Morgunblaðið - 11.04.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. APRÍL 1979
A ROKSTOLUM
________HANNES_________
HÓLMSTEINN GISSURARSON:
Morgunblaðið birti sl. föstu-
dag skemmtilega og skarplega
grein eftir pólska heimspeking-
inn og andófsmanninn Leszek
Kolakowski, sem er þessa dag-
ana staddur á íslandi til fyrir-
lestra. Greinin heitir: „Hvernig
er að vera frjálslyndur
íhalds-sósíalisti" — og er rituð
bæði í gamni og alvöru um það
Alþjóðasamband „frjálslyndra
íhalds-sósíalista", sem Kolakow-
ski veit, að aldrei verður tiL,
„vegna þess að það getur ekki
lofað að gera menn hamingju-
sama“. Hún ber með sér djúpan
skilning Kolakowskis á stjórn-
málum og gefur tilefni til um-
ræðna um nokkur frumhugtök
þeirra, stjórnmálastefnur og
siðferðilegar skoðanir. Ég ætla
því að leggja orð í belg, gera
nokkrar athugasemdir við grein
Kolakowskis.
Kolakowski veit, hvaða sið-
ferðilegu skoðanir felast í
íhaldssemi og frjálslyndi.
íhaldsmaðurinn stefnir ekki að
fullkomnun skipulagsins, því að
hún næst aldrei, og hann skilur
það, að ekki eru allar breytingar
til bóta og að stofnanir geta ekki
bætt manninn. Prjálslyndi mað-
urinn skllur það, að frelsið er
skilyrði fyrir þroska einstakl-
ingsins og vexti þekkingarinnar
og að ríkið er umfram allt til
þess að tryggja þetta frelsi.
Kolakowski hefur með öðrum
allt að því merkingarlaus.
Enska orðið „equality" hefur
báðar merkingarnar, en það
notar Kolakowski. (Grein hans
birtist í októberhefti brezka
tímaritsins Encounter.).
Rangt er að mínu mati að
nota íslenzka orðið „jafnrétti"
um síðarnefnda hugtakið, villan
er fremur dr. Arnórs Hanni-
balssonar lektors, sem íslenzk-
aði greinina, en Kolakowskis.
íslenzk tunga gerir sjálf grein-
armun á jafnrétti, jöfnum rétti
samkvæmt leikreglum, og
jafnstöðu. jafnri niðurstöðu að
leikslokum. Og það er rétt, sem
Kolakowski bendir á í greininni,
að til þess að tryggja jafnstöðu
verður ríkið að færa frá einum
manni til annars með valdi,
jafna. Jöfnun krefst mikils valds
ríkisins, en í skjóli valdsins
þrífst forréttindastétt. Því má
segja: „Fullkomin jafnstaða er
þverstæða sem eyðir sjálfri sér“
— en ekki: „Fullkomið
jafnrétti...“ — eins og Kola-
kowski (eða Arnór) segir. Ég
eyði þessum orðum á greinar-
mun hugtakanna jafnréttis og
jafnstöðu, með því að hann er
ekki nægilega skýr í máli
margra Islendinga.
En er jöfnun æskileg? Á að
færa 2 mörk frá leikmanninum,
sem skoraði 8 mörk, til hins,
sem skoraði 4, svo að báðir hafi
að leikslokum 6 mörk? Á að
alvarlegri stórárekstra en þjóð-
félög sem hafa afnumið gróða-
fíknina sem stjórnunarafl í
framleiðslunni." Hvað á hann
við? „Gróðafíknin" stjórnar ekki
framleiðslunni í frjálsu hag-
kerfi, heldur einstaklingarnir
(þótt frelsið til þess að setja sér
markmið feli í sér frelsi til þess
að setja sér það markmið að
græða). En hvenær græðir
framleiðandi? Þegar hann fram-
leiðir vöru, sem selst, það er:
fullnægir einhverri þörf.
„Gróðafíknin" knýr framleið-
andann með öðrum orðum til
þess að fullnægja þörfum ann-
arra sem bezt. Þörfum einstakl-
inganna verður ekki fullnægt, ef
„gróðafíknin" er „afnumin sem
stjórnunarafl". Friedrich A.
Hayek leiddi óyggjandi rök að
því í bókinni Leiðinni til ánauð-
ar (The Road to Serfdom) 1944.
Kolakowski segir enn, að
sósíalisti trúi þessu: „Að ýta eigi
undir alla viðleitni til að koma á
félagslegri stjórnun á atvinnu-
lífinu." En hvað er „félagsleg
stjórnun"? Stjórnun ríkisins. Og
hverjir hafa ríkisvaldið? Stjórn-
málamennirnir og embættis-
mennirnir. En þeir geta varla
tekið skynsamlegar ákvarðanir
um framleiðsluna, því að þeir
hafa ekki staðþekkingu, mann-
þekkingu og verkkunnáttu
framleiðendanna sjálfra. Og
vald ríkisins ógnar að sjálfsögðu
Frjálslyndi, íhaldssemi og
samúðin með lítilmagnanum
orðum komizt að því, sem Karl
Popper benti á í bókinni Opnu
skipulagi og óvinum þess (The
Open Society and Its Enemies)
1945: að ekki er hægt að skipu-
leggja hamingjuna, þótt hægt sé
að skipuleggja óhamingjuna.
Við getum sagt fyrir um það
með fullri vissu, að eðlilegur
maður, sem rændur sé frelsi
sínu, verði óhamingjusamur, en
við getum ekki sagt fyrir um það
með sömu vissunni, að maður,
sem hafi frelsi, verði hamingju-
samur. Frelsið er nauðsynlegt
skilyrði fyrir hamingjunni, en
alls ekki nægilegt.
Ég er sammála Kolakowski
um það, að frjálslyndi og íhalds-
semi geti hæglega farið saman,
og færi rök fyrir því í bók, sem
kemur út seinna í þessum mán-
uði, að í frjálshyggju tuttugustu
aldarinnar — frjálshyggju
hugsuða eins og Karls Poppers
og Friedrichs Hayeks — fari
frjálslyndisstefna og íhalds-
stefna nítjándu aldarinnar sam-
an. Frjálslyndir menn hafa
kastað þeirri barnalegu trú, að
frelsið tryggi hamingjuna (en sé
ekki aðeins skilyrði fyrir henni)
og að erfðasyndin sé ekki til, en
íhaldsmenn þeirri, að allar
breytingar á siðum og reglum
séu varasamar. En skökku skýt-
ur þó við í grein Kolakowskis.
Hann segir: „Þjóðfélagsskipan
sem sameinar fullkomið jafn-
rétti og frelsi getur ekki verið
til.“ Hvað á hann við með orðinu
„jafrirétti"? Á hann við jafnan
rétt samkvæmt þeim almennu,
hlutlausu reglum, sem ríkið
verður að setja keppni einstakl-
inganna að markmiðum sínum,
til þess að árekstrar þeirra verði
sem fæstir? Það jafnrétti er að
mínu viti hið sama og frelsi, og
það á að vera fullt. Eða á hann
við tryggingu ríkisins fyrir því,
að árangur einstaklinganna í
þessari keppni veröi jafn? Það
er sennilegt, elia eru orð hans
færa 2 millj. kr. frá þeim, sem
hafði 8 millj. kr. tekjur, til hins,
sem hafði 4, svo að báðir hafi
eftir árið 6 millj. kr. tekjur? Það
er ekki réttlæti, heldur ranglæti
(þegar við það er miðað, að
leikreglur hafi ekki verið brotn-
ar). Af þessari ástæðu er stig-
hækkandi tekjuskattur hæpinn
og dómur Kolakowskis sleggju-
dómur: „Sú tegund af íhaldsböl-
sýni um mannleg málefni, sem
leiddi til þeirrar undarlegu
skoðunar að stighækkandi
tekjuskattur sé ómannlegt af-
skræmi, er alveg jafngrunsam-
leg og sú tegund sögulegrar
bjartsýni sem gat af sér
Gulag-eyjaklasann." Kolakow-
ski felldi þennan dóm í kafla
sínum um sósíalismann (sem ég
kalla „samhyggju" á íslenzku).
Við þann kafla ber að gera
nokkrar fleiri athugasemdir, því
að í frásögn Kolakowskis frá
samhyggjunni gætir nokkurra
gamalla hleypidóma — um
„gróðafíkn" og „félagslega
stjórnun".
Kolakowski segir, að sósíalisti
trúi þessu: „Að þjóðfélög sem
láta gróðafíknina eina stjórna
framleiðslukerfinu eiga yfir
höfði sér alvarlega eða stórum
frelsi einstaklinganna, ef það
fer yfir eitthvert mark — en það
mark reyna frjálslyndir stjórn-
spekingar að finna.
Samhyggjan eða sósíalisminn
er hvorki falleg hugsjón né
skynsamleg. Frjálshyggjumenn
greinir ekki á við samhyggju-
menn um það, að ríkið verður
(með valdi) að tryggja öllum
þeim mannsæmandi afkomu,
sem geta það ekki sjálfir (en
merking orðsins „mannsæm-
andi“, fer eftir efnum og ástæð-
um). Og þeir eru þeirrar skoðun-
ar, að líta verði eftir atvinnulíf-
inu, þannig að atvinnurekendur
„geri ekki samsæri gegn al-
menningi um að hækka verð"
eins og Adam Smith orðaði það í
bókinni Auðlegð þjóðanna (The
Wealth of Nations) 1776. Frjáls-
hyggjumenn deila samúðinni
með lítilmagnanum með sam-
hyggjumönnum, ef sú er afltaug
samhyggjunnar. En samhyggj-
an hefur til þessa verið skilin
öðrum skilningi — bæði af
samhyggjumönnum og frjáls-
hyggjumönnum. Hún hefur ver-
ið skilin sem leið valdsins að
lífshamingjunni, en sú leið hef-
ur verið, er og hlýtur að vera
leiðin til óhamingju.
yORGUNBLAOIÐ. FOSTUDAGUR 6 APKtL I’
i A.7Rk Kolakowski:
Hvernigáaðvera
frjálslyndur
íhalds-sósíal
Stefnuskrá
Pólski hcimHpektngurinn o«
•ndólsmaðurlnn
Kulnkowski. sem hefur verW
«.l.«i Irá 1%«. »yf;. ‘v”
lyrirlestr. hér á Imnéti um
hrbcina. .nn.n á ve*um heim
spekideild.r Hánkól.n* <
lestur .0“ th' *■•'“*“ ol
Liber.lism" - «1"" 4 v*|""
FéUfs ákM.muM um heim
speki nk. sunnuda* kl. 14 -tM.
t.K nefnist h.nn -On
Un«u.ge“.
brÍRKÍ* bind. verk eft.r Kotar
kowski. -M.in CurrenU «»I
Marxism", um kenningu K.y
Marx o* lylnism.nn. han^o
iielur það lengið mjö* K**
dóm. á Ve.turlöndum, »
H.nnes H. GlHsur.rson relt .
þetU verk h.ns 1 Mbl. 24.

Sr, Olafur Skúlason:
Barniö
og kirkjan
Skírnin
Fermingin
Sunnudagaskólinn
Það fylgir starfi mínu að taka í
móti fæðingarskýrslum og flokka
þær. Eitt þeirra atriða, sem mér
ber að veita athygli, er það, hvort
móðir barns telur sig til þjóðkirkj-
unnar, einhverra annarra safnaöa
eöa segist vera alveg utan kirkju.
Eftir þessu eru fæöingarskýrslurn-
ar flokkaðar, með tilliti til búsetu
móður.
En það fæðast ekki mörg börn
þannig „utan kirkjunnar", þ.e. þau
sem eiga móöur, sem ekki vill vita
af kirkjunni. Og flest þessara
barna, líka þá oft á tíðum þau, sem
upphaflega voru flokkuð utan
kirkju, eru færð til skírnar.
Kann aö vaida því misskilningur
margra, sem leggja skírn að jöfnu
við nafngift. En þó getur líka verið
fólgin viss von í því, að fólk, sem
segist vera utan tyrkju og er það
sjálfsagt, vill þiggja fyrirbæn kirkj-
unnar og helgun barns í Guðs nafni
í heilagri skírn.
En eitt er að velja barni nafn og
annað að færa það til skírnar.
Samkvæmt lögum ber hverjum
íslendingi að heita einu nafni eða
tveimur. Foreldrum eða forráða-
mönnum er lögð sú ábyrgð á
herðar að velja barni nafn innan
hæfilegs tíma frá fæöingu. En það
eru ekki lagaboð að baki skírnar-
innar. Það er hverjum og einum
heimilt að færa barn til skírnar, en
það er enginn skyldaður til slíks.
Nafngift er borgaraleg skylda.
Skírnin er tjáning trúar.
Um leiö og. barnið er skírt taka
foreldrar á sig ábyrgð varðandi
trúarlegt uppeldi barnsins. Þetta
kemur fram í lokaorðum prestsins
við hverja skírn. Þó er ég hræddur
um það, aö í alltof mörgum tilfell-
um falli þau orð á dauf eyru. Væri
þess vegna full ástæða til aö kveöa
þar enn fastar að oröi og jafnvel að
setja þessa hvatningu um skyldu
foreldra og forráðamanna fyrr í
helgisiði skírnarinnar í kirkjunni.
En það eru ekki aöeins foreldr-
arnir, sem taka á sig vissa ábyrgð
meö því að færa barn til skírnar.
Söfnuðurinn er líka kvaddur til
ábyrgðar, og til hans er skýrskot-
að, þegar barn er skírt í messu.
Ábyrgð safnaöarins er að aöstoða
foreldra við trúcuáegt uppeldi
barnsins. Þar er hofðað til sam-
vinnu heimilis og kirkju. Hvers
getur þá heimiliö vænzt af söfnuöi
sínum? Jú, presturinn er til staðar,
til þess aö veita hverja þá aöstoð,
sem eftir er leitað. En börnum er
einnig boðið til guösþjónustu safn-
aðarins, þar sem fer fram í senn
trúfræðsla og trúarjátning í til-
■