Morgunblaðið - 18.02.1975, Blaðsíða 5

Morgunblaðið - 18.02.1975, Blaðsíða 5
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 18. FEBRUAR 1975 5 ÞAÐ liggur í augum uppi, að norrænir rithöfundar hafa á siðasta áratug dregið pólitiska þanka í vaxandi mæli inn i skáldskap Sinn. Æ fleiri rithöf- undar hafa meðvituð pólitísk markmið með verkum sínum eða þeir stilla fram persónum sínum og umhverfi á bakgrunni félagslegra og efnahagslegra skilgreininga. Og fyrir utan skáldskap sinn tala skáldin og skrifa um pólitík. Jafn augljóst er, að stjórn- málamenn fjalla í stöðugt minni mæli um bókmenntir og listir, nema um sé að ræða að gera þær óskaðlegar. Það, sem ég tala um nú, er séð frá dönsku sjónarhorni og ég bið fyrirfram afsökunar, ef ég móðga með því listelskandi Is- lendinga, Norðmenn, Finna, Færeyinga og Svía. I pólitiskum ræðum heyrist afar sjaldan vísað til eða vitnað í bókmenntir eða höfð af þeim not á annan hátt. Það kom mér því þægilega á óvart, þegar for- seti Norðurlandaráðs, Ragn- hildur Helgadóttir, vitnaði í Shakespeare i ræðu sinni í gær. Gjarnan er litið á pólitik sem list hins mögulega og svo virð- ist, sem stjórnmálamennirnir líti þar af leiðandi á list sem pólitík hinna ómögulegu, utopiur einar og gefi henni þess vegna ekki gaum. Einnig mætti þó reyna að lita á list sem mögulega pólitík. Torben Broström magister flytur ræðu sfna um Hannu Salama. einnig hinar niu bækurnar, sem verðlaunanefndin fjallaði um — ekki sizt með það i huga, að opinber öfl i Finnlandi gerðu mikið til að koma í veg fyrir að fólk — og þau sjálf — læsi fyrri bækur Salamas rétt. Ég hugsa allt aftur til þeirra tima í kringum 1964, þegar „Jónsmessudansinn" var rit- skoðaður. Það var tilraun til að koma i veg fyrir, að við læsum um við- brögðin við þeirri pólitík, sem þá var viðhöfð, það er að segja heyrðum rödd þeirra, sem stjórnað var. Þvi að — eins og áður sagði, — bókmenntirnar eru meðal annars svar við ráð- andi pólitík, blæbrigðaríkari rödd en sú, sem heyrist á kosn- ingadaginn. En jafnframt eru þær einnig stjórnandanna eigin — kannski niðurbælda — innri rödd. Hin mikla skáldsaga Sala- mas sýnir, að eiginlega falla þessar raddir saman. Hinn finnski titill bókarinnar merkir í nokkurn veginn orð- réttri þýðingu „Enginn verknaður án vitna“ — og byggist á þvi, að fyrr eða siðar komi allt fram í dagsljósið, einka- og opinberar ástæður að- gerða. Og skáldsagan er i sjálfu sér rannsókn, uppljóstrunarfrá- sögn. Raunar á sömu linu og önnur verk, sem Norðurlanda- ráð hefur verðlaunað, svo sem „Slavernes Öer“ eftir Thorkild Hansen, „Anna (jeg) Anna“ RFIHOFUNDAR FJAILA Æ MHRAIM POUTIK OG STJÓRNMÁLAMENN Æ MINNA UM BÓKMENNTIR Rœða Torbens Broströms mag- isters við afhendingu bókmennta- verðlauna Norðurlandaráðs 1975 En það eru þó stjórnmála- mennirnir, sem hafa stofnað til bókmenntaverðlauna Norður- landaráðs — og tónlistarverð- launa. Þegar maður les um út- gjöld til iista og menningarlífs yfirleitt fær maður þá hug- mynd, að þau séu eitthvert einangrað atriði, við hliðina á stjórnmálalífinu, kurteisisvott- ur við verðmæti, sem yfirleitt tilheyra ekki starfinu. I álits- gerðum og skýrslum er talað um þýðingu listarinnar, en ekki um það sagt hver sú þýðing sé. Ekkert áþreifanlegt, engin dæmi. I tilefni af verðlaunaskáld- sögu Hannu Salamas höfum við áhuga á því að leggja áherzlu á skyldleika stjórnmála og lista. En með hvers umboði tala ég hér? Ég á að tjá viðurkenningu Norðurlandaráðs á listrænu starfi Hannu Salamas. Og gagn- vart Norðurlandaráði og al- menningi á ég að rökstyðja val bókmenntanefndarinnar áþess ari bók. Skáldsagan „Siiná nákijá missá tekijá — sem á sænsku heitir „Kommer upp í tö“ gerir manni auð- velt að sjá hinn umrædda skyldleika milli stjórnmála og lista. Hvort tveggja eru þetta, eða geta verið, dæmi um skapandi hugsun um sömu mannlegu tilveru, annars vegar raunverulega, hins vegar ímyndaða. Sérkenni listarinnar er, að þessi reynslu- heimur er settur fram sem upplifun, sem heild og hefur þannig dynamisk áhrif á hug- myndaflugið. Með sinni sér- stöku efnisþekkingu, vali, sam- setningu og þó sérstaklega með málinu — máli, sem verður að standa i upprunalegu sambandi við hlutina — eiga bókmennt- irnar reynslumáta, sem víkkar þekkingu okkar á manne'skjum, á samfélagi, á stjórnmálum. Ekki með einfaldri frásögu eða speglun heldur með sköpun. Það skiptir sérstaklega miklu máli að gera sér grein fyrir því, að heim^." skáldskaparins er einnig viðfangsefni — eða fórnardýr — stjórnmálanna. Ég segi þetta meðal annars i þeim tilgangi að fá sem flesta, einnig hér, tiUÞess að lesa til dæmis Hannu Salama og þá eftir Klaus Rifbjerg „Baltut- lámningen“ eftir P. O. Enquist og „Ingenjör Andrés Luftfárd“ eftir P. O. Sundmann. Skáldsaga Salamas fjallar um ástandió í Finnlandi í Vetrar- stríðinu og framhaldsstríðinu og gerir grein fyrir hinum þjóð- lega, pólitíska og andlega klofn ingi i þjóðfélaginu. Hún notar kommúníska fjölskyldu sem spegil og sér ástandið frá sjón- arhorni andspyrnuhreyfingar- innar. Sonurinn í fjölskyld- unni, Harri Salminen, hefur gerzt rithöfundur og er efni skáldsögunnar eiginlega efnis- söfnun hans, mest bein frásögn verkakonunnar Maiju, i tal- máli, og manns hennar Sánttu Salminen, samtvinnuð sjálfs- ævisaga þeirra tveggja, rofin frásagnarþáttum og sérstökum skýrslum. Lesandinn fær þannig heilmikla málefnalega vitneskju í formi upplifunar um hin stórpólitisku áhrif á meðvitund ættarinnar, fjöl- skyldunnar og einstaklingsins og um þau tilveruvandamál, sem upp koma i samskiptum hinna einstöku persóna. Maður les um hjónabandsvandamál, um hrottaskap lögreglunnar, um pyntingar, skemmdarverk og neðanjarðarstarfsemi. Þetta er það sem kallast „afstöðu“- skáldsaga, en hún afhjúpar óttalaust ófullkomleika mann- eskjunnar og eyðileggj- andi áhrif valdabaráttunnar. Sú kúgun, sem viðgengst i starfi fjölskyldunnar, í hjónabandinu, svarar til hinnar pólitísku baráttu. Þar sést hvernig félagsskapur, per- sónulegur og pólitískur, er gegnsýrður af gagnkvæmri tor- tryggni og uppljóstrunum hvers um annan, og hér er ekki gert upp á milli borgaralegra og kommúnista enda þótt Salama sé á bandi hinna kúguðu. Áhrifamesti þáttur bókarinnar fjallar um svikarann Jaska, vinnufélaga Santtus. Hann hefur ljóstrað upp um ungan kommúnista, sem er pyntaður til bana. Þessi Taisto er tákn mótspyrnuandans, en i ljós kemur, að kannski er það afbrýðisemi sem verður honum að falli. Hér eru átök skáldsög- unnar i hnotskurn. Salama hefur lagt út á hættubraut þess sem kallast mætti viðmiðun sektarvandamálsins, en það hefur hann ekki einasta gert í nafni listræns sannleika heldur í nafni hins exístensíalistiska sannleika. Við viljum gjarnan fá ótvíræðar skýringar. En þær fáum við ekki hjá Salama. Hápunkturinn í þessari rann- sóknarskáldsögu er bréf, sem svikarinn Jaska lætur eftir sig, hinn „heiðarlegi“ svikari, sá sem ber kápuna á báðum öxl- um, óhamingjusöm, sjálf- byrgingsleg manneskja, fórnar- lamb samfélags klofningsins. Skáldsaga Hannu Salama um það, sem fram kemur um mis- tök fortiðarinnar er ekki einasta rannsókn heldur og sjálfsrannsókn, sem virkar storkandi bæði til hægri og vinstri og gagnvart lesandan- um. Hún þyngir manni skap en geislar frá sér hráum kærleika til mannanna og samúð með andmælum þeirra gegn tilveru, sem stjórnendurnir marka. Hún er sú niðurstaða, sem nú leggur fyrir af listrænni at- hugun og umfjöllun rithöfund- arins — sem er tæpra 40 ára aö aldri — á lifinu frá því 1961, þegar hann kom fyrst fram á sjónarsviðið með skáldsögu og síðan smásögur, kvæðasafn, þá fleiri smásögur og skáldsöguna „Jag, Olli och Orvokki" (1968), sem einnig var mælt með til Framhald á bls. 37 • • „Oldungar” keppa r á Islandsþinginu ISLANDSÞINGIÐ 1976 hefst 15. mars með keppni i landsliðsflokki og benda líkur til að allir okkar bestu skákmenn verði meðal þátt- takenda utan stórmeistaranna tveggja. Keppni í öðrum flokkum hefst viku seinna, og verður sú nýlunda í tilefni 50 ára afmæli Skáksambandsins að teflt verður í svokölluðum öldungaflokki og verða meðal þátttakenda þeir Baldur Möller, Ásmundur As- geirsson, Arni Snævarr, Guð- mundur Ágústsson og fleiri kempur. Teflt verður i fyrsta sinn um Islandsmeistaratitil kvenna og stofnað til Bréfskákþings Is- lands. Þá verður í tilefni afmælis- ins boðið hingað landsliði Færey- inga og verður háð landskeppni á 10 borðum, tvöföld umferð, fyrri umferð hefst 24. mars. Ennfrem- ur munu Færeyingar tefla við önnur taflfélög. Aðalfundur Skáksambandsins verður haldinn dagana 5. og 6. apríl n.k. Leiðrétting 1 Morgunblaðinu á sunnudag féll niður nafn viðmælanda Ing- veldar Hjaltested í viðtali á bls. 35. Það var Elín Guðjónsdóttir, sem viðtalið tók. Bezt að auglýsa í Morgunblaðinu OFT VAR ÞORF — EN NU ER NAUÐSYN LÁTIÐ EKKI HINN IMIALAÐA ITTSÖLUMARKAÐ FRAM HJÁ YÐUR FARA. IIREINT ÓTRÚLEG KJÖR. MIKIÐ VÖRUÚRVAL 70% afsláttur 50 <@ji KARNABÆR Utsölumarkaður Laugaveg 66

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.