Morgunblaðið - 11.02.1979, Síða 4

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. FEBRUAR 1979
Krúsjeff var grátgjarnt fyrstu vikurnar
eftir fall sitt en stytti sér stundir við að hlusta á vest-
rænar útvarpsstöóvar, segir Roy Medvedev
Fyrir nokkrum árum komu út á
Vesturlöndum endurminningar
Krjúsjeffs og vöktu þær að vonum
mikla athygli, ekki sízt þar sem
fáheyrt er að framámenn í lokuðu
harðstjórnarríki, sem auk þess er
kommúnistaríki, þar sem ein-
staklingurinn verður ævinlega að
víkja fyrir hagsmunum flokksins
og ríkisins, riti æviminningar
sínar. Útkoma minninganna sætti
ekki sízt furðu á sínum tíma
vegna þess að Krúsjeff var hvorki
talinn maður bókhneigður né
ritfær, og margir báru brigður á
að þær gætu verið ófalsaðar. Roy Medvedev
Um þessar mundir gengur milli útvalinna í Moskvu ritgerð
eftir sagnfræðinginn Roy Medvedev. Ritgerðin byggist að
langmestu leyti á samtölum við fjölskyldu þessa útskúfaða
einvalds Sovétríkjanna, en hún fjallar um tímabilið eftir að
honum var bolað frá völdum árið 1964 og þar til hann endaði
ævi sína árið 1971, saddur lífdaga. Roy Medvedev er
sannfærður marxisti, en hefur verið í útlegð frá Sovétríkjun-
um um nokkurra ára skeið. Ritgerð hans um Krúsjeff ber
heitið „Einræðisherra á eftirlaunum“.
Einræðisherra á eftirlaunum
Gekk.maður undir manns hönd til
að sanna og afsanna, en lyktir
urðu þær að almennt sættust
ábyrgir menn á það að ritverkið
væri ekta, en handritinu hafði
verið smyglað út úr Sovétríkjun-
um með mikilli leynd eins og
nærri má geta.
Við lestur minninga Krúsjeffs
sjálfs vekur athygli að hann
ræðir lítt afstöðu sína til sam-
starfsmannanna, sem að lokum
veltu honum úr sessi, þeim Leoníd
Brésneff og Alexei Kosygin, en
samkvæmt Roy Medvedev dró
hann síður en svo dul á skoðun
sína á þeim í einkasamtölum eftir
að hann var orðinn upp á þá
kominn.
I ritgerð Medvedevs kemur
fram, að Krúsjeff átti afar bágt
með að sætta sig við brott-
vikninguna, og að fyrstu mánuð-
ina eftir fallið var hann niður-
brotinn maður. Hann brast í grát
þegar minnst varði og var í
tilfinningalegu ójafnvægi fyrstu
mánuðina. Það var um miðjan
október 1964, sem hann var svipt-
ur völdum, en þegar leið að
árslokum var hann farinn að
jafna sig svo vel að hann var
farinn að ræða við fjölskyldu sína
þann ágreining innan
kommúnistaflokksins, sem mestu
olli um hvernig fór, og hann var
óbifanlegur í þeirri afstöðu að
hann væri sá, sem hefði haft á
réttu að standa.
Smám saman hresstist hann
svo að hann hafði kjark og þor til
að standa uppi í hárinu á eftir-
mönnum sínum, einkum vegna
eftirlaunakjara og hlunninda.
Atburðarás síðustu valdadaga
Krúsjeffs hefur um nokkurt skeið
legið nokkurn veginn ljós fyrir í
aðalatriðum, en Medvedev bætir
þar nokkru við. Hann segir frá
því að 12. september hafi Krúsjeff
verið í leyfi í nýju sumarhúsi í
Sochi við Svartahaf. Þetta var
glæsibústaður, þar sem ekkert
var til sparað, enda hefur það
löngum verið háttur sovézkra
flokksbrodda að halda sig rík-
mannlega. Þarna var til dæmis
ítölsk marmarasundlaug, vand-
lega hulin sjónum umheimsins
bak við háan múrvegg, sem var
hálfur annar kílómetri á langveg-
i ;. Þennan haustdag naut
K j• ff fálagsskapar Anastas
' )jans. Gestgjafinn vissi ekki
að samsærisklíkan hafði skikkað
M .ojan til að fylgjast með öllu
þ i sem hann tæki sér fyrir
hendur í leyfinu. Þeir Krúsjeff og
Mikojan ræddu í síma við þrjá
geimfara, sem voru að leggja af
stað í mikla dirfskuför út í geim-
inn, og árnuðu þeim heilla. Dag-
inn eftir kom fyrirskipun frá
Moskvu um að hætt skyldi við
ferðina. Þessi fyrirmæli komu
mjög á óvart, ekki sízt geimförun-
um, sem hringdu til Moskvu þar
sem Brésneff varð fyrir svörum.
Geimfararnir óskuðu eftir því að
fá að tala við Krúsjeff. Brésneff
varð svarafátt, en svaraði síðan
snúðugt að hann væri ekki viðlát-
inn, hann væri „í loftinu". Á
þessari stundu var Krúsjeff um
borð í flugvél á leið til Moskvu,
ásamt Mikojan, eftir hörkurifrildi
við Brésneff og Malínovskí, þá-
verandi varnarmálaráðherra
Sovétríkjanna, að því ér
Medvedev segir.
Við komuna til Moskvu varð
Krúsjeff þess áskynja, að forsæt-
isnefnd (nú stjórnmálanefnd)
kommúnistaflokksins og mið-
stjórn voru setztar á fundi þar
sem fram skyldu fara atkvæða-
greiðslur um að láta hann fjúka.
Mikail Suslov, helzti hugmynda-
fræðingur Krúsjeffs og síðar
Brésneffs, stýrði fundum for-
sætisnefndarinnar. Þar barðist
Krúsjeff harðri baráttu, „enda
bjó hann yfir nægilegri vitneskju
um hvern og einn sem þarna var“,
segir Medvedev. í 29 liða ákæru-
skjali var Krúsjeff vændur um
glöp í meðferð landbúanaðrmála,
um misheppnaða stefnu í Kúbu-
deilunni, ágreining við Kínverja
og fyrir að hafa safnað of miklum
völdum á eina hendi, svo fátt eitt
sé nefnt.
Krúsjeff fór halloka í forsætis-
nefndinni og miðstjórn staðfesti
síðan ákvörðun forsætisnefndar-
innar. Þegar honum var orðið
ljóst að hverju dró þagði hann og
lét ósvarað harðorðri ræðu
Suslovs og athugasemdum fjöl-
margra fundarmanna. Þegar úr-
slitin lágu fyrir flýtti hann sér til
eftirlætisbústaðar síns fyrir utan
Moskvu, en þar hafði Molotov
utanríkisráðherra búið þegar
Krúsjeff losaði sig við hann árið
1957.
„Fyrstu vikurnar eftir að
Kúsjeff var látinn víkja var hann
í taugaáfalli," segir Medvedev.
„Hann var miður sín og fór ekki
leynt með það. Tíðum sat þessi
fyrrverandi einvaldur hreyfingar-
laus í stól. Honum var ómögulegt
að verjast gráti." Kennari eins
barnabarnanna hefur eftir
drengnum: „Afi er alltaf að
gráta."
Þetta ástand virðist hafa farið •
að breytast verulega um nýárið.
Krúsjeff hélt enn til í bústað
sínum fyrir utan Moskvu, en ekki
leið á löngu þar til nýju valdhaf-
arnir voru farnir að ókyrrast með
hann svo nálægt kjötkötlunum.
Þeir buðu honum til afnota
bústað fjarri höfuðborginni þar
sem Stalín hafði á sínum tíma
dvalizt langdvölum. Auk þess
buðu þeir honum í eftirlaun 1.200
rúblur á mánuði og forréttindi í
sambandi við læknaþjónustu og
innkaup á nauðsynjavöru, sem
eftirlætisborgarar í öreigaríkinu
njóta.
Krúsjeff var enn ekki orðinn
svo meðfærilegur að hánn væri til
viðtals um slíka dúsu. Hann
neitaði að eiga orðastað við nýjuí
valdhafana. Tilboðið um
Stalíns-húsið var þá dregið til
baka, en Krúsjeff fluttur
óspurður í sýnu fábrotnari bústað
en þann, sem hann hafði búið í.
Umhverfis nýja bústaðinn var há
víggirðing, sem KGB-menn stóðu
vörð við nótt sem nýtan dag.
Jafnframt voru honum skömmtuð
eftirlaun, sem námu aðeins 400
rúblum á mánuði. Sú upphæð var
nokkurn veginn það sama og
yfirmaður rannsóknastofu eða
forstjóri meðalverksmiðju höfðu í
laun á þessum tíma, en á slíkum
launum og því sem Krúsjeff hafði
fram að þessu haft úr að spila var
reginmunur. Auk þessa var
Krúsjeff fengin til umráða lítil
íbúð í Moskvu. Einnig skyldi hann
eiga kost á þeim forréttindum,
sem áður eru nefnd, og þáði hann
nú hvort tveggja. Ibúðin stóð
lengst af ónotuð meðan Krúsjeff
hafði umráð yfir henni því að vart
bar við að hann hreyfði sig úr
sveitabústað sínum eftir þetta.
„Þegar hér var komið," segir
Medvedev, „fór hann að sjá ýmis-
legt í öðru ljósi en áður.“ Hann
kenndi Brésneff um að hafa ráðið
sér óheilt varðandi herferðina á
hendur frjálslyndum lista- og
menntamönnum. Til að bæta fyr-
ir mistök sín í sambandi við þessa
herferð fór hann að láta fjöl-
skyldu sína bjóða heim ýmsum
listamönnum úr hópi þeirra, sem
hann hafði áður ófrægt svo mjög.
Hann hafði á orði, að það hefði
verið Brésneff, sem stóð á bak við
herferðina, og hefði það verið
tilgangur hans að auðvelda sjálf-
um sér að komast í forsætisnefnd
kommúnistaflokksins.
Á þeim tíma, sem nú fór í hönd,
var Krúsjeff mjög einangraður og
að mestu útilokaður frá félags-
skap þeirra, sem hann hafði fram
að þessu blandað geði við. Nánir
vinir hans og samstarfsmenn
forðuðust hann af ótta við að falla
í ónáð hjá Brésneff-klíkunni, en
til að bæta sér upp þennan missi
hlustaði Krúsjeff flest kvöld á
vestrænar útvarpsstöðvar eins og
BBC, Voice og America og
Deutsche Welle. Hann var mjög
andvígur réttarhöldunum yfir
Andrei Sinjavskí og Yulí Daniel,
og hafði greinilega samúð með
mannréttindabaráttu Andrei
Sakharovs, sem eitt sinn hafði
sent honum bænarskjal um að
hætt yrði við smíði vetnis-
sprengju, sem hann, þ.e.
Sakharaov, hafði sjálfur átt þátt í
að leggja drög að.
Krúsjeff hældi sér jafnan mjög
af því að hafa leyft útgáfu fyrstu
bókar Alexanders Solzhenitsyns,
„Dagur í lífi Ivans Denisovits",
sem er miskunnarlaus lýsing á
lífinu í sovézkum fangabúðum. Á
hinn bóginn hugnuðust honum
ekki þau verk, sem síðar komu frá
hendi Solzhenitsyns, og aldrei
sætti hann sig við Boris
Pasternak. „Pasternak var honum
fremri og það gat hann aldrei
fellt sig yið,“ sagði í frásögn
Medvedevs, „en hann irðaðist
sárlega þeirrar herferðar, sem
farin var á hendur Pasternaks á
árunum 1959—60,“ en eins og
kunnugt er kom Moskvu-valdið í
veg fyrir að Pasternak gæti tekið
við bókmenntaverðlaunum Nóbels
árið 1958.
Árið 1968 lét Krúsjeff af-
dráttarlaust í ljós við vini sína og
vandamenn þá skoðun að innrásin
í Tékkóslóvakíu hefði verið
„hrikaleg mistök". Hann firrtist
ef minnzt var á innrásina í
Ungverjalandi í stjórnartíð hans
sjálfs, og hélt því blákalt fram að
þar væri ólíku saman að jafna.
Ungverjar hefðu í síðari heims-
styrjöldinni verið óvinir Sovét-
ríkjanna, auk þess sem í Ung-
verjalandi hefðu það verið upp-
reisnaröfl, sem ætluðu að ná
völdunum úr hendi kommúnista. í
Tékkóslóvakíu hefðu
kommúnistar á hinn bóginn hald-
ið örugglega um stjórnvölinn.
Hann hélt alla tíð nánu vinfengi
við Janos Kadar, ungverska
kommúnistaleiðtogann, sem hann
hafði komið til valda, og sagði að
hann væri eini Þjóðarleiðtoginn í
Kommúnistaríki, sem ekki hefði
gleymt sér.
Landamæraátökin milli Sovét-
manna og Kínverja árið 1969
komu Krúsjeff í mikið uppnám.
„Hann treysti aldrei leiðtogum
Kínverja og fór aldrei dult með
hug sinn í þeirra garð,“ segir
Medvedev. Hins vegar segir hann
Krúsjeff hafa verið fylgjandi
tilraunum til að koma á slökun í
samskiptum Bandaríkjanna og
Sovétríkjanna þegar hreyfing
hófst í þá átt, en í ritgerðinni er
ekki nánar fjallað um það atriði.
Nikita Krúsjeff