Morgunblaðið - 23.04.1978, Blaðsíða 14

14
VERÖLD
PYNDINGAR
SMÁNARBLETTUR
Á MANNKYNINU?
Á hverjum einasta degi sæta tugir eða hundruð pólitískra fanga hér og hvar um heimmn pyntingum
svo grimmilega úthugsuðum að ekki gefur eftir villimannlegum pyntingum rómverja hinna fornu eða
rannsóknarréttarins, að ekki sé minnzt á þær sem viðgengust í stjórnartíð Hitlers eða Stalíns.
Þegar fyrir tveimur öldum var
búið að fella ákvæði um pyntingar
niður úr refsilöggjöf allra Evrópu-
ríkja. Og öll önnur ríki fóru síðan
að því fordæmi. Hvernig má það
þá vera, að pyntingar eru svo
útbreiddar enn, að þær tíðkast að
líkindum í fleiri ríkjum en ekki?
Að því er skýrslur Amnesty
International herma hafa pynting-
ar viðgengist með fullu samþykki
stjórnvalda í einum 60 ríkjum, að
minnsta kosti, á þessum áratug.
Eru þau þó trúlega fleiri, því að
skýrslur Amnesty International
taka að sjálfsögðu aðeins til þeirra
ríkja þaðan sem einhverjar fréttir
berast að jafnaði af föngum.
Það virðist, að margir séu
hálffeimnir að bera sér orðið
pyntingar í munn nú orðið; það
minnir ósjálfrátt á hinar myrku
miðaldir, og það vekur með
mönnum sterkari tilfinningar en
algengt er um orð. Nokkuð er það
til dæmis, að lögfræðingar og
yfirvöld ýmis leggja hinar furðu-
legustu lykkjur á mál sitt til þess
að komast hjá því. í janúar
síðastliðnum kvað Mannréttinda-
dómstóllinn evrópski upp úrskurð
um „aðferðirnar fimrn", sem svo
eru nefndar og Bretar voru sakaðir
um að hafa notað á Norðurírlandi
frá því 1971 (menn voru t.d. látnir
standa langtímum saman í mjög
óþægilegum stellingum upp við
vegg og þeir sveltir eða neyddir til
að vaka þar til þeir voru orðnir
hálf-ærir). Þar segir, að „aðferðir"
þessar verði að teljast „grimmileg
og niðurlægjandi meðferð", sam-
kvæmt þeim skilningi sem fram
komi í þriðju grein Evrópusátt-
málans, en geti kallazt „pynting-
ar“.
Að því er segir og í úrskurðinum
ollu „aðfarirnar fimm“ fórnar-
lömbum að vísu „ekki beinum
líkamsmeiðsium, en þó miklum
líkamlegum og andlegum
þjáningum... svo og mögnuðum
geðrænum truflunum við yfir-
heyrslur". En þær „ollu ekki þeim
illbærilegum kvölum, sem orðið
pyntingar felur í sér“.
Dómstóilinn skilgreindi pynt-
ingar sem sé með tilliti til áhrifa
þeirra á fórnarlömbin. Þar með
vék hann sér hjá kjarna hugtaks-
ins og raunar að miklu leyti hjá
inntaki þess, sem er fráleitt jafn
einfalt og ætla mætti af úr-
skurðinum. Jeremy Bentham, sem
mun fremstur' þeirra lögfróðra er
fjallað hafa um þetta mál í
Bretlandi, heldur því fram, að
skilgreining pyntinga hljóti fyrst
og fremst að miðast við tilgang
þeirra. Og tilgangur þeirra er sá
að neyða menn til einhvers gegn
vilja sínum. „Ég legg þann skiln-
ing í pyntingar," segir Bentham í
nýlegri ritgerð um málið, „að
maður sé beittur miklum líkam-
legum sársauka til þess að hann
geri eitthvað eða láti eitthvað
ógert en það fylgi að refsingu verði
þegar hætt ef hann verður við því
sem krafizt er.“
Refsingar, sem kveðið er á um
í lögum, eru ætlaðar til hegningar
fyrir framin afbrot. Pyntingum
eru menn aftur á móti vanalega
beittir til þess að fá þá til að gera
eitthvað. Þeir sem beittir eru
pyntingum hafa yfirieitt ekki
verið fundnir sekir um og dæmdir
fyrir nein afbrot. Og hefur það um
langan aldur verið ein höfuðrök-
semd þeirra, er barizt hafa gegn
pyntingum.
Erindrekar Rannsóknarréttar-
ins, sem voru þaullesnir í Róma-
rétti og kirkjurétti eins og vera
bar, fóru í kringum þá röksemd
með því, að þeir kváðu grun vera
eina tegund afbrota — þ.e. að það
væri „saknæmt" að vekja grun. Úr
því gat Rannsóknarrétturinn
dæmt fólk til pyntingar fyrir það
eitt, að það hafði vakið grun, og
tóku veraldlegir dómstólar í flest-
um Evrópuríkjum þennan lögkrók
upp eftir honum.
Sú röksemd hefur ósjaldan
heyrzt í umræðum um pyntingar,
að þær kunni á stundum að þjóna
almannaheill; og er þessi skilning-
ur nokkuð áleitinn. Það fylgir
þessari röksemd jafnan, að auðvit-
að þurfi að gæta strangrar varúð-
ar svo að ekki komi til misbeiting-
ar. Því miður virðist af sögunni, að
það sé erfitt í framkvæmd. Það er
hægt að fá alla „til samvinnu" með
því að beita þá sársauka, og menn
segja þá hvað sem er til þess að
hann hætti, jafnvel þótt þeim sé
ljóst að það muni bitna á alsak-
lausu fólki. Þess eru ótal dæmi frá
miðöldum til að mynda, aö meintir
villutrúarmenn voru pyntaðir og
„komu upp um“ blásaklausa, sann-
trúarmenn, trúaða kaþólikka, sem
síðan voru pyntaðir sjálfir og
„komu þá upp um“ enn aðra og svo
koll af kolli.
Rannsóknarrétturinn var
stofnaður á sínum tíma til þess að
útrýma villutrú. Hann færði brátt
út kvíarnar og tók til að kveða
niður galdra, hvar sem þeir
tíðkuðust, og kom brátt í ljós, að
þar var ærið verk að vinna.
Rétturinn gekk að þessu af slíkri
atorku, að honum tókst á skömm-
Uruguay. Myndin var að
sjálfsögðu tekin á laun.
um tíma að blása tiltölulega
meinlítið kukl nokkurra manna
upp í útbreidda djöfladýrkun, sem
aldrei og hvergi fyrirfannst að því
er seinni tíma safnfræðingar hafa
sannað.
Líkt fór í Sovétríkjunum upp úr
1930, þegar farið var í stórum stíl
að pína menn til „játninga", sem
voru svo aftur hafðar að afsökun
til að pína einhverja aðra til
játninga og þannig koll af kolli
þangað til komið var upp um
samsæri sem þótti nógu stórt og
hroðalegt. Komst þá á skömmum
tíma upp um undramarga „njósn-
ara“, „niðurrifsmenn" og
„skemmdarvarga", fylgjendur
Trotskís og Búkaríns, „handbendi
nasista og kapítalista", sem höfðu
lagt á ráð um að steypa föðurlandi
sínu í glötun. Liggur manni við að
halda, að siðferðisþrek þessara
manna hafi verið næsta lítið.
Aðferðir þær, sem þeir voru beittir
til „játninganna" munu nefnilega
fæstar hafa getað talizt pyntingar
í þeirri merkingu, sem Mann-
réttindadómstóllinn leggur í það
orð...
Rannsóknarréttur er þess konar
verk, að þegar einu sinni er búið
að setja það á stofn vita menn ekki
fyrri til en það er farið að ganga
af sjálfu sér og herðir ganginn
stöðugt. Brátt þykir of tímafrekt
og fyrirhafnarsamt að yfirheyra
menn og veiða upp úr þeim
játningarnar; er þá farið að beita
hörðu, afdráttarlausum hótunum
og loks hvers kyns líkamsmeiðing-
um; en með þessum skjótvirku og
áhrifaríku aðferðum má komast
yfir langtum fleiri en áður, og
innan skamms er orðin ógnaröld í
landi.
Það er vitað mál, að djöflafræð-
ingar kirkjunnar á miðöldum, og
dómarar Rannsóknarréttarins,
trúðu staðfastlega á djöfla-
dýrkendurna sem þeir voru að
eltast við. Margt bendir líka til
þess, að Stalín og reyndar mikill
hluti Sovétmanna, hafi trúað á
djöflaeðli og meðfædda illsku
trotskíistanna og búkharínista. Og
það virðist eins, að margir ein-
ræðisherrar nú á tímum trúi því
einlæglega, að öll ókyrrð og
óánægja í löndum þeirra sé
eingöngu að kenna vinstrihreyf-
ingum þeim, sem þeir eiga við að
stríða, og mundu þegnar allir una
glaðir við sitt, eftir sem áður, ef
tækist að uppræta þær.
Svona illa vill til, að ráð þau sem
einatt er beitt gegn óvininum eru
líka sérstaklega til þess fallin að
eyðileggja þjóðfélagið. Stjórnirnar
taka sem sé upp aðferðir „niður-
rifsmanna". Þær fara að brjóta
lögin til og halda uppi reglu. Og
það eru vafasöm skipti. Þegar
teknar eru upp pyntingar til
„verndar öryggi ríkisins" er ríkið
langt leitt. Og pyntingameistaar,
sem réttlæta gerðir sínar með því
að það verði að „vernda" þjóðfélag-
ið við „hryðjuverkum" eru í
rauninni ekkert annað en
einkennisklæddir hryðjuverka-
meun. - MALISE RUTHVEN
FISKVEIÐAR
Um daginn var blaðamaður á
ferð í Riga í Lettlandi, kom þar
m.a. í merkt fyrirtæki, „Útgerðar-
samvinnufélagið" kennt við 9. maí,
og var honum kynnt starfsemin.
Útgerðarfélag þetta er eitt hið
arðgæfasta sinnar tegundar í
Sovétríkjunum. En útgerðin hefur
dregizt saman á nokkrum undan-
förnum árum, og afli síminnkað.
Það er þó ekki einstakt um
Útgerðarsamvinnufélagið 9. maí i
— heldur hefur heildarafli Sovét- 1
flotans minnkað líka. Til þess eru
ýmsar ástæður, og
ofveiði m.a., en
framkvæmdastjóri
útgerðarinnar,
sem hér um ræðir,
taldi þá helzta, að
búið væri að friða
svo mörg mið og
svo mörg ríki búin
að færa út fisk-
veiðilandhelgi
sína, að það mætti
orðið hvergi
veiða...
Til dæmis um það hve útgerð og
afli hefðu minnkað upp á síðkastið
sagði hann, að fyrir þremur árum
hefðu skip félagsins aflað 25
þúsund tonn, en nú væri svo komið
að hann byggist varla við meira en
15 þúsund tonnum á þessu ári.
Fyrir þremur árum hefði félagið
haft 32 skip að veiðum á Atlants-
hafi og Eystrasalti, en nú væru
þau ekki nema 25. -Hann hvað
sjómönnum einnig hafa stórfækk-
að. Þeir hefðu verið 500 á skipum
félagsins árið 1975, en væru nú
aðeins 300.
Þrátt fyrir minnkandi afla
krefjast sovézk stjórnvöld þess, að
heildarfiskframleiðsla verði aukin
um hvorki meira né minna en
30%, eða rúmlega það fyrir 1980.
En Sovétmönnum ríður mjög á því
að hafa nógan fisk — vegna þess
hve kjötframleiðsla er lítil. Verða
þeir nú, af áðurtöldum ástæðum,
að endurskipuleggja fiskveiðar
sínar allar og fiskframleiðslu ef
þeir eiga að hafa sem þeir þurfa,
hvað þá ef þeir ætla að auka
framleiðsluna jafnstórkostlega og
þeir segja. Þeir verða að leita
nýrra miða, fiska
dýþra og sækja
lengra.
iíú þegar
eru þeir farnir að
fiska undan strönd-
um Alaska, Suður-
heimskautslandsins
og Afríku sunnan-
verðrar; hafa þeir
fundið ný mið þar
sums staðar og
aflað vel. Senni-
lega mun þeim þó ekki duga það
til fulls að auka sóknina og sækja
lengra, þeir treysta ekki heldur á
sjóinn einvörðungu en eru byrjaðir
fiskirækt í stórum stíl og binda
miklar vonir við hana. Hefur
fiskiræktarbúum stjórfjölgað í
Sovétríkjunum á síðustu árum.
Reyndar eru stjórnvöld búin að
gefa út strengilega tilskipun, þar
sem þess er krafizt að framleiðsl-
an á fiskiræktarbúum verði aukin
svo, að hún nemi 70% heildarafl-
ans árið 1980, en fæstir munu þó
trúa því að það takizt.
í Ríga
stríða þeir
líka við
aflabrest
„ÚR EINU í ANNAГI
Sumir kyn-
skiptingar
kunna sér
varla læti
Miskvnjun er ( tízku nú á
dögum. sérstaklega þó (Kaliforn-
(u, þar sem Stanford háskóli
rekur eitt hið stærsta „kynleið-
réttingar“sjúkrahús í heimi. Um
það bil tiu þúsund miskynjaðra
manna í Bandaríkjunum hafa i
reynd farið á stúfana á síðastliðn-
um áratug til þess að leita sér
hjálpar í cinhverri af hinum 40
miðstöðvum, sem fást við þennan
þátt mannlegra vandamála. Af
þessu fólki hefur meira en 3500
manns „tekið skrefið til fulls" og
látið með hormónagjöfum, endur-
hæfingu og uppskurðum breyta
sér í fulltrúa hins kynsins. Enda
þótt slíkar kynskipti-aðgerðir
séu stórlega að aukast í Banda-
rikjunum, þá hafa fordómarnir
gegn kynskiptingum samt ekki
minnkað. „Þetta er til skammar
fyrir land okkar", segir dr.
Roberto Granato, en hann er
skurðlæknirinn, sem breytti
Richard Raskin í Renée Rich-
ards, en hún er tennisstjarna,
sem hefur með afrekum sínum á
fjölmörgum tennismótum
kvenna, orðið völd að alimörgum
hneykslum.
„Erfiðasta vandamálið, sem
þetta fólk á við að striða er það
misrétti, sem það er beitt á
vinnustað" segir lögfræðingur
einn ( Kaliforníu, sem hefur
barizt fyrir dómstólunum út af
hinum óljósa lagalega rétti nokk-
uð-margra manna, sem hafa með
uppskurði látið breyta kyni sínu.
Paula Grossman, sem var sagt
upp stöðu sinni sem kennari,
eftir að hafa skipt um kyn, hefur
nýlega unnið smásigur i langri
þaráttu sinni fyrir dómstólunum
fyrir rétti sfnum til að fá að hefja
kennslustörf sín á ný. Enda þótt
Hæstiréttur Bandaríkjaanna hafi
árið 1974 staðfest brottrekstur
hennar úr skólakerfinu, þá veitti
áfríjunardómstóll í New Jersey
henni örorkustyrk núna i þessum
mánuði sem bætur fyrir allt það,
sem hún hafði orðið að þola á
síðustu árum. Það voru ekki sjálf
kynskiptin, sem höfðu „bæklað"
hana, var niðurstaða dómstóls-
ins, heldur það, að sérhver skóli,
sem hún sótti um vinnu hjá,
neitaði að ráða kynskipting.
Hvernig tekst þá kynskipting-
um að aðlagast hinu nýja l(fi sínu
eftir uppskurðinn? Sérfræðingar