Morgunblaðið - 08.12.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. DESEMBER 1978
49

x*:í$fe":*Sx,x*x::v:::'
mmmm
>XwX;:;::v::-x:>>X'
iiíííSSÍSs ÍW-iWv:
SgsriísssiiíSíí:

;vV;
.Xv'Við 9 V

»»:

X
stjórnvöld tveim þriðju hlutum þjóðar-
teknanna.
Sumar þessara breytinga voru váfalaust
óhjákvæmilegar, og til sanns vegar má
færa, að enn aðrar hafi verið æskilegar. En
slíkar gjörbreytingar og þessar hljóta að
gefa til kynna eðlisbreytingu á stjórnar-
háttuiii vorum og ekki aðeins stigsmun,
jafnvel þótt tekið sé fullt mið af rýrnandi
verðgildi gjaldmiðilsins.
Hin ráðandi öfi
Meðan þessu hefur farið fram, hefur að
mestu horfið sjónum valdgreiningin, sem
var þinginu aðhald um óhefta valdbeitingu.
Völdin hafa í auknum mæli safnazt saman
í Neðri málstofunni, æ frekar stjórnar-
megin í salnum og ekki sízt á fremstu
bekkjunum, en jafnframt hefur sá tími
orðið af sífellt skornari skammti, sem varið
er til umræðna um einstaka málaflokka.
Neðri málstofan hefur um langt skeið verið
Lávarðadeildinni snöggtum valdameiri, svo
sem eðlilegt er. Til hennar er kjörið. Hún
hefur umsjón með fjármálum ríkisins og
endurspeglar á hverjum tíma stjórnmála-
stefnu ríkisstjórnarinnar. En þessi þróun
hefur nú náð því marki, að alræði þingsins
er í raun alræði Neðri málstofunnar. Eg er
síður en svo að gefa til kynna, að
Lávarðadeildin sé gagnslaus eða áhrif
hennar á löggjafarmálefni og skoðanamót-
un séu einskis virði. En ég held því fram, að
hún sé ekki áhrifamikið mótvægi og geti
ekki í reynd veitt hinum sívaxandi völdum
framkvæmdarvaldsins aðhald. Áhrif henn-
ar á stjórn landsins eru mun minni en raun
er á um öldungadeildir í öðrum löndum á
borð við Bandaríkin, og á það mætti færa
sönnur, að hún hefur ekki sannfæringarafl
á við mikilsverða forystugrein í The Times
eða jafnvel góðan Panoramaþátt í sjón-
varpi. Þannig merkir hugtakið alræði
þingsins í síauknum mæli alræði Neðri
málstofunnar.
En að hve miklu leyti eru þingmenn
Neðri málstofunnar raunverulega
húsbændur á sínu eigin heimili? Þar til eigi
alls fyrir löngu Var allgott valdajafnvægi
milli ríkisstjórnar og stjórnarandstöðu og
milli forystumanna flokkanna og hinna
almennu þingmanna. Nii er svo komið, að
þungamiðjan hefur ótvírætt færzt
stjórnarmegin í málstofuna og þar í
hendur ráðherranna sjálfra. Stjórnarand-
stöðunni hefur smám saman þorrið
áhrifamáttur, og sjálfur stjórnarmeirihlut-
inn, er völdunum ræður, er orðinn verkfæri
í höndum ríkisstjórnarinnar. Sýni almenn-
ir þingmenn einhver verðleikamerki, eru
þeir fljótlega flæktir í stjórnarstörf,
þannig að þeir fyrirgera mætti sínum til
sjálfstæðra umsvifa. Þegar Trollope skrif-
aði Palliser-sögurnar fyrir hundrað árum,
voru flokkamörk óljós og málatilbúnaður
ríkisstjórnarinnar ekki alls ráðandi. Jafn-
vel árið 1906 gat ræða óbreytts þingmanns
eins og jómfrúræða F.E. Smiths valdið
gífurlegu fjaðrafloki. En eins og málum er
nú háttað, fer ríkisstjórnin og á stundum
aðeins nokkur hluti hennar með allt
fullræðisvald þingsins nema í örfáum
málum á borð við hjónaskilnaði og
fóstureyðingar. Menn verða strax varir við
það, að hinir raunvirku aðilar ríkisstjórn-
arinnar eru, ásamt aðstoðarmönnum
sínum á þingi, einn stærsti og agaðasti
hópur Neðri málstofunnar. Eg geri ráð
fyrir því, að þeir séu ekki miklu færri en
hundrað og þrjátíu af stjórnarliðunum
þjúhundruð, og ekki einn einasti þeirra
getur farið að eigin geðþótta án þess að
glata stöðu sinni. En miklu afdrifaríkari en
fjöldi þeirra er sú yfirburðastaða, er
ráðherrar njóta í umræðum vegna aðstoðar
embættismannakerfisins við málatilbúnað.
Síaukin fjölbreytni þjóðmálanna krefst
mikillar rannsóknarvinnu og sérhæfingar
af hendi þeirra, er taka þátt í umræðum á
þingi. Fækkandi tómstundir og auknar
fjárhagsbyrðar almennra þingmanna, sem
fáir hverjir lifa af þingmannslaunum
sínum, gera þeim æ örðugra um vik að láta
ráðherra standa reikningsskap gerða
FYRRI
HLUTI
sinna. Jafnvel þótt ráðherra hafi á röngu
að standa, getur hann yfirleitt látið svo líta
út sem hann hafi haft rétt fyrir sér og
fengið þannig stuðningsmenn sína til þess
að greiða atkvæði sér í hag, þegar hringt er
til atkvæðagreiðslu. Eg hef sjálfur ekki
ósjaldan staðið í beggja sporum, og ég verð
að játa það hreinskilnislega, að oftar en
ekki ber ráðherrann sigur úr býtum, hvort
sem það er að réttu lagi eða röngu. Þannig
hefur alræði þingsins í auknum mæli orðið
að alræði Neðri málstofunnar í reynd, og
alræði Neðri málstofunnar verður æ frekar
að alræði ríkisstjórnarinnar, sem hefur
auk áhrifa sinna í þinginu yfir agameistur-
unum, flokksvélinni og embættismanna-
kerfinu að ráða. Þetta leiðir til þess, að það
fyrirkomulag, sem hefur ævinlega verið
kjörið einræði í orði, þar sem viðkomandi
aðilar veittu á borði hver öðrum aðhald,
hefur þróazt á það stig, að einn aðilanna
ber nú ægishjálm yfir aðra. Að þessu hafa
og stuðlað tvö atriði, er ég hlýt nú að íhuga
nánar: Þingrofsrétturinn og kenningin um
stjórnarumboð og kosningastefnuskrá.
Þingrofs-
rétturinn
Þingrofsrétturinn er að sjálfsögðu eigi
lengur í höndum krúnunnar. Forsætisráð-
herrann fer með þann rétt. Hafa menn
veitt því eftirtekt, hversu sjaldan frá
stríðslokum ríkisstjórn hefur verið felld í
kosningum, jafnvel þótt skoðanakannanir
hafi löngum á þessu þrjátíu ára skeiði gefið
til kynna, að ríkisstjórn nyti minni
vinsælda en stjórnarandstaðan? Að
frátöldu árinu 1945 hafa verið níu
almennar þingkösningar á þessu tímabili. I
sex þeirra fór ríkisstjórnin með sigur af
hólmi og þar af í fjórum við verulegan eða
aukin meirihluta. Þær þrjár almennu
þingkosningar, er leiddu til breytinga,
vann stjórnarandstaðan með algerum
naumindum, annaðhvort með minnihluta
atkvæða að baki eða naumasta meirihluta
sem hugsazt getur.
Trúa menn því í raun og veru, að hér sé
um tilviljun að ræða? í miðri hringiðunni
er forsætisráðherrann með þingrofsréttinn
í hendi sér og getur beitt honum að eigin
geðþótta, hvenær sem er. Þegar hann vegur
og metur, hvenær þing skuli rofið, getur
hann ásamt fjármalaráðherra sínum haft
margskonar áhrif á efnahagsmálin í því
skyni, að útlitið virðist um stundarsakir
betra en það í rauninni er. Hann tekur hér
verulegt mið af skoðanakönnunum og veit,
að hann getur treyst á tryggðir flokks-
vélarinnar, um leið og blásið er til orrustu.
Gagnrýnisraddir flokksmanna, hversu
háværar sem þær kunna að hafa verið
áður, eru þaggaðar niður fram yfir
kjördag. Er nokkur furða, þótt hann sigri
oftar en ekki og ósigur hans, ef því er að
skipta, sé þvílíkt undrunarefni, sem raun
varð á, er Wilson tapaði í júní 1970 eða
Heath í febrúar 1974? Þannig hefur
einræðið reynst æ máttugra og sífellt
líklegra til langlífis á grundvelli útsmog-
inna aðgerða í efnahagsmálum og mark-
vissrar beitingar þingrofsréttarins með
nákvæmri hliðsjón af aukakosningum og
skoðanakönnunum.
Stjórnarumboð
og kosninga-
stefnuskrár
Til viðbótar þessum óheillamerkjumyerð
ég nú að fjalla um hinar nýju kenningar
um stjórnarumboð og kosningastefnuskrár,
sem að minni hyggju eru andstæðar
stjórnlögum. Það er að sjálfsögðu bæði rétt
og skylt, að í kosningum skýri flokkar það í
stórum dráttum, hver sé meginstefna
þeirra og til hvaða aðgerða þeir myndu
grípa, ef þeim yrði trúað fyrir meirihluta á
þingi. En í reynd er það svo, að fyrir
kosningar er stefnuskráin engu líkari en
auglýsingu um kínalífselexír og allra
meina bót, en að þeim loknum er farið með
hana sem einhvern boðskap úr Sinai
eyðimörkinni með öllum þeim sparða-
tíningi, sem er í þeim ólesna og oft
ólæsilega texta sem tignaður er sem Heilög
ritning. Sá raunveruleiki, er ný ríkisstjórn
stendur andspænis, er oft allur annar en
hugmyndir voru um í stjórnarandstöðu og
úrræðin í kosningastefnuskránni eru oft
bæði ógjörleg, óhentug og út í bláinn. Og á
þessu stigi nær umboðskenningin yfir-
höndinni.
I sigurvímu krefjast athafna-
samir flokksmenn háum rómi efnda allra
loforða á sem allra skemmstum tima, alveg
án tillits til þess, hversu naumur meiri-
hlutinn er, loforðin illa grunduð eða
stefnan þverstæðukennd, og þeir eru ákaft
studdir af hinum ýmsu þrýstihópum, sem
heitið höfðu stuðningi sínum á grundvelli
þessara loforða. Þar sem tæpur minnihluti
atkvæða kann að nægja til kosningasigurs
— en að kosningatilhöguninni vík ég síðar
— hefur meirihluti Neðri málstofunnar
ffjálsar hendur um að beita þjóðina
tiltölulega óvinsælum aðgerðum, sem í
engum tengslum eru við þarfir líðandi
stundar, og notar til þess gjörvallan
ægimátt hins kjörna einræðis. Þegar slíku
fer fram, veitir önnur þingdeild ekkert
aðhald í raun og veru. Um raunverulega
mótspyrnu eða gagnrýni af hálfu stjórnar-
andstöðu eða óbreyttra fylgismanna er eki
að ræða. I krafti flokksræðis og þingskapa
er unnt að skerða svo umræður, að drjúgur
hluti stefnumótunarinnar komist þar alls
ekki að. Það ir fánýtt að láta sem svo, að
þessi tilhögun sé skynsamleg eða nauðsyn-
leg, réttlát eða jafnvel, svo að gripið sé til
hins útþvælda og tvíeggjaða orðs, lýðræðis-
leg. Það er hvorki til að milda þetta kerfi
né hvað þá heldur að réttlæta það, að löngu
fyrir lok kjörtímabilsins er stefnan
gjarnan komin í ógöngur, svo að úr verður
kúvending. Það er einfaldlega til marks um
veikleika kerfisins sjálfs og leiðir til
þverrandi trúnaðar almennings á einlægni
stjórnmálamannanna. Þannig er það
mótsögn stjórnskipunar vorrar, að um leið
og hún hefur orðið viðurhlutameiri, hefur
hún reynzt óvirkari ög jafnvel augljóslega
fjarstæðukenndari í framkvæmd.