Morgunblaðið - 28.03.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. MARZ 1976
Matthias Johannessen:
VIII
Kæri Gils.
Eins og ég sagði i bréfkorninu í gær man ég ekki
eftir því að eigendur Morgunblaðsins reyndu að hafa
áhrif á ritstjóra þess. Samt hefur áreiðanlega
stundum verið ástæða til þess, því að við Styrmir
erum upp og ofan gáfaðir eins og gengur og
gerist um venjulegt fólk, og það er vafalaust
rétt hjá Olafi Jóhannessyni, að við þykjurnst
stundum vera frjálsir og óháðir, en erum það ekki í
reynd, því að við erum t.am. bundnir af því sem við
teljum rétt, bundnir af samvizku okkar. Og blessaðri
ærunni, sem Vilmundur Gylfason segir að Morgun-
blaðið eigi, þú fyrirgefur að ég skuli ekki geta
gleymt henni. Mér finnst hún eiginlega það eina sem
máli skiptir. En liklega er það vegna þess ég er
búinn að hlaupa af mér hornin. Og raunveruleg
verðmæti verða dýrmætari með aldrinum, en hismið
eftirsóknarminna. Kannski er þetta barnalegt hjá
mér, en þú veizt að maður verður svolítið barnalegur
með aldrinum.
Ölafur Jóhannesson talaði um duttlunga í opna
bréfinu, sem ég vitnaði til í gær. Já, víst er það,
duttlungafullir erum við Styrmir báðir, eins og ann-
að fólk Fullyrðingar Olafs eru þannig nokkuð nærri
lag! í >máatriðum, en að mínum dómi rangar í höf-
uðatriðum, eins og ég hef nú minnzt á. En þegar’
duttlungar og mannlegur breyzkleiki bætastvið
þröngsýni þeirra blaða, sem verða skilyrðislaust að
túlka stefnu flokkanna sem eiga þau — þá, og þá
fyrst. er voðinn vis. Þú ættir að huga að því, Gils,
hvort ekki sé grundvöllur fyrir því að Þjóðviljinn
verði gerður að almenningshlutafélagi. Það yrði
kannski til þess að einn eða tveir verkamenn eða
sjómenn skrifuðu nokkrar linur í hann öðru hverju
undir eigin nafni. Ösköp er það annars orðið sjald-
gæft. Eru Þjóðviljinn og islenzk alþýðumenning að
farast algjörlega á mis? Það er þá helzt að Flosi sé
eitthvað að dunda við alþýðuna. Skilaðu góðum
kveðjum til hans, við höfum stundum krunkað
saman á Borginni. En gætirðu upplýst mig um það,
hvort Arni Bergmann er e.k. dulnefni? Eg hef grun
um það. Mig minnir Þórbergur hafa haldið því fram,
a.m.k. sagðist hann ekkert skilja í Þjóðviljanum að
leyfa áb. að skrifa svona mikið. Hann sagði að blaðinu
ykkar hefði hrakað.
Þú segir í formála fyrir bók þinni Drekkingar-
hylur og Brimarhólmur, sem ég hef oft minnzt á
áður, að bréfið til Soffíu „i rauða pilsinu" fjalli
„um lítilfjörlegt efni, en sýnir þó næsta glögglega
smábæjarkrit um miðbik nítjandu aldar". Af þessu
tilefni hefur mér aðeins dottið i hug, hvort einhver
eigi á næstu öld eftir að skrifa bókarkorn sem héti
t.d. Bréfið til Árna Bergmanns „í rauða pilsinu" og
mundi það þá að sjálfsögðu fjalla um „lítilfjörlegt
efni", t.d. „smábæjarkrií um miðbik tuttugustu aid-
ar“. Annars er ekki einleikið hvað Árni er hallur
undir þá listamenn sem eru á öndverðum meiði við
hann i pólitík, einkum rithöfunda, a.m.k. sér hann
ekki sólina fyrirþeim. Víðsýni læra menn í Moskvu.
Honum skal alltaf takast ver upp, þegar hann skrifar
um „sína“ menn. Þá myndhverfist hann í sætsúpu.
Það hefði Ovid fundizt of langt gengið. En hvað um
það, Ovid er loksins dauður. Utförin fór fram í 6.
bekk Menntaskólans, ef ég man rétt. Eða var það í
Þjóðviljanum? Þórbergur sagði að áb. væri með allra
leiðinlegasta móti, þegar hann skrifaði um drauga,
einkum lifandi. Geturðu ekki verið sammála mér um
það, Gils, að allt of margir Islendingar festast i
ósýnilegu plastneti alls konar smámuna og nagla-
skapar og verða innlyksa í pólitísku músarholunni
sinni? Ég er ekki að segja að Sjálfstæðisflokkurinn
sé laus við slikt fólk, það dytti mér aldrei í hug.
Sjálfur er ég, því miður, ekki laus við þröngsýni,
maður sem ætti að vera vaxinn frá henni fyrir löngu.
En það er rétt sem þú hafðir eftir Steini Steinarr: að
við lifum á erfiðum timum. Og meðan við þurfum að
berjast fyrir lífinu, er ekki undarlegt, þó að átökin
verði dálitið sturlungaaldarleg.
Við skulum nú samt vona að við lifum af þetta
kaldranalega raunsæispex: að rómantíkin blívi.
„Mér finnst rómantíkin vera það að gera lifið stærra
og fegurra," segir Þórbergur í Kompaníinu . . .
..Þeir svölu segja. að þetta sé vplgjulpg hlpkking.
Þpir revna aftur á móti að gera heiminn og umhverfi
sitt óhugnanlegri en þau sýnast vera. Er það meira
raunsæi en rómantíkin?" Og hann segist hafa gaman
af „dempaðri rómantík“. „Já, meira gaman en af
hjólbeinóttum beinkramarlýð, myrkrinu og blóð-
rennslinu.“ Mér finnst vanta þessa rómantik í Þjóð-
viljann þinn, kæri Gils, og skil ekkert i því eins og ég
hélt að þeír væru verseraðir í Sobbegga afa, a.m.k.
menn eins og Ulfar Þormóðsson og Einar Karl sem
heilsa manni alltaf af kátri kurteisi.
Ég get trúað þér fyrir því, að mér þótti vænt um að
sjá í samtali við Jónas Arnason í Þjóðviljanum 31.
ágúst 1975, að hann telur ýmsar þverstæður fylgja
kostum velferðarríkisins, „kannski er viss kaldrana-
leiki i þvi tengdur því,“ segir Jónas, „að öðruvísi og
minna reynir á menn er. áður. Og svo því, að menn
koma upp margskonar stofnunum til að leysa vanda
fólks — þar með er aukin hætta á því að menn telji
alltaf slíkan vanda verkefni annarra. Ekki ætla ég að
fara að boða endurreisn „siðbætandi fátæktar", en
við megum gjarnan vita af þeim stóru hjörtum, sem
snauðari tímar sáu mönnum fyrir, af því að náttúran
og samfélagið þurftu á slíku óútspekúleruðu trygg-
nasiar-
wvwr
oo.aWar
Svar viö
bréfkorni Gils
ingakerfi að halda. Eg minni á þær fátækar barna-
konur sem alltaf gátu bætt á sig börnum úr næsta
húsi ef dauðann bar þar að dyrum — og var sjálf-
sagður hlutur.
Svo ég bæti á mig fleiri myndum og þversögnum,
þá er ég reyndar efins um möguleikana á að frelsa
heiminn á leiksviði, t.d. með umræðuleikritum,
debatleikritum, sem koma gjarna hingað frá Norður-
löndum og eru full með greindarlegar skilgrein-
ingar, en eiga sér kannski ekki að sama skapi alveg
eins hlýjar hjartarætur. Ég held að það sem með
þeim verkum fæst fram af bættum skilningi á gömlu
fólki eða afbrigðilegum börnum sé því miður lítil-
vaegt miðað við það annað sem hægt er að gera i þeim
málum. En á hinn bóginn getur svo farið að umræðu-
komplexinn verði svo sterkur og yfirþyrmandi að
menn fái ekki lengur notið lífsins í leikhúsi á eðlileg-
an hátt.“
Mér þótti vænt um að Árni Bergmann skyldi koma
þessum orðum nokkurn veginn til skila á síðum
Þjóðviljans, en þó er mér til efs að hann skilji orð af
því, sem Jónas er að fara.
Annars staðar i samtalinu segir Jónas að hann sé
„búinn að fá nóg af því fjasi og að ýmisleg mann-
eskjuleg viðbrögð sem við öll þurfum á að halda séu
„tilfinningasemi" eftir einhverjum mælikvarða á
fólk og samtíð sem ég get ekki viðurkennt. Líka
vegna þess að ég verð ekki var við það að það sé
neinn karlmennskuvottur í reynd að sveia „tilfinn-
ingasemi" og halda fram einskonar kaldrifjunar-
dýrkun, nema siður væri — að roluháttur væri
skammt undan. Eg hefi horft upp á það á ævinni að
þeir eru æðrulausastir í mannraunum sem eru einna
viðkvæmastir í öðrum tilvikum“. (Þetta kallar Hall-
dór Laxness að vísu tilviks-íslenzku og legg ég til að
þið breytið þessu i tilfelli, þegar samtalið verður
prentað í útgáfu á höfuðverkum áb.) En þessi orð
Jónasar Arnasonar þykja mér athyglisverð og mér er
nær að halda að hann gæti siðbætt Þjóðviljann ykkar
verulega, ef hann legði leið sina oftar á ritstjórnar-
skrifstofur hans. Líklega gerir Jónas sér grein fyrir
því, að þessi afstaða hans þykir ekki fín lengur, en
má ég biðja um hana frekar en allt það „fína“ sem að
okkur er rétt nú á dögum; alla þessa „fínu“ pólitík
sem er einna mest mengun á Islandi og er að kæfa
alla tilraun til hugsunar í landinu.
IX
Þú fullyrðir, Gils, að ég sé sérstakur stuðnings-
maður.jafnvel aðdáandi Olafs Jóhannessonar, en ég
vil minna þig á að ég held hann sé svo mikill
flokksmaður i raun og veru, að honum hafi liðið
dálítið betur, þegar Indriði G. fór til hans fyrir
þjóðhátiðarnefnd á sínum tima, enda bað ég Indriða
um það sérstaklega og fór í hæsta lagi með honum til
Ólafs. Báðir eiga þeir skagfirzka rómantík i blóði
sínu, eins og þú veizt. Ég sá að Ólafi leið betur, þegar
Indriði G. var með. Þannig var Ragnar Arnalds
einnig brosmildari, þegar hann sá þig en mig, þetta
eina skipti sem hann mætti með öðrum þingflokks-
formönnum á fundi með forsætisráðherra og okkur
nefndarmönnum. En Ólafur stóð sig eins og hetja,
barði í borðið þegar flestir ærðust og ætluðu að blása
af þjóðhátiðina. Með karlmennsku tók hann upp
merki fyrirrennara sinna, Bjarna Benediktssonar og
Jóhanns Hafsteins. Mér er til efs að árið 1974 hefði
orðið með sama hætti og raun ber vitni, ef hann
hefði látið undan þeim þrýstingi, sem allt ætlaði að
drepa. Mér skilst árið sé björt minning i þjóðar-
brjóstinu. En þarna sá ég að Ólafur lætur ekki
bugast, og kann vel að meta það. Möðruvellingar
fengu líka að kenna á því, þú getur þakkað þínum
sæla að þú lentir ekki þeim megin pólitiskrar grafar,
Gils. En nú sýnist mér Ólafur af einhverjum óskilj-
anlegum og dularfullum ástæðum hættur að vanda
Indriða G. kveðjurnar. Vegir guðs eru órannsakan-
legir, stendur þar. En líklega er þetta enn ein
sönnunin fyrir afstæðiskenningu Einsteins.
En fullvissan um það. að ekki skrifi aðrir i Vísi en
sjálfstæðismenn og einstöku krati veldur auðvitað
sinnaskiptum Ólafs. eftir að Indriði gerðist liðs-
maður blaðsins og Svarthöfði fluttist til á pólitísku
landakorti þeirra Tíma-manna Þetta eigum við á
Morgunblaðinu að sjálfsögðu erfitt með að skilia. svo
margvíslegar skoðanir sem birtar eru í blaðinu og
ólík viðhorf fólks úr öllum stjórnmálaflokkum. En
sumir eiga náttúrlega erfitt með að skilja að dul-
nefni geti flutzt búferlum. ég tala nú ekki um ef þau
fara ,,að fljóta" eins og blessuð krónan.
Skjótt skipast veður í lofti. Allt er lifið breytingum
undirorpið. Við skulum vera við öllu búin og þú skalt
ekki eyða allt of löngum tíma á hafréttarráðstefn-
unni í New York, ef þú ætlar að verða öruggur um
framboð í næstu kosningum. Treystu þeim ekki fyrir
freistingum sinum. Þetta segi ég af góðum hug, þvi
að okkur vantar á Alþingi menn sem eru staðráðnir i
að byggja þjóðarbókhlöðuna, hvað sem tautar og
raular. Það hafa farið háar fjárhæðir í ómerkilegri
fyrirtæki en bókhlöðuna sem ég tel eina nauðsyn-
legasta byggingu á landinu, ef haft er í huga að
verndun íslenzkrar menningar er helzta hlutverk
okkar og æðsta takmark, eins og sagt er á hátiðlegum
stundum. En þó eru nú kannski til menn í þínu
ágæta kjördæmi, sem telja að frystihús séu nauðsyn-
legri en bókhlöður, og á slíkt sjónarmið að sjálfsögðu
einnig rétt á sér. An trausts fjárhagsgrundvallar
verður menning ekki reist. Sagan hefur margsýnt að
mikil menning og ódauðleg list svokölluð spretta úr
auði og framtaki einstaklinga fremur en allra þess-
ara fúlu opinberu stofnana, sem Jónas Arnason
hefur ofnæmi fyrir, ef marka má fyrrgreint samtal.
Margir i kring um þig eru þeirrar skoðunar og
prédika það sýknt og heilagt að rikið sé upphaf allrar
sköpunar. Hegel, sem kalla má langalangafa þess-
arar óhrjálegu kenningar, talaði um „anda" ríkisins.
Guð minn góður, hvað þessi „andi“ hefur leikið
okkur grátt. Ég held hann sé versti uppvakningur
sem sagan þekkir, og annar draugur hafi ekki haft
eins afdrifaríka reimleika í för með sér og þetta
hugarfóstur Hegels, sem þeir tóku svo upp á arma
sina, Marx og Lenin, eins og þú manst, og því miður
er Maó einnig eitthvað bendlaður við Ijennan
draugagang og hefur það jafnvel bitnað á Beethoven
og Konfúsíusi. Heldur finnst mér það ljóður á ráði
Maós formanns. Ég skil nefnilega ekki i því, hvernig
skáld eins og hann geta verið að prédika að brýna
nauðsyn beri til að framleiða staðlaðar hópsálir, sem
eiga litið sem ekkert skylt við tilfinninguna og
„manneskjulegu viðbrögðin" hans Jónasar Árnason-
ar. En þó verð ég að viðurkenna að Konfúsíus er ekki
hámóderne, ef réttar eru lýsingarnar, sem kínverska
stjórnin gefur á honum í nýútkomnu fræðsluriti,
Criticizing Lin Piao and Confucius. Ég sé ekki betur
en hann hafi verið höfundur einhvers þrælabúða-
kerfis, sem við þekkjum annars staðar frá. Kannski
er höfundur Gúlagsins nú loksins kominn í leitirnar,
am.k. var Konfúsíus endurskoðunarsinni, segja Kín-
verjar. En við skulum kanna þetta mál betur við
tækifæri.
Þú gerir e.k. úttekt á pólitíkinni og störfum ríkis-
stjórnarinnar í bréfkorni þínu. Þvi miður gaztu ekki
látið hjá líða að gera okkur Styrmi báða að hálfgerð-
um pólitiskum labbakútum, sem liggja hundflatir
fyrir öllu sem gert er, þó að þú af skiljanlegum
ástæðum vitir að gömlu orðin „flatur fyrir mínum
herra“ eiga fremur við aðra en okkur. Ekki erum við
í framboði eins og þú. Ekki erum við eins og lóða
hundar á eftir hverju atkvæði, gramsandi í háttvirt-
um kjósendum eins og mávar á öskuhaug. Nei, við
erum frjálsir menn að þvi leyti am.k. og ég endurtek
það sem ég hef sagt við þig áður, að samvizkan er
okkar eini húsbóndi, bæti nú við gallharður: okkar
eini flokkur.
En Morgunblaðið hefur stutt ríkisstjórn Geirs
Hallgrímssonar af ýmsum ástæðum. Vil ég nú í iokin
nefna nokkur mikilvæg atriði eins og ég lofaði
þér, hvers vegna við höfum talið skyldu