Morgunblaðið - 01.11.1977, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1. NÓVEMBER 1977
|ITiínri0W Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Bjöm Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Ámi GarSar Kristinsson.
Ritstjóm og afgreiðsla Aðalstræti 6. sími 10100.
Auglýsingar Aðalstræti 6, simi 22480.
Áskriftargjald 1 500.00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 80.00 kr. eintakið
Ínokkra áratugi hefur
ríkt hér staðnað og úrelt
kerfi í verðlagsmálum, sem
byggir á mjög ströngum
verðlagshöftum. Markmið-
ið með þessari haftastefnu
hefur verið aö halda verð-
lagi á nauðsynjavörum al-
mennings í skefjum, stuðla
að takmörkun verðbólgu
og hindra óeðlilegan hagn-
að í verzlun og viðskiptum.
Fram á síðustu ár hefur
þetta haftakerfi átt sér for-
mælendur og stuðnings-
menn. Sá stuðningur hefur
að hluta til byggzt á tor-
tryggni, sem ríkt hefur á
milli þeirra aðila, sem hér
eiga hlut að máli. Að
undanförnu hafa viðhorfin
hins vegar breytzt mjög og
kemur þar margt til. Óða-
verðbólga hefur ríkt í land-
inu þrátt fyrir ströng verð-
lagshöft og hefur það
áreiðanlega dregið úr trú
á, að verðlagshöft hafi þýð-
ingu í baráttu gegn verð-
bólgunni. Jafnframt hefur
verðsamkeppni stórmark-
^aða tryggt neytendum hag-
stæðara vöruverð, dregið
úr tortryggni og aukið
traust almennings í garð
verzlunarstéttarinnar.
Öllum almenningi er nú
ljóst, að verðlagshöftin eru
prósentu ofan á vöruna
sem þeir flytja inn og selja.
Þvf hærra sem innkaups-
verð vörunnar er þeim
mun fleiri krónur koma i
hlut innflytjandans og
smásalans. Því lægra, sem
verð vörunnar er, þeim
mun færri krónur koma í
vasa innflytjandans og
smásalans. Þetta kerfi
stuðlar beinlínis að því að
þeir, sem í verzlun starfa,
hirði lítt um verð og a.m.k.
hvetur það þá ekki til hag-
kvæmra innkaupa. Þess
vegna er þetta kerfi neyt-
endum og launþegum f
óhag.
Fyrir nokkrum árum
gátu menn ekki verið sam-
mála um þessi sjónarmið,
en nú eru viðhorfin breytt.
Spurningin er aðeins,
háu verðlagi. Verðsam-
keppni stórmarkaða hefur
hafið innreið sína í verzlun
og viðskipti hér á landi og
með frjálsri álagningu,
sem hvetja mundi til mun
hagkvæmari innkaupa
mundi þessi verðsam-
keppni stóraukast. Það er
ennfremur skoðun
Morgunblaðsins, að eftir
þá reynslu, sem við höfum
haft af höftum í verðlags-
málum í áratugi, sé í raun-
inni engu að tapa að gera
tilraun með frelsi á þessu
sviði og sjá hvaða áhrif það
hefur. Komi í ljós, að verzl-
unarstéttin misnoti þetta
frelsi er alltaf hægt að
breyta til á ný. En Morgun-
blaðið trúir því og treystir,
að verzlunin muni ekki
misnota slíkt frelsi heldur
muni hún þvert á móti
Frelsi í
verðlagsmálum
neytendum ekki í hag.
Þvert á móti ýta þau undir
óhagkvæm innkaup og
óþarflega hátt verðlag á
nauðsynjavörum almenn-
ings. Þetta haftakerfi í
verðlagsmálum þýöir, að.
innflytjendur og smásalar
hafa heimild til að leggja
ákveðna, yfirleitt lága,
hvort unnt sé að ná við-
tæku samkomulagi um þær
breytingar á verðlagn-
ingarkerfinu, sem þjóna
hagsmunum almennings í
Iandinu. Það er skoðun
Morgunblaðsins, að algert_
frelsi í verðlagsmálum
muni verða bezta vörn
neytandans gegn óeðlilega
leggja sig í líma við að
sannfæra almenning um
gildi þess, þannig að sam-
staða geti orðið um frelsi í
verðlagsmálum til fram-
búðar. Þar sem hér er um
viðkvæmt mál að ræða, er
sjálfsagt að taka tillit til"
þeirra, sem enn eru haldn-
ir tortryggni um, að frelsi í
verðlagsmálum yrði mis-
notað. Þannig væri hægt að
hugsa sér, að frelsi í þess-
um efnum yrði tekið upp i
áföngum, verðlagshöft
yrðu smátt og smátt
afnumin á tilteknum svið-
um, þannig að nokkur
reynsla fengist af frjáls-
ræði á þessu sviði áður en
öllu yrði sleppt lausu. Eng-
inn vafi er á því, að
verzlunarstéttin mundi
leggja metnað sinn í að
sýna fram á kosti frelsisins
umfram höftin, þannig að
hagsmunum almennings
yrði þjónað sem bezt.
Þegar innflutningshöftin
voru afnumin á fyrstu ár-
um viðreisnarinnar blésu
ferskir vindar um íslenzkt
þjóðlíf. En þá urðu eftir
eftirlegukindur, sem við
sitjum enn uppi með, höft í
verðlagsmálum og gjald-
eyrismálum. Það er löngu
orðið tímabært að ryðja á
brott þessum síðustu leif-
um haftakerfisins og það
mundi hafa svipuð áhrif í
þjóðlffi okkar, ef það yrði
gert nú, í verðlagsmálum
og gjaldeyrismálum eins
og þegar innflutningshöft-
in voru afnumin í upphafi
viðreisnarinnar. Aukinn
kraftur og þróttur mundi
færast í atvinnulíf lands-
manna öllum þjóðfélags-
þegnum til hagsbóta, heil-
brigðari viðhorf, meiri
bjartsýni og aukin tiltrú
mundi setja mark sitt á at-
hafnalífið. Við ríkjandi að-
stæður í þjóðfélagsmálum
gæti ríkisstjórnin fátt bet-
ur gert en einmitt þetta.
í skálaræðum er títt sagt að ís-
lendingar beri svipmót landsins,
sem þeir byggja, séu hrjúfir á yfir-
borði en undir búi hlýja Sjálfsagt
nokkuð til í því Enda ekki óeðlilegt
að bæði einstaklingar og heilar þjóð-
ir dragi dám af umhverfi sínu Þá
hlýtur líka fleira í fari þessa lands að
móta þjóðina
Slíkar hugleiðingar skutu upp
kollinum meðan hlustað var á tvo
jarðfræðinga, Karl Grönvold og
Sigurð Þórarinsson, lýsa fyrir troð-
fullum sal Ferðafélagsfólks því sem
er að gerast á Mývatnssvæðinu og
setja í samhengi við vaxtarverki
móður jarðar
Það er nefnilega nokkuð merkilegt
að gerast þarna norður frá á heims-
sögulegan mælikvarða, fyrir utan
það sem okkur varðar, íslendinga
Þar er nú að sannast ný kenning eða
réttara sagt að skýrast áfangi i nýrri
heimsmynd Sú byggir á svonefndri
flekakenningu um að löndin sigli í
6—8 flekum ofan á seigu undirlagi
Víða um jörðina liggi svo hryggir
með sprungum sem gliðna, svo sem
hryggurinn eftir endilöngu Atlants-
hafi Hann kemur upp úr sjó á
einum stað — á íslandi Sannað
hefur verið á undanförnum árum að
þessi sprunga gliðnar að jafnaði um
2 sm á ári eða um 2 m á öld og I
jarðlögin færast að sama skapi frá
henni í báðar áttir Við erum sem !
sagt alltaf að græða land — í miðj-
unm Upp í sprunguna þarf svo að
fylla Það gerir móðir jörð með því
að láta vella upp bráðið hraun í
sprungufyllingar — og við fáum
eldgos Gott og einfalt ráð og hafa
ekki aðrir tæknilærðir sprunguvið-
gerðarmenn traustari fyllingu og
endingarbetri, þegar efnið hefur
kólnað og harðnað
Þetta eru að vísu ekki splunkuný
sannindi Alfred Wegener setti fram
kenninguna 1912, sem með auk-
inni tækni hefur verið að sannast á
undanförnum árum Vitað var hvað
gerist, en ekki hvernig það fer fram
En nú eru jarðvísindamenn og jörðin
sjálf í félagi að sanna norður í Þing-
eyjarsýslu að rifan undir gliðnar ekki
jafnt og þétt, eins og þröng flík utan
á þybbnum kroppi, heldur gerist
þetta með rykkjum öðru hverju, eins
og fyrir átak, þegar flík festist á
nagla og eigandinn heldur áfram
ferðinni Um það bil einu sinni á öld
gliðnar mötull móður jarðar í Þing-
eyjarsýslu og hún gerir við rifuna,
fyllir upp í þetta tveggja metra bil
Átakið þarf að vísu ekki að vera svo
mikið á mælikvarða jarðsögunnar,
til að undan láti, því landskurnin
utan á hnettinum er ekki hlutfalls-
lega þykkari en hýði utan á epli. En
nógu slæmt fyrir þá, sem á staðnum
sitja, svo sem Mývetningar mega nú
reyna Þeir hristast eins og sitji þeir
á jarðbor, semöðru hverju er settur í
gang
Minnir þetta ekki svolítið á háttu
okkar, sem hér búum? Að vilja gera
allt með stóru átaki stöku sinnum en
ekki jafnt og þétt? Þjóðfélag okkar er
líka allt með rykkjum og skjálftum
Þegar við þurfum togara til að veiða
fisk, þá er ekki keyptur einn eða
tveir, heldur upp í 70 í einni bunu
og síðan langt hlé Einstaklingarnir
vilja bæta sinn hag í fáum stórum
stökkum, svo í öllu hriktir Fólk
vinnur sér til óbóta til að eignast allt
í einu Við þetta verðui okkar sam-
félag kannski enn viðkvæmara en
ýmis önnur gróin samfélög, sem
vinna verkefnin jafnt og sígandi og
án sérstakra stórátaka Raunar eru
lýðræðissamfélög sem okkar alltaf
viðkvæm fyrir hnjaski, t d. á borð
við það sem við nú erum nýbúin að
ganga í gegn um — Þá hriktir í
öllum stoðum.
— Þegar valdið á í hlut,-skulum
við ekki minnast á trúna á manninn,
heldur reyra hann í hlekki stjórnar-
skrárinnar, sagði sá góði gamli
Tomas Jefferson. Eða orðrétt á hans
tungu: „In question of power, let no
more be heard of confidence in
man, but bind him down by the
chaines of the constitution.” Þessi
þriðji forseti Bandaríkjanna og aðal-
höfundur sjálfstæðisyfirlýsingar-
innar frægu á 18 öld var býsna
glúrinn karl og heimspekilega þenkj-
andi stjórnmálamaður Vart verður
hann sakaður um að hafa ekki trúað
á sjálfstæði og frelsi til handa öllum
og á tilverurétt mannsins. Hann hélt
því fram eins og hann ritaði í
stjórnarskrá Bandaríkjanna, að hver
manneskja væri fædd með rétt til
lífs, frelsis og hamingjuleitar, svo og
til allra annarra réttinda, sem nauð-
synleg eru til að geta notið fyrr-
nefnds frumréttar. Samt sá hann af
visku sinni, að farsælla væri að eiga
ekkert undir manneskju með vald í
höhdum Og gefa ekkert undir fót-
inn þegar vald af einhverju tagi er
annars vegar, heldur hafa þar allt á
þurru í bundnum leikreglum Hefur
það víða sannast í veröldinni og
með ýmsum hætti
Mér finnst að þessi vísdómsorð
Tómasar Jeffersons gætu átt svolitið
erindi við okkur, til umþenkingar
eftir átök, nú þegar róast og andrúm
gefst til að huga að grunclvállar-
spurningum, án þess að þau bland-
ist saman við kjaramál
Spurningin er þá þessi hvar er
nauðsynlegt að reyra í hlekki í
stjórnarskrá og lögum landsins? Og
hvað er óhættt að losa mikið um til
að al|t fari ekki úr böndunum? I
okkar þjóðskipulagi er öryggis-
ventillinn iögreglan, sem lýtur lög-
um, settum af þar til kjörnum fulltrú-
um og dómstólum. Ef hún losnar nú
frá þeim ramma? Ef lögreglumaður
getur einhvern tíma sjálfur sett sér
leikreglur til að stuðla að einhverju
fyrir sig og aðra? Hvað þá? Er það
ekki meira vald en við viljum veita
nokkrum manni í þessu landi? Og
kæra menn sig nokkuð um að vera
lagt slíkt vald á herðar? í vinnudeil-
um er þessi öryggisventill raunar
alltaf nokkuð lamaður, þar sem lög-
regla má ekki skipta sér af vinnudeil-
um
Þó dæmið sé tekið af lögreglu, þá
gætir þess víðar Fleiri spurninga er
spurt: Á hjúkrunarfræðingur að geta
ákveðið — í átökum, réttmætum
eða ranglátum, til að bæta sinn hag
— hvort sjúklingur fær uppskurð?
Kærir nokkur manneskja sig í raun-
inni um að hafa slíkt vald? Vill hún
ekki heldur finna svolítið sér til
halds og trausts fyrir hlekkjum
stjórnskipulags okkar og leikreglna?
Atburðir í nýafstöðum vinnudeilum
ríkisstarfsmanna hljóta að vekja slík-
ar hugrenningar hjá þeim, sem í
hafa lent og öllum landsmönnum
Áfram má spyrja: Getur löggjafar-
valdið og framkvæmdarvaldið, eins
og gert er ráð fyrir því í stjórnskipun
okkar lands, í raun framselt sitt vald
og hluta til annarra þegar sérstak-
lega stendur á? Ég veit það ekki
Ekki er ég löglærð En einhver til-
finning í sálinni lætur mig draga það
í efa. Kannski var ekki svo slæmt að
ýmislegt fór úrskeiðis í þessu fyrsta
verkfalli ríkisstarfsmanna, til að
vekja okkur öll upp og neyða okkur
til umþenkinga um valdið og hlekki
stjórnarskrárinnar — hversu lausir
eða fastir þeir verða að vera.
Hugsun er til alls fyrst Hér þarf
endurmat og ígrundun allra aðila.
Og enn tek ég fram, að barátta fyrir
kjarabótum i sjálfu sér eru þessu alls
óviðkomandi. Tilgangurinn getur
verið „gú nok ', — ef ég má nota
svo vonda íslenzk-dönsku — þó
eitthvað fari úrskeiðis, eins og hjá
kúrekanum í villta vestrinu, sem
skrifaði Roosewelt forseta úr fanga-
klefa i Arizona:
„Ég er kominn í fjárans vandræði
Ég skaut konu í augað Það var
óvart Ég ætlaði alls ekki að hitta í
augað á þessari konu — það var
konan min sem ég var að miða á '