Morgunblaðið - 31.12.1977, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. DESEMBER 1977
VaUvr
Pétursson:
Strindbergum 1880.
Því hefur verið haldið fram,
að fáir eldri höfundar hafi öðl-
ast jafnríkulega endurreisn
verka sinna og Strindberg, eftir
að sjónvarpið kom til sögunnar
í Evrópu. Ekki veit ég, hvort
satt er, en nýlokið er við að
sýna hér „Varnarræðu vitfirr-
ings“ eftir Strindberg, svo að
eflaust á þessi staðhæfing við
einhver rök að styðjast.
Langt er nú liðið á tuttugustu
öldina, en enn hneykslast fólk á
Strindberg og sérstæðum
skoðunum hans, ekki hvað síst
á kvenfólkinu, og var vel til
fundið að bíða með að sýna
þessa þætti í sjónvarpinu, þar
til kvennaár var á enda runnið.
Löng og merkileg saga er af
Strindberg og átökum hans við
samtíð sína. Hún verður þó
ekki rakin hér, enda er ég eng-
inn sérfræðingur í Strindberg
og verkum hans. Til gamans vil
ég þó geta þess, að hið áhrifa-
mikla verk hans „Rödd
Rummet“ kom út í Svíþjóð árið
1879, en Strindberg þótti það
svæsinn í heimalandi sínu, að
„Fröken Júlía“, sem kom út ár-
ið 1888, fékkst ekki sýnd þar á
leiksviði, fyrr en árið 1906.
Það er ekki tilgangur þessa'
skrifs að kynna Strindberg
fyrir lesendum, heldur hitt að
vekja athygli á íslenskættuðum
framúrstefnumanni i leiklist á
síðustu öld.
Það hefur ekki farið fram hjá
neinum, sem lesið hefur eitt-
hvað um sögu okkar á nítjándu
öldinni, að það eru verslunar-
hættir, frelsisbarátta og stjórn-
mál, sem sagnaritarar aðallega
fjalla um. Eitthvað er stöku
sinnum minnst á íslensk skáld,
en aðrir listamenn voru vart til,
ef trúa má sagnaritum. En var
þetta þannig? Ef til vill. Samt
getur það komið fyrir, að
maður rekst á sitt af hverju,
sem hefði mátt skrá á sögu-
spjöld, en í eldmóði frelsunar
lands og pólitískum kollveltum
vill menningin oft sitja á
hakanum.
En snúum okkur aftur að
Strindberg.
Flest dagblöð nútímans hafa
rabb- og nöldurdálka, þar sem
lesendur geta látið til sín heyra.
Þetta er algeng þjónusta bæði
hérlendis og erlendis. Ég man
ekki betur en að einhverjir af
siðferðispostulum nútlmans —
en þeir eru margir — væru að
kvarta yfir sýningu sjónvarps-
ins á Varnarræðu vitfirrings
eftir Strindberg, þótti hún ósið-
leg og klúr. Ekki vil ég lenda í
orðaskaki við nokkurn siða-
postula, en ég minni á þetta hér
til þess eins að sýna, hvað
veröldin er söm við sig, hvað
afstaða margra aldamótasvía og
ýmissa nútímamanna er
áþekk. Enginn vafi er þö á
því, að verk Strindbergs áttu
ólíkt erfiðara uppdráttar um
hans daga en þau eiga í dag.
Mér þykir þvi nokkur akkur
í því að vita, að einn af leikend-
um í því leikriti Strindbergs,
sem fyrst fékkst sýnt opinber-
lega, var af islenskum ættum.
Árið 1887 settist Strindberg
að i Danmörku og bjó þar um
nokkurt skeið með þáverandi
eiginkonu sinni, Siri von Essen,
og þremur börnum þeirra.
Ástæðan fyrir þessum
búferlaflutningum var meðal
annars sú, að danskt leikhús
hafði ákveðið að sviðsetja eitt
verka hans, sem Konunglega
leikhúsið hafði áður hafnað.
Þetta leikrit var „Faðirinn“, og
var það frumsýnt 14. nóvember
árið 1887 i Casino-leikhúsinu
við Amaliegade, en eflaust
muna rnargir Islendingar eftir
því húsi. Það stóð allt fram til
1950, hafði þá verið pakkhús
um árabil, úr sér gengið og illa
við haldið, en það er önnur
saga.
„Faðirinn“ er einþáttungur,
og var gamanleikur, einnig ein-
þáttungur, sýndur með þvi. Það
var Hans Hunderup, einn
snjallasti leikari Dana á þess-
um árum, sem fór með tiltil-
hlutverkið á þessari fyrstu sýn-
ingu á leikriti eftir Strindberg,
en með önnur hlutverk fóru
þau Olga Meyer, sem lék
dótturina Theodora Petersen,
sem lék ömmuna; William Pio
lék lækninn og Oddgeir
Stephensen prestinn, en eigin-
konuna lék frú Krum, sem
seinna giftist Hans Hunderup.
Af þessari upptalningu má sjá,
að vel var vandað til sýningar-
innar. Að Oddgeir Stephensen
er þarna með, sannar okkur, að
hann hefur verið talinn i röð
fremstu leikara í Kaupmanna-
höfn á þessum tíma. Faðirinn
var sýndur 12 sinnum á árinu
1887 og þótti gott verk. Blaða-
ummæli voru vinsamleg, og var
það talið merkilegt framtak hjá
einkaieikhúsi að hafa færst það
í fang að sýna verk þessa um-
deilda höfundar, sem Konung-
lega leikhúsið hafði hafnað.
Strindberg hafði ekki ástæðu
til að vera óánægður með þær
viðtökur, sem „Faðirinn" fékk í
Kaupmannahöfn, og með ær-
inni fyrirhöfn og miklum kostn-
aði kom hann nú leikriti sinu
fyrir á franska tungu, en útgáf-
an var prentuð i Helsingborg.
Minnir það óneitanlega á ýmsa
islenska höfunda, sem tekist
hefur að fá verk sín þýdd, en
islensk forlög gefa út þær þýð-
ingar, sem svo lenda á markaði
hérlendis, en tæpast annars
staðar.
Strindberg hóf nú undirbún-
ing að rekstri tilraunaleikhúss i
Dagmar-leikhúsinu, sem marg-
ir kannast við hérlendis í sam-
bandi við Kamban. En móttök-
ur urðu aðrar en hann hafði
vænst. Á fyrstu sýningu til-
raunaleikhússins og raunar
þeirri einustu voru leiknir þrír
einþáttungar eftir Strindberg,
en þegar var sett bann við
sýningum á einum þeirra
„Fröken Júliu“, endurskoða
varð sýningarskrána og allt fór
í vaskinn, en „Fröken Júlía"
var þó sýnd áfram nokkur
kvöld á lokaðri sýningu i
stúdentafélaginu danska.
Það var aldrei logmolla, þar
sem Strindberg fór. Hann átti
sína aðdáendur og andstöðu-
menn, og skipti algerlega i tvö
horn, hvað þetta snerti. A árun-
um í Kaupmannahöfn var
Strindberg tíður gestur á Hótel
Viktoria í Strandgötu, sem allt-
af hafði á boðstólum svokallað
,,FIensborgar-öl“, einnig
stundaði hann ásamt aðdáend-
um sínum „Káetuna" í Nýhöfn.
Þar var ráðið, hvernig koma
skyldi verkum hans á framfæri
og margt annað spjallað. Það
voru framúrstefnumenn leik-
listarinnar í Danmörku þess
tíma, sem þarna sátu yfir toddý
og lögðu á ráðin fyrir hinn
sænska höfund, og hefur Odd-
geir Stephensen eflaust verið í
þeim hópi.
Þær staðreyndir, sem ég hef
fest á þessi blöð, eru að mestu
fengnar úr bók, sem ber nafnið
FIRSERNES GLADE
KÖBENHAVN, og er hún rituð
af Carl Muusmann, en gefin út
af Politikens forlag í bóka-
flokknum POLITIKENS
HISTORISKE BIBLIOTEK. I
sama bókaflokki hefur komið
t.d. Kongefærd og Bonderejse
eftir Erik Sönderholm, for-
stjóra Norræna hússins, en þar
er sagt frá konungsferðinni
1874 og Danmerkurreisu Eiríks
frá Brúnum. Ennfremur er í
þessum flokki bókin um Thor-
valdsen, skrifuð af þjóni hans
Wilckens, sem Björn TH.
Björnsson þýddi með mikilli
prýði og skemmti okkur með í
útvarpinu. Þetta er mjög
skemmtilegur bókaflokkur,
sem á ótrúlega mikið erindi til
okkar vegna tengsla við Dani og
Danmörku fyrr og siðar. En
ekki meira um það efni.
Ég fæ ekki séð betur en að
Oddgeir Stephensen hafi verið
framúrstefnumaður (avant-
garde) eins og það er nú kallað,
og sá eini, sem ég veit um af
okkar þjóð á þessum árum. Ef
lengra er farið aftur, mætti ef
til vill nefna Grím Thomsen i
þann hóp fyrir að hafa fyrstur
manna komið verulega auga á
hæfileika H.C. Andersen, ef
það er þá rétt. Ef enn lengra er
farið aftur í tímann, má nefna
Egil Skallagrimsson, sem fyrst-
ur manna orti um eigin tilfinn-
ingalíf á norræna tungu og með
öðrum hætti en áður hafði tíðk-
ast, en varð þó að bíða nokkur
hundruð ár, þar til ljóð hans
birtust almenningi. Nú má
segja, að hlutirnir fari að verða
langsóttir. Má vera. En ágætur
maður hefur sagt, að engin
framúrstefna sé til né hafi
nokkru sinni verið það, hins
vegar hafi jafnan verið til fólk,
sem hafi staðnað eða dregist
aftur úr. Það getur komið sér
vel að vitna til þessara orða við
viss tækifæri. Engu að síður
ætla ég að stimpla Oddgeir
Stephensen framúrstefnumann
að sinni, og hef ég ánægju af.
Svo virðist nefnilega með flesta
íslenska menntamenn í Kaup-
mannahöfn á þessum tíma, að
þeir hafi verið svo uppteknir af
fræðum sínum, málhreinsun og
pólitísku brölti alls konar, að
fagurlistir hafi ekki komist inn
í þeirra koll, nema ef vera
kynni eitthvað af rímuðu máli.
Hljómlist, ballett, málverk og
leikhús virðist hafa átt lítinn
hljómgrunn hjá þeim flestum,
og er þar ein ástæðan fyrir því,
hve litið er um menningu á
þessum sviðum fjallað í skráðri
sögu okkar. Þetta er að vísu
tilgáta mín, en ekki fullyrðing.
Að mínum dómi er það mikill
fengur fyrir okkur að vita af
manni af íslensku kyni, sem
tekur þátt í fyrstu sýningu í
heiminum á leikriti eftir Aug-
ust Strindberg, og ég tel það
ótvírætt rós í hnappagat ís-
lenskrar leiklistarsögu, að það
skuli hafa gerst.
En hver var svo Oddgeir’
Stephensen, og hverra manna?
Jú, hann var leikari í Kaup-
mannahöfn og síðar leikhús-
stjóri. Hans er getið á íslensk-
um bókum, og tilvera hans þvi í
sjálfu sér langt frá þvi að vera
fréttir fyrir þá, sem kynnt hafa
sér persónusögu Stephensen-
ættarinnar. Faðir hans var Odd-
geir, sonur Björns dómsmála-
ritara Stephensen og Sigriðar
Oddsdóttur nótaríusar á Þing-
eyrum. Oddgeir eldri var fædd-
ur á Lágafelli í Mosfellssveit
árið 1812, sama ár og Napoleon
sneri aftur úr Rússlandsför-
inni. Og hver kannast ekki við
forleik Tschajkovskij í tilefni
þess ártals. Oddgeir var settur
til mennta og lauk stúdents-
prófi úr heimaskóla síra Árna
Helgasonar, hélt síðan til Kaup-
mannahafnar og Iauk prófi í
lögum frá Hafnarháskóla árið
1842. Að námi loknu fékk hann
vinnu í rentukammerinu og
vann þar lengi. Síðar var hann
gerður að forstöðumanni í ann-
arri stjórnardeild dómsmála-
ráðuneytis Dana, og hélt hann
því embætti til dauðadags 1885.
Hann var giftur danskri konu,
Wilhelmine Kristine Petersen.
Þau bjuggu alla sína tið í Kaup-
mannahöfn og eignuðust þrjú
börn: Sigríði, sem giftist ekki,
Björn verksmiðjueiganda, sem
lést ekki fyrr en 1940 og Odd-
geir leikara og leikstjóra, sem
var fæddur 14. april 1860 og
lést 4. apríl 1913. Hann var gift-
ur danskri konu, Agnes Haas,
og það er þátttaka Oddgeirs
þessa í fyrstu sýningu á leikriti
eftir Strindberg, sem hefur or-
sakað það, að þessar línur voru
teknar saman. Skrifi þessu
fylgja myndir af Strindberg frá
þeim tima, sem hér er minnst á
og mynd af Casino-leikhúsinu á
sínum góðu árum. Því miður
hefur mér ekki tekist að útvega
mynd af Oddgeiri Stephensen
leikara. En ætli við verðum
ekki að ímynda okkur að hann
hafi verið eins og Islandssagan
í framan, eins og sumir frænd-
ur hans hérlendis eru enn þann
dag i dag.
Ýmislegt fleira mætti lesa
hér milli lína, og auðvelt er að
láta sér i hug koma, að meira
eða minna af menningarstússi
íslendinga erlendis hafi fallið
út af biöðum sögu okkar. Það
gætu leynst á skjölum fjöldi
smáatvika, sem á sínum tima
hafa þótt litt til frásagnar, en
hafa þó siðar orðið að stórvið-
burðum. En ef til vill er ég hér
kominn út á hálan ís. En hver
veit?
Að lokum ætla ég þó að leyfa
mér að draga þá ályktun af þvi,
sem hér hefur verið nefnt, að
Oddgeir Stephensen hafi oftar
en einu sinni setið yfir Flens-
borgar-öli eða rjúkandi toddy i
„Káetunni" I þeirri notalegu og
víðfrægu Nýhöfn með sænska
skáldinu Ágúst Strindberg, sem
er allra höfunda mest lifandi
meðal okkar á tækniöid þeirri
tuttugustu.
Strindberg
Stephensen