Morgunblaðið - 02.12.1977, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. DESEMBER 1977
Guðmundur
Gíslason
Hagalín:
Aldarminning
Sveinssonar alþingisforseta
Benedikts
Mér rann þegar í stað blóðið til
skyldunnar, þá er ég var á |>að
minntur, aö annan desember
næstkomandi væru liðin hundraö
ár frá fæðingu þess manns, sem
ég mat meira flestum öörum, sem
ég hef haft kynni af á langri ævi
— Benedikts Sveinssonar, eins
hins glæsilegasta og ef til vill
skörulegasta þjóðmálaleiðtoga ís-
lendinga á fyrstu áratugum
þessarar aldar. Raunar runnu svo
á mig tvær grímur sakir þess, að
ég skrifaði allrækilega grein í
Andvara um þennan mikilhæfa
öðling islenzkra þjóðmála að hon-
um látnum, en þá er ég hugsaöi til
þess, að vissulega væru þeir
margir meðal lesenda Morgun-
blaðsins, sem ekki hafa lesið þá
grein tók þaö af öll tvímæli.
Þannig var háttað stjórnmála-
legu hugarfari foreldra minna, að
mér fannst ég hafa allnáin kynní
af Benedikt Sveinssyni þegar í
bernsku. Það var ættarfylgja frá
dögum langafa minna, Guómund-
ar Brynjólfssonar á Mýrum í
Dýrafirði, Odds Gislasonar
Lokinhömrum og Ólafs Jónssonar
á Auökúlu, næsta bæ við Hrafns-
eyri að líta á Jón Sigurðsson sem
mesta mann íslenzkrar sögu og
skylt aö fylgja þeini af trúnaöi,
sem þóttu ótvíræðast feta i fót-
spor hans í baráttu fyrir fyllsta
sjálfstæði þjóðarinnar í öllum
atriðum. Ég fór mjög ungur að
lesa blöð og hlýða á umræöur um
sjálfstæðismálin, og þess minnist
ég, að þá er ég las um Þingvalla-
fundinn 1907 og göngu mann-
fjöldans til Lögbergs með Bene-
dikt Sveinsson í fararbroddi ber-
andi hinn stærsta þriggja blá-
hvitra fána, þá þóttist ég sjá hann
ljóslifandi með Jón forseta sér til
hægri handar og eldhugann nafna
sinn til vinstri! .. . Og þegar ég
sfðan tíu árum siðar dirfðist að
ganga á fund hins skörulega öðl-
ings, Benedikts Sveinssonar, þótt-
ist ég kenna þar þann mann, sem
ég sá fyrir hugskotssjónum mín-
um bera fánann mikla, sem eigin-
kona hans sjálf haföi saumað, í
broddi fylkingar santhuga
fremdarmanna á fæðingardegi
Jóns Sigurðssonar 1907.
Benedikt Sveinsson fæddist í
Húsavík við Skjálfandaflóa 2. des-
ember 1877. Hann var sonur hjón-
anna Sveins Magnússonar Vík-
ings veitingamanns og söðla-
smiðs, sem kenndi, sig við Vik-
ingavatn í Kelduhverfi, og
Kristjönu Sgurðardóttur ljósmóð-
ur frá Hálsi í Köldukinn. í hinni
löngu grein rninni í Andvara, sem
líka er að finna i safninu Merkir
Islendingar, eru ættum Benedikts
gerð sæmilega rækileg skil, og
vísa ég til hennar, en læt hér
nægja að geta þess, að ættbogi
hans var slíkur, að til hans'telst
ærið margt þeirra manna i báðuni
Þingeyjarsýslum, sem víðkunnir
hafa orðið aö manndómi, dreng-
skap og gáfum. Sveinn Víkingur
og Kristjana Sigurðardóttir höfðu
bæði farið utan til náms, og bæði
voru þau gáfuð. Hann var dreng-
skaparmaður, lesínn, skemmtileg-
ur og oróheppinn, hún vel að sér
til munns og handa, nærfærin við
gesti og hugulsöm, og bæðí höfðu
þau áhuga á almennum málum. Á
æskuárum Benedikts var hafið
blómaskeið í menningar- og
félagsmálum Þingevinga, og
sýslumaður þeirra Benedikt
Sveinsson, var sjálfur hinn flug-
mælski og ósveigjanlegi arftaki
Jóns Sigurðssonar. Hann var mik-
ill vinur þeirra Sveins og
Kristjönu og tíður gestur á
heimili þeirra, og með honum vat
oft sonurin'n, og þar tókst ævilöng
vinátta með þeim Einari og Bene-
dikt Sveinssyni hinum yngri.
Húsavík var ekki ýkjafjölbýl í
þennan tíma, en hún var miðstöð
viðskiptalífsins í hinu víðlenda
héraði, og þangað lögóu leið sína
áhuga- og forýstumenn um hvers
konar mikilvæg mál. Þeir komu
flestir í hið vinsæla veitingahús,
og þar var oft deilt hart, en einnig
reifuð mál af yfirvegun og þekk-
ingu. Má nærri geta að þetta hafi
haft fræðandi og vekjandi áhrif á
hinn hlustnæma og gáfaöa
Benedikt Sveinsson, sem og brátt
reyndist fær um að leggja orð í
belg og það á fögru og fornu máli,
sem virtist vera honum eðlislægt
þegar i æsku, enda fór hann
snemma að lesa fslendingasögur
og jafnvel eddukvæðin.
Sveinn Vikingur náði ekki
háum aldri. Hann lézt aðeins 48
ára gamall. Þá var Benedikt son-
ur hans 16 ára. Foreldrar hans
höfðu þá ákveðið, að setja hann til
mennta, og frá þeirri fyrirætlun
hvarf ekki hin mikilhæfa móðir.
Hann settist í fyrsta bekk latínu-
skólans haustið 1895, og vakti
þegar athygli iiðrum fremur.
Hann var þá þegar mjög fróður í
fslenzku og íslenzkum bókmennt-
um og talaöi fegurst mál og kjarn-
mikiö, og einhver skólabræðra
hans fann upp á að kalla hann
„íslenzka Bensa". Hann varð
mjög vinsæll, þótti flestum prúó-
ari í framgöngu og yfir honum
sérstæð reisn, skemmtilegUr í við-
ræðum, glettinn, án þess að vera
meinlegur. Á skólaárum hans
kom valtýskan til sögunnar, en
þar eð hún gerði ráð fyrir, að sá
íslendingur, sem yrði ráðherra,
byggi i Kaupmannahöfn og bæri
fram mál íslands í ríkisráði,
Dana, reis hin aldraða kempa,
Benedikt sýslumaður, öndverður
gegn valtýskunni, taldi sem fyrr,
aö undirstaöa velfarnaóar ís-
lenzku þjóðarinnar hlyti aö vera
sú, að hún heimti öll sín mál úr
hendi danskra stjórnarvalda. Ein-
ar Benediktsson fylgdi föður sín-
um að málum og stofnaði blaðið
Dagskrá, og vinur hans, skóla-
þilturinn Benedikt Sveinsson,
gerðist forystumaður nteðal skóla-
bræöra sinna gegn meinakindinni
valtýsku. Þegar hann var í þriðja
bekk, flutti hann fyrstu ræðu sína
á opinberum fundi, og brátt tók
hann að rita greinar í Dagskrá.
hvassyrtar og með ágætum orðað-
ar. Hinn aldraði foringi Benedikl
Sveinsson féll í valinn 1899, en
merki hans ekki.
I latínuskólanum var rfkjandi
mikil óánægja með skólastjórn
hins mikla vísindamanns Björns
Olsen, og þegar Benedikt Sveins-
son var í fjóröa bekk, átti fjórðu-
bekkingar í sifelldum deilum við
rektor. Tveir nánir vinir Bene-
dikts Sveinssonar voru reknir úr
skóla, og hann ákvað aö lesa
námsefni fimmta og sjötta bekkja
noröur í Húsavík. Þetta olli þvi,
að viö stúdentspróf 1901 náði
Benedikt ekki þeirri einkunn,
sem þurfti til aö fá notið Garðs-
styrks í Kaupmannahöfn. Af fjár-
hagsástæðum átti hann þess því
engan kost að stunda nám í
islenzkum fræóum í Hafnarhá-
skóla eins og hann hafði ætlaö
sér, og ekki fýsti hann að nema
guðfræði eöa læknisfræöi, en
annars framhaldsnáms var ekki
kostur hér heima I þennan tíma.
Hann ákvað samt að ljúka prófi i
forspjallavisindum, og fékk sér-
stak leyfi til að stunda það nám i
Prestaskólanum. Lauk hann því
prófi með ágætiseinkunn. Svo var
þá ráöin framtíö Benedikts
Sveinssonar, sú, að verða á ung-
um aldri og síðan um áratugi skel-
eggastí, viröulegasti og ef til oft
áhrifarfkasti maðurinn i hópi
þeirra fremdarmanna, sem ekki
gátu sætt sig við önnur málalok í
sjálfstæöisbaráttu þjóðarinnar en
að hún fengi í öllum atriðum
fyllstu umráð sinna mála.
Ekki tel ég mér fært að rekja
hér afdrif valtýskunnar, en þess
verð ég að geta, að þá er heima-
stjórn hafði fengizt með sam-
þykkt frumvarps hins illræmda
Albertís 1903, vár ríkjandi mikil
óánægja með ákvæði þess. Voru
það einkum stúdentar og aðrir
ungir menntamenn, sem höfðu
þar forystu, studdir ráðum hins
mikilsvirta laga- og stjórnmála-
manns, Jóns Jenssonar, bróóur-
sonar Jóns forseta. Svo segir i
Andvaragrein minni.
„Fyrir aðgerðir hans-og áhuga
fengu þeir staðfest af hendi kenn-
ara í ríkisrétti við Kaupmanna-
hafnarháskóla, að sú skoðun
þeirra væri rétt, að sæti í ríkisráði
Dana gætu aðeins átt ráðherrar,
sem væru skipaðir samkvæmt
hinum dönsku grundvallarlögum
og bæru ábyrgð fyrir rikisþinginu
danska. Þótti frumvarpsandstæð-
ingum sannað, að ríkisráós-
ákvæðið bæri eindregiö vitni
hinnar gömlu innlimunarstefnu
danskra atjórnarvalda, jafnframt
þvi sem það væri frekleg móðgun
við fslenzku þjóðina. Töldu þeir
samþykkt þess á Alþingi háska-
lega viðurkenningu á stórdönsk-
um skilningi á réttarstöðu ís-
lands.“
Ekki er unnt að rekja hér ræki-
lega sjálfstæðisbaráttuna enda
hefur margt og mikið verið um
hana rætt og ritað, en skilgrein-
ing sú, sem kemur fram i tilvitn-
un minni í Andvaragreinina, er
dæmigerö fyrir þá stefnu, sem réð
ávallt afstöðu Benedikts Sveins-
sonar í sjálfstæðismálinu. Forsjá
Dana fékk hann aldrei sætt sig
við í einu eða neinu, sent varðað
gæti velferð og frelsi íslendinga.
Hjá honum gætti aldrei tillits til
persónulegra hagsmuna i frelsis-
baráttunni, og var kona hans hon-
um mikill styrkur í þessari bar-
áttu. Hann gekk að eiga 5. júní
1904 Guðrúnu, dóttur Péturs
Kristinssonar bónda i Engey og
Ragnhildar Ólafsdóttur frá Lund-
um í Stafholtstungum. Þau reistu
.bú á Skólavörðustíg 11 og bjuggu
þar alla sina búskapartíð. Vert er
að geta að nokkru húss þess, þar
sem margan bar gest að garði og
mörg veigamikil ráð voru gefin.
Hjónin keyptu það af hinni góð-
kunnu gáfu- og heiðurskonu,
Ólafíu Jóhannsdóttur, sem hafði
erft það eftir frændkonu sína,
Þorbjörgu ljósmóður, kvenskör-
unginn, sem var systir Benedikts
sýslumanns. Þorbjörg lét reisa
húsið skömmu fyrir andlát sitt.
Þar gisti ávallt Benedikt bróðir
hennar, þegar hann sat á þingi.
Áóur bjó hún í steinbænum litla á
gatnamótum Skólavörðu- og
Vegamótastigs og þar leigði Einar
Benediktsson á yngri árum sin-
um.
Börn þeirra Guðrúnar og Bene-
dikts urðu sjö, þrir synir og fjórar
dætur. Synirnir eru, svo sem þjóð-
kunnugt er, tveir látnir, Bjarni
forsætisráðherra og Pétur sendi-
herra, alþingismaður og banka-
stjóri, en Sveinn framkvæmda-
stjóri og maður mikilla athafna er
enn á lffi. Svo er og um tvam
systurnar, Guðrúnu, gifta Jóhann-
esi Zoéga hitaveitustjóra, og
Ólöfu, konu Páls Björnssonar
hafnsögumanns, en látnar eru
Kristjana, sem var gift Lárusi
Blöndal bókaverði, og Ragn-
hildur, stúdent, sem lézt tvítug.
Guðrún Pétursdóttir var ekki ein-
ungis gáfuð kona og vel menntuð.
Hún var hagsýn, mikilvirk og
framtakssöm, gædd heitu skapi
og viðkvæmu, en kunni að gæta
þess svo sem lífið krafði. Um
heimili sitt sá hún af einstakri
alúð, elju og röggsemi, en hafði
þó tóm til forystu um réttindamál
kvenna — og hafði slíkan áhuga á
hugsjónamálum bónda síns, að
hún gat hvatt hann með rökum og
um leið stutt hann, þegar um
hann sveljuðu harðast byljir þjóð-
málalífsins. Var með þeim
einstætt jafnræði og ástríki, sem
stóðst allar þrekraunir. Þess ber
og að geta, að frú Guðrún Péturs-
dóttir kunni vel að taka á móti
gestum, sem að garði bar, hvers
aldurs og sinnis sem þeir voru.
Andstæðingar Albertfsfrum-
varpsins stofnuðu nýjan stjórn-
málaflokk 1902, Landvarnar-
flokkinn, og um næstu áramót
tóku þeir að gefa út blöðin
Landvörn og Ingólf. Benedikt
Sveinsson var 25 ára gamall kos-
inn í stjórn Landvarnarflokksins,
og ásamt Einari Benediktssyni og
Einari Gunnarssyni Einarssonar
frá Nesi i Höfóahverfi varð hann
ritstjóri Landvarnar. Hún varð
ekki langlíf, en í janúar 1905 varð
Benedikt ritstjóri Ingólfs og var
það þá samfellt i fimm ár. Hann
reyndist mjög skeleggur áhrifa-
valdur sem ritstjóri, ritaði sér-
kennilegt og fagurt mál, glöggur á
hvaðeina, sem mestu varðaði, var
sóknharður, en aldrei grófyrtur.
Þá varð hann brátt sá ræðu-
maður, sem reyndist vænlegastur
til áhrifa og var valinn til áróðurs
og forsvars, þegar mest þótti í
húfi. Hann var og manna glæsi-
legastur í ræðustól, hár og vel
vaxinn, fríður sýnum og aö sama
skapi karlmannlegur, röddin
styrk og beiting hennar jafnan
við hæfi, og síðast en ekki sízt var
orðfæri hans í svo nánu samræmi
viö persónuleikann, að það jók
stórum á áhrif markviss mál-
flutnings. Eitt af þvi, sem jók á
mikilvægi hans á þessum árum og
raunar miklu lengur, voru þau
áhrif, sem hann hafði í Stúdenta-
félagi Reykjavikur. Hann var for-
maður þess 1903—1904, en lengi
siðan sá maður, sem naut þar
mestrar hylli. Tvennt var þaö,
sem átti drjúgan þátt í þeirri
fjöldaeiningu og þeim glæsibrag,
sem ríkti á Þingvallafundinum
1907. Annað var, hve Benedikt
hafði í Ingþlfi og í ræðustól mark-
visst notað til áhrifa skilnaðarmál
Noregs og Sviþjóðar. Hitt var sá
ljómi, sem að frumkvæði Einars
Benediktssonar, Benedikts og
nánustu samstarfsmanna þeirra
hafði varpað yfir hinn fagra blá-
hvíta fána, enda hafði Stúdénta-
félagið fyrir tilstilli Benedikts
gert þann fána að baráttutákni
sinu.
Svo mjög hefur verið fjallað um
afdrif frumvarpsins fræga frá
1908, að hér verður þar ekki bætt
við. En hvað sem öðru líöur, voru
kosningaúrslitin ótvírætt vitni
þess, að gjalda varð varhuga við
öllu, sem spillt gæti fyrir þvi, að
upp rynni sá dagur, að öll tengsl
við hið danska vald yrðu rofin að
fullu og öllu.
Þá er það afstaða Benedikts
Sveinssonar til sambandslaga-
frumvarpsins 1918. Við annan
mann stóð hann þá á Alþingi,
hiklaus drengilegur og málsnjall
að vanda, og skildi þar i bili með
þeim miklu baráttumönnum, hon-
um og Bjarna Jónssyni, frá Vogi.
Það var einkum tvennt í frum-
varpinu, sem hann óttaðist. Ann-
að var uppsagnarskilyrðin, hitt
það ákvæði að Danir skyldu njóta
sama réttar á tslandi og sjálf
landsins börn. Benedikt hafði
sýnt það með virkum stuðningi
við Fiskifélag tslands að honum
var mjög ljóst, hvað í húfi var
fyrir tslendinga, ef þeir fengju
ekki einu sinni notið í sama mæli
og áður illa varinnar Iandhelgi,
sem Danir höfðu skammtaó þeim.
Og sporin hræddu: Danir höfðu
stuttu fyrir aldamótin sent í þrjú,
fjögur ár nokkur skip til veiða
hér við land með eftirlætisveiðar-
færi danskra fiskimanna, drag-
nótina. Og þá höfðu þau hafið
fjölmarga íslenzka firði allt inn i
botn. Var nokkuð lfklegra en að
sú „dáð“ kynni að vakna hjá
dönskum útgerðarmönnum, að
þeir sendu stóra flota til drag-
nótaveiða innan islenzkrar land-
helgi, ef jafnréttisákvæðið yrði að
lögum? Benedikt hugði og að svo
sem á stóð hjá Dönum 1918 um
endurheimt Slésvíkur, hefðu þeir
verið fáanlegir til þess að falla frá
því í frumvarpinu, sem gerði það
óaðgengilegt að hans dómi, enda
þeim vissulega vitanlegt, að stór-
veldi heims mundu til þess líkleg
að lokinni heimsstyrjöld að
breyta að nokkru um stefnu i
frelsismálum þjóða, sem lengi
höfðu orðið að þola erlend yfirráó
óg arðrán.
Benedikt var kjörinn alþingis-
maður Norður-Þingeyinga í hin-
um sögulegu kosningum 1918, og
hélt hann því sæti til 1931. Var
kjörfylgi hans slíkt, að þrisvar var
hann sjálfkjörinn. Forseti Neðri
deildar var hann frá 1920 — !30,
og jók þá enn á virðingu sína meó
þeirri reisn, sem yfir honum var í
forsetasíóli og oft með þeim at-
hugasemdum, sem hrutu honum
af vörum. Er það örugglega sann-
mæli, sem varaforseti Alþingis,
Jón Sigurðsson á Reynistað, sagði
um hann úr forsetastóli að honum
látnum:
„Og það mun almæli, að ekki
hafi skörulegri maður né virðu-
legri setið i forsetastóli á Al-
þingi“.
Eftir að Benedikt varð forseti,
tók hann minni þátt i umræðum á
þingi en áður, enda eiga forsetar
ekki sæti i nefndum. En þau mál,
sem hann lét sig varða, sótti hann
af kappi. Hann átti þátt í því á
þingi i samstarfi við sinn áratuga
baráttufélaga, Bjarna Jónsson frá
Vogi, að flytja æðsta dómsvald
inn í landið, koma á innlendri
landhelgisgæzlu og fá stofnað og
varið fyrir sparnaðarsamkeppni
skammsýnna þingnýliða sendi-
herraembætti í Kaupmannahöfn
til þess að tryggja að nokkru is-
lenzk áhrif i utanríkismálum. Þá
má nefna kröfur íslendinga til
Grænlands, endurheimt handrita
og forngripa úr höndum Dana,
bann gegn dragnótaveiði i land-
helgi og endurskoðun bankalag-
anna. Hann hafði öðlazt mikla
þekkingu á bankamálum, var
endurskoðandi Landsbankans
1912 — '15, varð gæzlustjóri þess
banka 1917 og settur bankastjóri
1918 til ’21. Hann var og endur-
skoðandi íslandsbanka i mörg ár
og í milliþinganefnd í bankamál-
um var hann. Hann skilaði minni-
hlutaáliti, þar sem hann lagði til,
að stofnaður yrði sérstakur Ríkis-
banki íslands, svo sem siðar varð
aö ráði, þótt felld væri tillaga
Benedikts í þvi máli. Sem banka-
Framhald á bls. 43.