Morgunblaðið - 08.12.1978, Blaðsíða 16

48
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. DESEMBER 1978
(Minningarfyrirlestur um
Richard Dimbleby)
Þessi fyrirlestur er kenndur við Richard
Dimbleby, sem kunnur var að ættjarðarást
og einlægni og var einn hinna rómuðustu
útvarpsmanna á byggðu bóli. Eg er
hreykinn af að hafa verið beðinn um að
flytja hann á þessu ári í virðingarskyni við
minningu hans.
Ég hef kosið að kalla fyrirlesturinn
Kjörið einræði. Yður kann að koma sú
nafngift spánskt fyrir sjónir. Hálfu
furðulegri kann hún að þykja, er ég segi
yður, að ég á hér við vort eigið stjórnkerfi,
sem vér höfum þróað um aldabil og hættir
gjarnan til að telja hið bezta og lýðræðis-
legast.a í heiminum.
Kjölfesta og
forneskja
Misskiljið mig ekki, fyrir alla muni. Ég
er jafnstoltur af landi voru og stofnunum
þess og hver annar. í sjö hundruð ár höfum
vér lotið einni fullvalda stjórn, er
grundvallast á þinginu og greinist í
handhöfn konungsvalds, Lávarðadeild og
Neðri málstofu.
Hún hefur reynzt oss vel. Vér erum að
réttu lagi hreykin af því, er hún hefur
fengið áorkað. Öld fram af öld hefur hún
verið oss kjölfesta í úmróti breytinganna,
frá einvaldsstjórn miðalda til nútíma
lýðræðis. Á vorri eigin tíð höfum vér í
skjóli hennar þraukað í tveim geigvæn-
legum heimsstyrjöldum og átt sigri að
fagna í þeim báðum, ekki hvað sízt vegna
þeirra sömu eiginleika og ég hef í hyggju
að beina spjótum mínum að. Það er jafnvel
enn eftirtektarverðara, að það er vafalaust
því að þakka, hversu hún hefur á einstæðan
hátt meg'nað að sameina mýkt og myndug-
leik^, að oss hefur um meira en þrjúhundr-
uð ára skeið sífelldra þjóðlífsbreytinga
tekizt að varðveita þjóðareiningu án
biturrar reynslu af blóðugri byltingu eða
borgarastyrjöld.
Þetta er mikið og einstætt afrek. Það
réttlætir stolt vort að fullu. Það leggur oss
öllum þá skyldu á herðar að fjalla um
framtíðarbreytingar í anda auðmýktar og
varfærni. Umfram allt skulum vér muna,
að stjórnskipan vor er þeim kosti búin, er
eigi verður nógsamlega metinn; það er sjálf
forneskja hennar, sem með sífelldum
umsköpunarþrótti bregður af sér þeirri
birtu dáða og dulúðar, er engin Önnur þjóð
heimsins getur stært sig af.
Engu að síður tel ég tíma vera til þess
kominn að meta og viðurkenna, hversu
Formáls-
orð
þýðanda
Um nokkurt árabil hafa kunnir öndveg-
ismenn Breta veriö til þesa fengnir að
flytja í brezka ríkisútvarpið, BBC, fyrir-
lestra um hin ýmsu menningar- og
Þjóðfélagsmit ( virðingarskyni við
minningu hins merka og mseta útvarps-
manns, Ríchards Dimbleby. Þessi fyrir-
lestur var par fluttur 14. október 1976.
Flytjandi hans og höfundur, Hailsham
livarður, sem iður hét Quintin Hogg, er
nú aldraöur stjórnmólamaður með langan
starfsdag að baki i vettvangi pjóðmila.
Hann var um langt skeið kjörinn til setu í
Neðri málstofu brezka pingsins og fór
löngum með margvísleg riöherrastörf.
Hann er í hópi helztu hugmyndafrœðinga
íhaldsftokksins og mikilvirkur höfundur i
sviði bjóðfélagsfraeða auk pess aö vera
fræöimaöur og doktor í lögum. Hann situr
nú ( Lávarðadeildinni, par sem hann
gegndi um hríð peim forsetastörfum, er
fylgdu starfi hans { ríkísstjórninni sem
æðsta yfirmanns dómsmila.
Hailsham lávaröur fjallar hér af rökvísi
og pekkíngu um meginstoðir brezkrar
stjórnskipunar, varar víð veíkleikum
hennar og bendir i úrbótaleiðir. í kjölfar
pessa erindis skrifaði hann gagnmerka
bók, bar sem hann hugleiðir nánar þann
brýna vanda lýðræðisins, sem hér er að
nokkru lýst. Bókin kom út í Bretlandi nú í
vor við góðan róm og nefnist The
Dilemma fo Democracy, Diagnosis and
Prescríption.
Þótt Hailsham lávarður fjalli hér og (
bók sinni um brezk stjórnmil og
staóhaetti, er vissulega margt að fínna i
mili hans, sem beinir huganum i
íslenzkar brautir, ekki sízt nú, pegar fyrir
dyrum stendur endurskoðun stjórnar-
skririnnar. Nægir par að nefna vanga-
veltur um mannréttindamil, pjóöhöfö-
ingjadæmi og skiptingu pjóðpings (
misjafnlega kjörnar deildir, völd pess og
ihrif og afstöðu gagnvart framkvæmdar-
og dómsvaldi. Þótt misjafnan lærdóm
megi af pessu draga hér á landi, er engu
að síöur um að ræða grundvallaratriói
pjóðfélagsvísinda og holl umhugsunar-
efni öllum peim, er vilja veg lýöræðis og
mannúölegs stjórnarfars sem mestan.
Pétur Kr. Hafstein.
Hér er ekki við það átt, að allar aðrar
þjóðir eigi við að búa ritaða stjórnarskrá í
bókstaflegri merkingu. Þegar á allt er litið,
eru vor eigín stjórnlög að miklu leyti færð í
letur, og mætti auka þar að mun án
nokkurrar umtalsverðrar breytingar, ef
vilji væri fyrir hendi. Nei, hér er átt við
það, að völd vors eigin þings eru algjör og
ótakmörkuð. Að þessu leyti erum vér nær
einir á báti. Allar aðrar frjálsar þjóðir
takmarka völd fulltrúaþinga sinna. Vér
hirðum alls ekki um slíkt. Þingið getur
svipt mann frjálsræði sínu eða lífi án
réttarhalda og hefur raunar gert það á
liðnum öldum. Það getur framlengt sitt
eigið kjörtímabil og hefur með fullum rétti
gert slíkt tvisvar sinnum á þessari öld, í
heimsstyrjöldunum báðum. Á því er enginn
vafi, að þingið hefur ekki misnotað vald
sitt með þessu móti á vorum dögum. Engu
að síður bendi ég á það hér, að vegna
breytinga á starfsháttum þess og skipulagi
er skortur á lögbundnum skorðum á valdi
þingsins orðinn óviðunandi. Ég vil varpa
þeim spurningum fram til umhugsunar,
hvort tími sé ekki til þess kominn að binda
enda á eða skerða þessa réttarkenningu og
hvort og hvernig þess sé þá nokkur kostur.
Óskoruö
völd
Þessi kenning um óskoruð völd þingsins
hefur vissulega verið viðurkennd um langt
árabil. Dómendur geta skorið úr ágreiningi
um embættisverk ráðherra, svo sem nýleg
dæmi eru um í deilunum um Laker-flug-
lestina og greiðslu holræsagjalda. Að þessu
marki má lagarétturinn sín meira hér sem
í öðrum lýðfrjálsum löndum. En standi
dómarar andspænis löggjöf þingsins, geta
þeir aðeins reynt að ganga úr skugga um
merkingu hennar og beitt henni síðan af
þeirri réttvísi og- mildi, er bókstafur
laganna leyfir. Þannig er það um hinar
tvær meginstoðir stjórnskipunar vorrar,
lagarétturinn og alræði þingsins, að það er
jafnan alræði þingsins, sem þyngra verður
á metunum.
Takmarkanir á valdi þingsins eru
einungis af stjórnmála- og siðferðistoga
spunnar. Þær byggjast á samvizku þing-
manna, nauðsyn þingkosninga með
ákveðnu millibili og hinni svonefiidu
valdgreiningu, sem er í nánum tengslum
bæði við þingsköp og starfsbætti þingsins
sjálfs.
Enginn endi verður bundinn á það
ástand, sem ég nú hef lýst, nema með
byltingu, blóði drifinni ellegar friðsam-
legri. Vér búum við kjörið einræði, sem er
algjört að orðanna hljóðan, þótt það hafi
mjög þessi þjóð, er telja verður helgaða
frelsi að lögum, hefur þokazt til einræðis-
stjórnar, sem einungis verður unnt að bylta
og breyta með gagngerri og róttækri
endurskoðun stjórnskipunarinnar.
Einstæö
stjórnskipan
Vér gerum oss eigi alltaf fulla grein fyrir
því, að stjórnskipan vor er einstæð. Hún á
sér hvergi sinn líka í einu og öllu, jafnvel
ekki meðal þeirra þjóða, sem vér höfum
veitt sjálfstæði. Þær telja sig að sjálfsögðu
hafa tekið stjórnarhættina í Westminster
að erfðum. í rauninni höfum vér sjaldan
eða aldrei ætlað þá öðrum, og ég efast um,
að nokkur þjóð hefði verið reiðubúin að
fara eftir þeim, þótt vér hefðum svo kosið.
Eftir
Hailsham
lávarð
verið látið gott heita hingað til. Hversu
lengi verður ennþá við það unað, hyggst ég
fjalla um hér á eftir.
Mikið vatn hefur runnið til sjávar frá
þeim degi, er grundvöllurinn var fyrst
lagður að alræði þingsins í Westminster,
og næstum hefur það allt fallið að þeim
eina ósi fram að auka valdaumsvif þess. I
fyrsta lagi hefur ríkisstjórninni sjálfri
stöðugt vaxið fiskur um hrygg. Þá hefur í
öðru lagi orðið hlutfallsbreyting á áhrifa-
mætti hinna einstöku eininga þingsins á
þann veg, að allt raunverulegt vald hefur
horfið í hendur einnar þeirra; vald-
greiningin hefur með öðrum orðum horfið
sjónum, en hún kom í reynd í veg fyrir
misnotkun valdsins. Þannig hafa þessar
breytingar með gagnverkan orðið til þess,
að kjörið einræði er í auknum mæli
staðreynd en ekki aðeins fræðikenning
lagamanns.
Þar til eigi alls fyrir löngu skiptist þingið
í tvær raunvirkar deildir. Nú starfar þar af
einskærum hagkvæmnisástæðum aðeins
ein. Þar til fyrir skömmu var völdum
ríkisstjórnarinnar í þinginu veitt verulegt
aðhald af hálfu stjórnarandstöðunnar eða
eigin stuðningsmanna. Þau eru nú að
mestu óskoruð í höndum starfsliðs ríkis-
stjórnarinnar, þannig að framkvæmdar-
valdið hefur eftirlit með löggjafarvaldinu
en ekki öfugt. Það er ekki langt síðan, að
þingið einkenndu kappræður og deilur. Nú
eru þar alls ráðandi agameistarar og
klíkufundir. Umræður eru í auknum mæli
að verða sýndarmennskan einber með
stöku velþóknunarköllum þingmanna eða
andúðarópum.
Löggjöf
og pensla
Ég mun nú fjalla nokkru nánar um éitt
eða tvö þessará atriða. Hugleiðum fyrst
umsvif og stöðu nútíma ríkisatjórnar. Völd
ríkisstjórnar voru ef til vill viðunandi,
þegar farið var jafnhófsamlega með þau og
til dæmis ríkisstjórn Frjálslynda flókksins
gerði árið 1911 eða jafnvel ríkisstjórnirnar
á millistríðsárunum. En sömu völdin
kunna hæglega að hafa verið orðin alþýðu
manna óbærileg árið 1976 vegna hinnar
gríðármiklu og flóknu löggjafar um hin
margvíslegustu efni með aukinni skatt-
byrði að sama skapi. Athugum tvö einföld
dæmi, fjölda löggjafarmálefna á einu ári
og umfang hinna árlegu fjárlaga. Ríkis-
stjórn Frjálslynda flokksins fyrir heims-
styrjöldina fyrri, sem almennt er talin í
hópi umbótasinnuðustu ríkisstjórna á
vorum dögum, gerði sig ánægða með að
koma fram þeirri lagasetningu á ári, er
rúmaðist í einu þunnu bindi: Árið 1911
voru blaðsíðurnar ekki miklu fleiri en 450,
og það ár var mikið umleikis. Milli
heimsstyrjaldanna hafði þetta í rauninni
tvöfaldazt. Fyrir árið 1975 verður að
líkindum um að ræða þrjú bindi, hvert um
1000 blaðsíður að stærð, og hverju fylgir
geysilegt magn stjórnvaldsreglna, er fylla
munu um tíu bindi, rúmlega 1000 blaðsíður
hvert. Þegar prentverkið verður að lokum
komið í böndin, verður til að dreifa um það
bil 13000 blaðsíðum um löggjafarmálefni
fyrir eitt einstakt ár.
Þess ber ennfremur að minnast, að
þessar breytingar leiða jafnan til frekari
umskipta. Jafnvel eftir brottfall eldri laga
og aðrar breytingar voru þessar 13000
blaðsíður ársins 1975 geypileg viðbót við
brezka lagasafnið, og var það þó orðið
meira að vöxtum en nokkru sinni fyrr.
Þannig eykst myrkviði laganna ár frá ári.
Annað dæmi. Þegar Gladstone var
forsætisráðherra, gat hann að jafnaði
dvalið fimm mánuði ársins Ji sveitasetri
sínu í Norður-Wales, ræktað garðinn sinn
og þreytt aflið í góðum hópi skógarhöggs-
manna. Ef forsætisráðherra leyfði sér
þann munað í dag að bregða sér í bátsferð
yfir helgi, heyrðist óðara hljóð úr horni um
það, að hann sinnti starfi sínu ekki nema í
hjáverkum, rétt eins og verðleikar hans við
stjórnvölinn hlytu að vera í réttu hlutfalli
við afköstin.
Lítum þessu næst á fjárlögin. Éggeri ráð
fyrir því, að um aldamótin hafi ekki verið
við því búizt, að þau myndu nokkru sinni
nema yfir hundrað milljónum punda á ári.
Þau voru þegar komin upp í átta hundruð
milljónir, þegar ég var á mínum yngri
árum. Við lok síðari heimsstyrjaldarinnar
var eyðsla vor tuttugu og fimm sinnum
meiri en fyrir þá fyrri. Útgjöld vor á
árlegum fjárlögum nema nú um fimmtíu
þúsund milljónum punda, og er fjórða
hvert fengið að láni. Séu útgjöld sveitar-
stjórna tekin með í reikninginn, eyða