Morgunblaðið - 17.08.1979, Qupperneq 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. ÁGÚST 1979
Jón Þorláksson um Jan Mayen 1927:
Morgunblaðinu hefur borist
eftirfarandi frá
utanríkisráðuneytinu:
I skjalasafni Stjórnarráðsins,
eldri gögnum sem nú eru varðveitt
á Þjóðskjalasafni, eru nokkur skjöl
varðandi réttindi yfir Jan Mayen.
Er þetta skjalapakki auðkenndur
„Jan Mayen I“, upphaflega skjöl
tilheyrandi forsætisráðuneytinu en
málaflokkur þessi gekk síðan til
utanríkisráðuneytisins. Skjölin eru
frá árunum 1924—1929 og
1940—1943. Á fyrra tímabilinu
snúast skjölin um yfirráð yfir eynni
og áskilnað íslands í því sambandi,
en á síðara tímabilinu ek. rekavið.
Hér á eftir skal rakið meginefni
skjalanna.
Landnám einkaaðila
hafi ekki þjóð-
réttarlegt gildi
Elsta skjalið er bréf Jóns Magn-
ússonar, forsætisráðherra, sem þá
er staddur í Kaupmannahöfn, dags.
11. júní 1924, til utanríkisráðuneyt-
isins þar. í bréfinu er vísað til
erindis utanríkisráðuneytisins frá
30. júlí 1923, þar sem skýrt hafði
verið frá því að Hagbard Ekeroll
verkfræðingur hefði í nafni Norsku
veðufræðistofnunarinnar og sam-
kvæmt fyrirmælum ríkisstjórnar
er orðinn Jón Þorláksson, fær
framangreint bréf danska utan-
ríkisráðuneytisins, er afrit af áður-
nefndu bréfi Jóns Magnússonar frá
11. júní 1924 ekki tiltækt, en hann
fær það með einkabréfi frá Jóni
Krabbe dags. 6. janúar 1927. Þar
tekur Krabbe fram að bréfið hafi
verið skrifað til að draga málið og,
ef mögulegt væri, komast hjá því
um sinn að taka afstöðu. Síðan
býðst Krabbe til að láta vita um
viðhorf Dana til málsins, sem vænt-
anlega muni liggja fyrir á næst-
unni, og geti forsætisráðherra
frestað að tjá sig um málið á
meðan. Að lokum segist hann skilja
vel að af íslands hálfu þyki mönn-
um miður að mál þetta skuli hafa
komið upp, en hvort það geti borgað
sig að synja um viðurkenningu sé
annað mál.
Danir töldu Jan
Mayen sig litlu skipta
Um svipað leyti birðist forsætis-
ráðherra hafa leitað upplýsinga um
ferðir íslendinga til Jan Mayen
eftir rekaviði, því að svohljóðandi
skeyti dags. 4. des. 1926 er frá
bæjarfógetanum á Akureyri: „21.
júlí 1918 fór vjelskipið Snorri 36
tonn brúttó eign verslunar Snorra
Jónssonar Akureyri til Jan Mayen
til þess að sækja rekavið var skipið
hálfan mánuð í túrnum og fjekk
fullfermi skipstjóri Rafn Sigurðs-
son nú skipstjóri á e/s Nonni."
Nánari upplýsingar um afstöðu
Dana berast frá danska utanríkis-
ráðuneytinu dags. 8. júní 1927. Er
Jan Mayen talin skipta litlu sem
engu máli fyrir Danmörku. Innan-
allt sem til fellur á eynni sé notað í
þágu veðurstofunnar, eftir því sem
hún telji sig þurfa, en að því leyti
sem til greina gæti komið að nota
eyjuna í öðru skyni óski ríkis-
stjórn íslands að áskilja íslenskum
ríkisborgurum jafnan rétt á við
borgara hvaða annars ríkis sem
er.
Framangreindir fyrirvarar af
Islands hálfu voru teknir að fullu
upp í svar það, sem norska sendi-
herranum í Kaupmannahöfn var
afhent hinn 30. september 1927 (sjá
fylgiskjal 1), jafnframt því sem þar
er sagt að ekki þyki að öðru leyti
ástæða til að taka afstöðu til
þýðingar umræddrar ráðstöfunar í
réttarlegu tilliti.
Hæstiréttur Noregs
hafnaði landnáminu
Rétt er að skjóta því hér inn í, að
norskir aðilar mótmæltu kröfum
Norsku veðurfræðistofnunarinnar
til Jan Mayen. Þannig bárust hing-
að fyrir milligöngu danska utan-
ríkisráðuneytisins mótmæli dags. 8.
ágúst 1928 frá Chr. Ruud, sem taldi
sig hafa numið eyjuna 1916 og 1917
og tilkynnt norska utanríkisráðu-
neytinu í janúar 1920. Mótmæli
þessi voru lögð fram í utanríkis-
málanefnd Alþingis 11. október
1928, en engin afstaða tekin til
þeirra af hálfu nefndarinnar eða
ráðuneytis.
Með dómi Hæstaréttar Noregs 3.
maí 1933 var Birger Jacobsen
dæmdur eigandi að öllu landsvæði á
Jan Mayen milli 8°20’ og 8°50’
vegna landnáms hans árið 1921, og
var þar með hafnað kröfum norska
íslendingar
haf i þar jaf n-
an rétt á við
aðrar þjóðir
sinnar tilkynnt (24. mars 1922) um
landnám á hluta Jan Mayen.
I tilefni af þessu tekur forsætis-
ráðherra fram, að ekki sé hægt að
útiloka þann möguleika, að íslensk-
ir hagsmunir séu tengdir eynni.
Áður en íslenska ríkisstjórnin taki
fullnaðarafstöðu til tilkynningar-
innar sé því óskað umsagnar um að
hvaða leyti landnám af hálfu ein-
staklings eins or þarna um ræði
geti talist hafa þjóðréttarlegt gildi.
Svar danska utanríkisráðuneytis-
ins við umsagnarbeiðninni er dags.
tveimur árum síðar, 7. júní 1926,
undirritað af Jóni Krabbe. Þar er
fyrst skýrt frá nýrri tilkynningu
dags. 5. maí 1926 frá sendiherra
Noregs tii danska utanríkisráherr-
ans um að landnám Norsku veður-
fræðistofnunarinnar á Jan Mayen
hafi verið fært út og nái nú til
eyjarinnar allrar. Síðan segir í
svarinu afdráttarlaust, að landnám
einkaaðila hafi ekki þjóðréttarlegt
gildi. En bent er á, að þar sem
norska stjórnin hafi opinberlega
tilkynnt dönsku stjórninni landnám
þetta, kunni það að vaka fyrir henni
að draga eyna síðar undir norska
ríkið. Þá er tekið fram m.a. að eyjan
hafi á síðari tímum ekki verið talin
lúta neinum. Danir eigi þar nokkur
hús og hafi ráðgert hitastigsmæl-
ingar. Að lokum er tekið fram, að
gagnvart norska sendiherranum
hefði verið áskilinn réttur til að
víkja málinu á ný, þegar m.a.
afstaða ríkisstjórnar íslands sé
kunn.
Þegar forsætisráðherra, sem þá
ríkisráðuneytið (Grænlandsstjórn-
in) tekur fram, að eyjan hafi enga
þýðingu fyrir Grænland, nema hvað
þar mætti hugsanlega hafa útgerð-
arstöðvar til veiða á þeim hafsvæð-
um sem liggja að Grænlandi.
Jafnframt segir, að Danir muni
ekki hafa uppi neinar fullveldis-
kröfur, enda hafi ekkert raunhæft
verið gert sem grundvalla megi
slíkar kröfur á og ganga verði út frá
að þær mundu mæta eindreginni
andstöðu í Noregi. Eftir atvikum sé
áformað að svara norsku stjórninni
að ekki þyki ástæða til að taka
afstöðu til þýðingar umræddrar
ráðstöfunar Norsku veðurfræði-
stofnunarinnar í réttarlegu tilliti,
en vekja jafnframt athygli á að hún
geti altént ekki raskað rétti danska
ríkisins til húsa sinna á eynni og
tilheyrandi lóða. Sjjurst er fyrir um
hvort ríkisstjórn Islands gæti fall-
ist á siíkt svar einnig fyrir sitt
Ieyti, burtséð frá húsamálinu.
„Jafn réttur á við
borgara hvaða
ríkis sem er“
í svarbréfi Jóns Þorlákssonar,
forsætisráðherra, dags. 27. júlí 1927
til utanríkisráðuneytisins í Kaup-
mannahöfn er þess óskað að sér-
staklega verði tekið fram, að ísland,
sem næsti nágranni Jan Mayen,
eigi vissra hagsmuna að gæta varð-
andi eyjuna, t.d. hafi verið sóttur
þangað rekaviður. Veðurþjónusta
þar skipti ísland miklu og því þyki
ríkisstjórn íslands sanngjarnt að
ríkisins byggðum á landnámi
Norsku veðurfræðistofnunarinnar.
Jacobsen hafði tapað málinu í
undirrétti.
I hæstaréttardómum segir að
enginn ágreiningur sé um að Jan
Mayen hafi í þjóðréttarlegum skiln-
ingi verið terra nullius árið 1921.
Konungleg tilskipun
um innlimun Jan
Mayen
Með símskeyti dags. 13. maí 1929
og síðan bréfi dags. 4. júní s.á.
skýrði danska utanríkisráðuneytið
frá því að borist hefði orðsending
dags. 9. maí 1929 frá sendiherra
Noregs um að honum hafi símleiðis
verið falið að tilkynna ríkisstjórn-
um Danmerkur og íslands, að eyjan
Jan Mayen hafi með konunglegri
tilskipun daginn áður verið lögð
undir Noreg og að lögregluvald á
eynni sé í höndum forstöðumanns
veðurathugunarstöðvarinnar. Biður
danska utanríkisráðuneytið um að
forsætisráðherra láti vita hvernig
óskað sé að orðsendingunni verði
svarað af íslands hálfu.
Síðar í sama mánuði, hinn 29.
júní 1929, sendir danska utanríkis-
ráðuneytið hingað nýtt bréf um
málið þar sem skýrt er frá því að
ráðuneytið hafi þann dag svarað
orðsendingu norska sendiherrans
frá 9. júní að því er Danmörku
varðar. Texti svarsins fylgir danska
bréfinu, en í honum er einungis
áréttað að Danir gangi út frá að
ekki sé ráskað rétti þeirra yfir
Jón
Magnússon
Jón
Þorláksson
Vilhjálmur
Finsen
Jón
Krabbe
húsum sínum á eyjunni. Þeir segj-
ast hafa tilkynnt ríkisstjórn Is-
lands um orðsendinguna en ekki
ennþá fengið neitt svar.
Upplýst er í bréfinu hingað, að
Danir hafi, áður en þeir afhentu
svar sitt, kannað afstöðu annarra
ríkja til norsku tilskipunarinnar
um innlimun Jan Mayen.
Utanríkismálanefnd fær gögnin
til meðferðar með bréfum forsætis-
ráðuneytisins dags. 25. maí og 26.
júlí 1929. Þau eru tekin fyrir á fundi
nefndarinnar 12. ágúst 1929, „en
engin ákvörðun tekin í því sam-
bandi" skv. bréfi til forsætisráð-
herra dags. 14. sama mánaðar, þar
sem skjöl eru endursend. í fundar-
gerð er engra umræðna um málið
getið.
Engin skjöl eru fyrir hendi sem
benda til þess að ríkisstjórnin hafi
tekið afstöðu til málsins eða danska
utanríkisráðuneytinu verið skrifað.
Samkvæmt ábendingu frá Rann-
sóknarnefnd ríkisins, Atvinnudeild
háskólans, fól utanríkisráðuneytið
Vilhjálmi Finsen, viðsk.ftr. í Osló,
að afla upplýsinga um kolajarðlög á
Jan Mayen og aðstöðu þar til
kolavinnslu. Hinn 6. apríl 1940 er
nefndinni tilkynnt að borist hafi
svar um að engin kol séu á Jan
Mayen.
Rekaviðartaka
íslendinga á
Jan Mayen
í maí 1940 gerði Vilhjálmur
Finsen samning um rekaviðartöku
á Jan Mayen samkvæmt tilmælum
Hákons Bjarnasonar, skógræktar-
stjóra. Gögn sýna að allmargir
aðilar hér hafa um þetta leyti haft
áhuga á málinu. Ekki mun þó hafa
orðið úr Jan Mayenför á því tíma-
bili sem þessi skjalakönnun nær til,
þ.e. fram á haust 1943, ýmist vegna
þess að hentug skip voru ekki fyrir
hendi eða sökum synjunar breskra
hernaðaryfirvalda.
í bréfi frá Finsen til ríkisstjórn-
arinnar um samningsgerðina dags.
17. júlí 1940 segir svo m.a.: „Um
stund gekk í nokkru stappi með að
komast eftir hver hinn eiginlegi
eigandi að rekaviðnum væri, norska
ríkið á nokkurn hluta eyjarinnar,
en privatmaður, kapt. Birger Jacob-
sen, Osló, sem numið hafði land á
eynni fyrir allmörgum árum, fjekk
með hæstarjettardómi árið 1933
sjer dæmd rjettindin til einmitt
þess hluta eyjarinnar, sem mestur
er rekaviðurinn. Birger Jacobsen
hefir selt rjettindin, sá kaupandi
aftur framselt þau þannig, að eign-
arrjetturinn hefir gengið kaupum
og sölum í allmörg ár. Um það
atriði hefi jeg skrifað skógræktar-
stjóra ítarlega í brjefi í febrúar eða
rnars." — Ennfremur um kjörin:
„Svo sem sjeð verður á borgun að
fara fram eftir því sem rekaviður-
inn kemst á land heima. Verði
enginn rekaviður sóttur, á ekkert að
borga.“
Samningurinn var 27. júlí 1943
endurnýjaður til ársloka 1948 og þá
greiddar 2000 n.kr. „sem skoðast
fyrirframgreiðsla fyrir timbur en
sem þóknun til eiganda verði ekkert
timbur sótt á tímabilinu."
(Skv. öðrum heimildum er talið
að rekaviður hafi verið sóttur til
Jan Mayen á síðari stríðsárunum
eða eftir lok styrjaldarinnar).
í samandregnu máli
I samandregnu máli bera fram-
angreind skjöl með sér að í svari við
orðsendingum norsku stjórnarinn-
ar 1922 og 1926 um landnám Norsku
veðurfræðistofnunarinnar á Jan
Mayen tók ríkisstjórn íslands skýrt
fram að ísland ætti þar vissra
hagsmuna að gæta og áskildi ís-
lenskum ríkisborgurum ákveðin
réttindi þar. Tekið var fram, að
ekki væri að öðru leyti tekin af-
staða til gildis landnámsins að
lögum.
Tilkynningu um innlimun Jan
Mayen í norska ríkið 1929 virðist
ekki hafa verið svarað af íslands
hálfu. Ekki verður séð að utanríkis-
málanefnd Alþingis eða ríkisstjórn
hafi tekið afstöðu til hennar.
Rekaviður var með vissu sóttur
héðan til Jan Mayen 1918 og fyrr,
en leyfi til rekaviðartöku er gilti
fyrir tímabilið 1940—1948 tókst
ekki að nýta framan af styrjaldar-
árunum.
Upplýst var 1940 vegna áhuga
hér að kolajarðlög væru ekki á
eynni.