las þetta, brá ég mér i
skyndi hart nær sextiu ár aftur i
tímann og allar götur vestur að
Hrafnseyri. Veturinn 1915 —'16
var ég við nám hjá séra Böðvari
Bjarnasyni. Þá var það rétt fyrir
jólin, að mig minnir daginn áður
en við lærisveinar séra Böðvars
ætluðum að fara i jólafrí, að þrjá
Barðstendinga, sem voru við nám
i Núpsskóla, bar að garði. Einn
þeirra var Kristinn Guðmundsson
frá Króki á Rauðasandi. Man ég,
að það barst í tal, að hann þyrfti
að fara yfir fjóra fjalivegi og þrjá
firði til þess að komast heim. En
ég man meira um Kristin. Ég fékk
að vita að hann væri einungis 18
ára, en mér virtist hann hæstur
allra manna, sem ég hafði þá
augum litið og það sem meira var:
Hann var þegar orðinn svo þrek-
vaxinn, að mér fannst hann svara
sér vel. En minnisstæðast varð
mér það, hvað þessi stórvaxni
unglingur var festulegur og um
leið drengilegur á svip. Loks
minnist ég þess, að þá er staðið
hafði verið upp frá borðum, gekk
ég til Kristins, seildist upp á öxlina
á honum og sagði: „Það hefur
tognað meira úr þér á árinni
heldur en sumum öðrum." Þá
„leit hann niður á mig", og kímni-
glampa brá yfir andlitið um leið og
hann sagði: „Ég gæti nú trúað, að
þú værir hnellinn."
Þegar ég hafði horfið á vit
þessara minninga og var aftur
kominn að bókinni Frá Rauða-
sandi til Rússíá, fletti ég henni og
hugsaði sem svo: „Öll frásögnin i
þessari bók er mótuð af þeirri gerð
sögumannsins, sem ég taldi mig
sjá i svip hins gjörvulega og gæfu-
lega átján ára unglings -— og svo
bregður fyrir annað veifið
skemmtilegri og stundum allt að
þvi djarfri kimni...
Fyrsti kafli bókarinnar er rabb
milli dr. Kristins og viðmælanda
hans. í þvi rabbi er gripið niður
hér og þar, og þó er það ekki með
öllu ómerkilegt. Þar er allskýr
mynd af dr. Kristni, þar sem hann
er setztur i helgan stein hjá sinni
ágætu konu, sáttur við lífið og
tilveruna — og hefur ekki annað
skyldustarf en að vera — ekki
ambassador til innkaupa — held-
ur sendifulltrúi. Þarna er hann
umkringdur bókum, minjagripum
og minningum, vikur að ýmsu á
við og dreif, en segir aðeins eitt,
sem ég minnist sérstaklega að
bókarlokum:
„Tilviljun hefur ráðið miklu i lifi
minu. Ég hef aldrei gert neinar
áætlanir um framtíðina. Ég hef
látið reka á reiðanum; beðið þang-
að til tækifærin komu af sjálfu sér.
Þetta er satt og er nú ekki hrós-
vert."
Þetta gæti virzt mega til sanns
vegar færa, en við það er þó vert
að gera eina athugasemd: Vissu-
lega hefur dr. Kristinn ekki verið
maður, sem hefur ætlað sér að
komast til vegs og fjármuna, hvað
sem það kostaði og hverjum sem
vikja þyrfti úr vegi, en hins vegar
hafa það þó alls ekki verið til-
viljanir, sem ráðið hafa ferli hans.
Þar hefur fyrst og fremst komið
til, að hann hefur ævinlega gert
skyldu sina og unnið sér þannig
verðugt traust. Sá, sem segja má.
að mestu hafi annars ráðið um
lifshlaup hans, er sami maður og
aftur og aftur réð miklu um,
hvernig ég komst blásnauður
ieiðar minnar, prófessor Alexander
Jóhannesson, maður sem var
meiri flestum öðrum að drengskap
og framtaki. Dr. Kristin langaði til
að fara utan og stunda málanám,
en hann átti þessi ekki kost sakir
féleysis. Hann innritaðist svo i
Háskóla íslands og las lög af
miklu kappi. Dr. Kristinn segir
svo:
„Um veturinn var tilkynnt f
skólanum, að isienzkur stúdent
gæti fengið styrk til náms i Kiel.
Mér datt ekki einu sinni i hug að
sækja um hann. En dag nokkurn
kemur Alexander Jóhannesson til
min og segir mér, að nú sé illt t
efni með Þýzkalandsstyrkinn.
Enginn þeirra stúdenta, sem sótt
hafi um hann, sjái sér fært að
þiggja hann. Siðan spyr hann mig,
hvort ég sé ekki fáanlegur til að
fara til Kiel. „Jú, ég get farið,"
svaraði ég. Ég sagði þetta í hálf-
gerðu hugsunarleysi, en varð nú
að standa við orð min."
Ójá, — það var nú einmitt sú
skyldutilfinning hins unga náms-
manns, sem réð úrslitum, og ekki
mun það hafa verið tilviljun. að dr.
Alexander leitaði til hans. Hann
mun áreiðanlega hafa spurzt fyrir
um hinn myndarlega og drengi-
lega pilt. Svo fór þá pilturinn til
Kiel, las þar hagfræði og prúss-
nesk lög. sem skylt var að lesa, en
einnig þjóðarétt, og eftir náms-
dvöl i Berlin tók hann doktorspróf
við háskólann í Keil. Það var svo
engin tilviljun, að Brynleifur
Tobiasson, sem þekkti dr. Kristin
úr menntaskóla og einnig frá
Þýzkalandi, benti Sigurði skóla-
meistara Guðmyndssyni á hann,
þá er vant var þýzkukennara við
hinn nýstofnaða menntaskóla á
Akureyri. Dr. Kristinn varð vinsæll
og vel metinn kennari, siðan
skattstjóri, bæjarfulltrúi og tvisvar
varaþingmaður Framsóknar. Þá er
svo Hermann Jónasson viidi ekki
verða ráðherra í ráðuneyti Ólafs
Thors 1953, en flokkur Hermanns
átti kost á að velja mann i sæti
utanrfkisráðherra, sá Hermann
ekki i hópi sinna manna nokkurn
hæfari en dr. Kristin, mikinn og
áreiðanlegan starfsmann og sér-
fræðing i þjóðarétti. Þegar síðan
meðferð utanrikismála fellur í hlut
Alþýðuf lokksins 1956, er það
mjög að vonum að dr. Kristinn er
skipaður ambassador í London, og
svo lýkur hann þá starfsferli sin-
um i þágu ríkisins austur í
Moskvu, þegar aldurstakmark
dæmir hann úr leik. Þarna ræður
hreint engin tilviljun frekar en áð-
ur.
Þessi bók er rituð á lipru og
hreinu máli og vitnar alls staðar
um það, að Gylfi Gröndal hefur
gert sér mjög mikið far um að
þræða frásagnarhátt og málfar dr.
Dr. Kristinn Guðmundsson.
Kristins. Hún er og öll mjög svo
læsileg, sums staðar skemmtileg,
einkum þar sem nýtur kimni sögu-
mannsins. Þá er mjög fróðlegur,
skýr og skipulegur kaflinn um af-
skipti dr. Kristins af varnarmálun-
um, og virðist mér augljóst. að þar
hafi notið við festu hans, skapstill-
ingar og vitsmuna á þann hátt,
sem bezt varð á kosið. Öllum ann
hann sannmælis, sem við sögu
koma, jafnt innlendum sem er-
iendum. Mér til nokkurrar undrun-
ar segir hann, að hann hafi
kunnað enn betur við sig i
Moskvu en London, og þykir mér,
sem ekki mun hafa verið talinn
neinn eðlavinur hinnar rússnesku
ráðstjornar vert að birta hér það,
sem dr. Kristinn segir um Rússa:
„Þótt sitthvað megi að þjóð-
skipulagi Rússa finna, er lika
margt til fyrirmyndar hjá þeim.
Agi i skólum er góður, og unglinga-
vandamál þekkjast varla Þessi götu-
strákalýður, sem veður uppi hér á
Vesturlöndum rænandi og ruplandi
Framhald á bls. 31
„Það er löng leið frá
Rauðasandi tilRússíá”
bætur geta verið margt annað en
kauphækkanir, og ýmislegt getur
komið til greina á því sviði."
Formaður Alþýðuflokksins seg-
ir ennfremur: „Hluti þessarar
verðbólgu er erlendur. Á því sviði
gætu tslendingar gert skipulegt
átak til að draga verulega úr
notkun á bensíni, sykri, fóðurbæti
og öðrum vörum, sem mest hafa
hækkað á heimsmarkaði. Innan-
lands hefði þurft að afgreiða fjár-
lög með verulegum greiðsluaf-
gangi, sem ekki væri dælt aftur út
í kerfið. Ríkisstjórnin getur hert
til muna aðhald að útlánum án
þess að til atvinnuleysis komi.
Ekki ætti að taka meiri lán með
vísitölutryggingu en lánað er út
með sömu kjörum, og takmarka
ætti erlendar lántökur."
Obilgjarnar
kröfur
Ólafur Jóhannesson, dóms- og
viðskiptaráðherra, segir í svari
við spurningu Morgunblaðsins á
gamlársdag, að eins og nú horfi sé
ekki grundvöllur fyrir kjarabót-
um, og í framhaldi af því segir
hann: „En rétt er að hafa í huga,
að hinn öri verðbólguvöxtur á
liðnu ári á að langmestu leyti ræt-
ur að rekja til verðhækkana á
innfluttum vörum, og þá ekki
hvað síst á olíuvörum eins og al-
kunna er. Við slíkt getur engin
ríkisstjórn ráðið. Of hátt spenntar
kaupkröfur eiga og nokkurn þátt í
hinum öra verðbólguvexti síðustu
12 mánaða, og þá ekki hvað sist
óbilgjarnar kröfur þeirra stétta,
sem hafa sérstaka aðstöðu til að
knýja fram vilja sinn.
Ég get einkum bent á eftirfar-
andi úrræði til að halda aftur af
hinum öra verðbólguvexti: Hemla
hækkanir á verðlagi og þjónustu,
jafnt opinberri sem annarri, eftir
því sem unnt er, gæta hófsemi i
framkvæmdum, bæði hjá því
opinbera og einkaaðilum, beita
ströngu aðhaldi í peninga- og
lánamálum og sveigjanlegri
vaxtapólitík, nota verðtryggingu
fjárskuldbindinga meir en nú er
gert, lögleiða skattfrjálsan
skyldusparnað af hærri tekjum,
endurskoða vísitölukerfi og
reikna kaupgjaldsvísitölu út að-
eins á sex mánaða fresti."
Ekki svigrúm til
almennra kjarabóta
Magnús Torfi Ólafsson, for-
maður Samtaka frjálslyndra og
vinstri manna, segir hér í Morg-
unblaðinu: „Eins og nú horfir
virðist ekkert svigrúm vera til
almennqa kjarabóta, en brýnt er,
að hlutur þeirra, sem lægst eru
launaðir, verði réttur." Magnús
Torfi fjallar síðan um þau úrræði,
sem að hans mati koma helst til
greina og segir.
„Ráðið til að draga úr verðbólg-
unni er að feta brautina til bæri-
legs jafnvægis i þjóðarbúskapn-
um. Sníða verður af verðbótakerf-
um launþega og framleiðenda
agnúana, sem hafa gert þau að
sjálfvirkri verðbólgukvörn. Verð-
tryggja ber sparifé og fjárskuld-
bindingar til langs tíma. Fjár-
magna ber framkvæmdir í ríkari
mæli en gert hefur verið með
innlendum sparnaði."
Stefnum að meiri
jöfnuði en aðrir
AUar eru þessar yfirlýsingar
formanna stjórnmálaflokkanna
athyglisverðar, þó að sitt hvað
megi við einstök atriði athuga. Að
þessu sinni virðast forystu-
mennirnir vera á einu máli um
eðli efnahagsvandans og það sem
meira er, að svipaðar hugmyndir
virðast liggja að baki þeim úrræð-
um, sem enginn dregur í efa, að
óhjákvæmilegt er að gera .1 því
skyni að stemma stigu við verð-
bólgunni.
Formenn stjórnmálaflokkanna
vara þannig við of miklum erlend-
um lántökum til þess að standa
undir auknum framkvæmdum og
rekstri ýmiss konar þjónustufyr-
irtækja eins og átt hefur sér stað
á undanförnum árum. Þeir hvetja
til aukins sparnaðar innanlands
og nefna m.a. verðtryggingu fjár-
skuldbindinga. Þeir eru sammála
um, að opinberir aðilar og einka-
aðilar verði að gæta hófs í fram-
kvæmdum á næsta ári og virðast
líta svo á, að nokkur samdráttur í
opinberum framkvæmdum muni
ekki stefna atvinnuöryggi í tví-
sýnu, heldur þvert á móti draga
úr spennu og eftirspurnarþenslu.
Þá er athyglisvert, að formenn
beggja stjórnarflokkanna og for-
menn beggja lýðræðisflokkanna í
stjórnarandstöðu telja ekki vera
grundvöll fyrir almennum kaup-
hækkunum á næsta ári. Það hefur
lengi viljað loða við, að menn neit-
uðu að viðurkenna þá staðreynd,
að almennar lífskjarabætur
hljóta að vera háðar þjóðarfram-
leiðslu og aukningu þjóðartekna á
hverjum tfma. Nú virðast menn á
hinn bóginn hafa gert sér grein
fyrir því, að það er út í hött að
setja fram kröfur um aukinn
kaupmátt launa, þegar almennar
þjóðartekjur minnka um 1% tvö
ár í röð eins og nú er allt útlit
fyrir. Kauphækkanir, sem ekki
eiga sér stoð í aukinni þjóðar-
framleiðslu og auknum þjóðar-
tekjum hljóta ávallt að vera
óraunhæfar, þær kynda undir
verðbólgu og verðlagshækkunum
og valda þeim þyngstum bú-
sifjum, sem verst eru settir.
Nú virðast þær skoðanir vera
ríkjandi, að gera verði sérstakar
ráðstafanir í tengslum við al-
mennar efnahagsaðgerðir til þess
að bæta stöðu þeirra, sem lægst
hafa launin. Þetta var í fyrsta
skipti gert með bráðabirgðalögum
núverandi ríkisstjórnar um svo-
nefndar launajöfnunarbætur. Og
forystumenn allra lýðræðisflokk-
anna telja rétt að halda þessari
stefnu áfram, eftir því sem föng
eru á.
Geir Hallgrímsson forsætisráð-
herra sagði í áramótagrein sinni:
„Raunar liggur i augum uppi, að
við, sem lifum í nábýli í litlu
þjóðfélagi, verðum að stefna að
sem mestum jöfnuði i tekjuskipt-
ingu. Við hljótum óhjákvæmilega
að ganga lengra í þessu efni en
aðrar þjóðir. Hér á landi verður
ekki unað við annað en allir njóti
viðunandi lífskjara, og hafi jöfn
tækifæri til að þroska hæfileika
sína og njóta lifsins. Annað yrði
aldrei þolað og kemur ekki til
álita.“
Skilningur ein-
staklinga og
samtaka þeirra
Þess gætir oft í umræðum um
efnahagsmálefni, að menn líta
svo á, að aðgerðir stjórnvalda
einar út af fyrir sig ráði úrslitum
um þróun mála. Svo er vitaskuld
ekki. Við búum í meira lýðræðis-
þjóðfélagi en svo. I framhaldi af
því, sem áður er sagt, er allrar
athygli vert, að formenn stjórn-
málaflokkanna, hvort sem þeir
eru í stjórn eða stjórnarandstöðu
leggja áherslu á það í áramóta-
greinum sinum, að hér þurfi að
koma til átak þjóðarinnar allrar
og útrýma þurfi verðbólguhugs-
unarhættinum.
Benedikt Gröndal hvetur m.a.
til þess að lagt verði að fólki að
spara og segir: „En kjarni málsins
er að útrýma verðbólguhugsunar-
hætti landsmanna." Ólafur
Jóhannesson segir m.a.: „En síð-
ast en ekki sist þarf þá hugarfars-
breytingu að menn almennt vilji
vinna gegn vrðbólgu í raun og
veru, þ.e. ekki aðeins í orði,
heldur og á borði.“
Geir Hallgrimsson sagði m.a.
um þetta atriði i ávarpi sinu til
þjóðarinnar: „Það liggur í eðli
okkar fjölþætta þjóðfélags, að
einhliða aðgerðir af opinberri
hálfu duga ekki einar sér.
Skilningur og stuðningur ein-
staklinga og samtaka almennings
er nauðsyn til árangurs. I þessu
felst valddreifing, sem er þáttur í
lýðræðisskipulagi okkar.“
Þau tilvitnuðu ummæli, sem
hér hefur verið vakin athygli á,
geta ef til vill gefið von um mál-
efnalegri umræður um þau við-
fangsefni, sem glíma þarf við á
þessu ári. Eflaust eru flestir van-
trúaðir á að svo muni verða, en
eigi að sfður er hér um athyglis-
verðar staðreyndir að ræða. Mest
væri þó um vert, ef slík afstaða
gæti leitt til sameiginlegs átaks
þjóðarinnar gegn efnahagsörðug-
leikunum í stað innbyrðis átaka
og stéttastríðs.