Morgunblaðið - 20.01.1980, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANUAR 1980
Við jól og áramót, er við fögnuð-
um árvissum sigri ljóssins yfir
myrkrinu, reynum við, hvað sem
tautar og raular, að vera bjartsýn
og horfa vonglöð til hins ókomna
og þeirra verkefna, sem bíða
okkar á nýju ári.
En óneitanlega á bjartsýnin
dálítið erfitt uppdráttar við þessi
áramót og upphaf nýs áratugs.
Landið okkar er stjórnlaust. Þjóð-
in hafði vonast til að fá nýja og
sterka rikisstjórn í jólagjöf. I
staðinn fékk hún harðvítuga
stjórnarkreppu, sem enn sér ekki
fyrir endann á, áframhaldandi
þras og hnútukast milli ráða-
manna, sem hún hafði sett traust
sitt á til góðra verka. — Menn
viknuðu við spakleg orð í áramóta-
ræðum æðstu manna, sem alþjóð
tók undir. En allt kom fyrir ekki.
Innanlandsmál okkar eru komin í
annars vegar og sundrung póli-
tískrar verkalýðsforystu hinsveg-
ar hafa gagnverkandi áhrif og
standa í vegi fyrir, að gengið sé til
verks af viti. Tillögur um breytt
verðbótakerfi frá nýafstaðinni
kjaramálaráðstefnu ASÍ eru ein-
tómt yfirklór og fálm út í loftið,
sem koma hvergi nærri kjarna
málsins, þ.e. að gera þarf gagn-
gera endurskoðun og lagfæringu á
ónothæfu og gerspilltu launakerfi,
sem kyndir undir óánægju al-
mennings, vaxandi launamisrétti,
og óstöðvandi verðbólgu í landinu.
Þessar tillögur ASI miðast auðvit-
að eins og fyrri daginn, við
heildarsamninga. Sérkröfurnar
koma svo á eftir! Höfum við heyrt
þetta fyrr?
Alþingismenn, einn eða fleiri úr
hverjum flokki, ynnu þarft verk —
á meðan fæðingarhríðar nýrrar

margbreytilegu aðstæðna og
stjórnmálamönnum og öðrum
ráðamönnum er nauðsynlegt — og
beinlínis skylt að taka tillit til
þeirrar staðreyndar. Það má jafn-
framt hafa í huga, þegar rætt er
um atkvæðavægið að verðmæta-
sköpun til þjóðarbúsins er víða úti
á landsbyggðinni margföld á
hvern íbúa miðað við þéttbýlis-
kjördæmin tvö hér á suðvestur-
horninu. Varla verður sú stað-
reynd léttvæg fundin.
Búseta í Reykjavík
Þá skal einnig bent á í þessu
sambandi, að mikill meirihluti
þingmanna hefir fasta búsetu á
höfuðborgarsvæðinu og allir eru
þeir búsettir þar yfir þingtímann
— um átta mánuði ársins. Ein af
frumskyldum hvers þingmanns er
að kynna sér svo vel sem honum er
og fleira —
unnt öll málefni þjóðarinnar af
kostgæfni og yfirsýn til allrar
þjóðarheildarinnar auk þess sem
honum er að sjálfsögðu skylt að
gæta sérstaklega hagsmuna þess
kjördæmis, sem hann er fulltrúi
fyrir. Þegar tekin er á Alþingi
ákvörðun um fjárveitingu til
ákveðins verkefnis einhvers stað-
ar á landinu, verður þingmaður-
inn, eigi hann ekki að taka afstöðu
meira eða minna út í bláinn, að
hafa þekkingu á staðháttum, hög-
um og þörfum þess fólks, sem í
hlut á hverju sinni. Öllum þing-
mönnum, 60 talsins, er í lófa lagið
að afla sér slíkrar þekkingar á
staðnum, þegar Reykjavík og
nágrenni er annarsvegar. Það leið-
ir hins vegar af sjálfu sér, að
þingmenn þessa svæðis, sem flest-
ir eru hér upprunnir og hafa
aldrei verið búsettir úti á landi,
eru í margfalt lakari aðstöðu til að
meta aðstæður og þarfir hinna
ýmsu staða á landsbyggðinni, sem
þeir hafa jafnvel aldrei augum
litið, nema þá sem gestir eða
ferðamenn í sumarleyfum. Það er
m.a. þetta, sem veldur því, að fólk
úti á landi kveinkar sér dálítið við
þá tilhugsun, að þingmenn dreif-
býlisins verði í miklum minni-
hluta á Alþingi.
des. 1979
Reykjav .............. 5558
Reykjan .............. 6993
Vestf..................1715
Norðurl.v..............1754
Nú er það enn svo, að flestir
íbúar höfuðborgarsvæðisins, sem
orðnir eru miðaldra eða eldri eiga
uppruna sinn utan þess svæðis og
eru margir í sterkum tengslum við
gömlu átthagana víðsvegar um
landið. En þetta er óðum að
breytast, og hvað verður að nokkr-
um áratugum liðnum, þegar þess-
ar kynslóðir eru horfnar og hugs-
anlega búið að þjappa saman á
Alþingi sterku meirihlutavaldi
einhverskonar borgríkis hér við
Faxaflóann, — við hefðum orðið
tvær þjóðir í landinu?
En fyrr má nú vera faðir minn!,
og ekki var það ætlun mín að hafa
hér í frammi neinar óheillaspár,
þótt mér lítist ekki allskostar á
boðskap þeirra „jöfnunarmanna",
sem lengst vilja ganga. Auðvitað
hljótum við að komast að sam-
komulagi um þetta, ef við athug-
um nógu vel okkar gang, lítum til
beggja handa í stað þess að ana
beint af augum.
Slæmur kostur
Heildarfjölgun þingmanna um
6—8 þingmenn hefir heyrst nefnd,
sem líkleg aðferð til að jafna
atkvæðavægið. Það þætti mér
slæmur kostur sem við ættum að
hafna afdráttarlaust. Eða er ekki
yfirbyggingin á öllum sviðum hjá
okkur orðin nógu mikil, þótt sjálft
Alþingi gangi þar ekki á undan?
Ég hefi engan heyrt halda því
fram, að þörf væri fyrir fleiri en
60 þingmenn. Það er hlutfallið
milli kjördæma, sem málið snýst
um. Þingmönnum var fjölgað um 8
við síðustu kjördæmabreytingu
1959. í dag myndi sú fjölgun þýða,
að ég hygg, um 80 millj. kr.
viðbótarútgjöld árlega fyrir
ríkissjóð. Þar að auki er ekki rúm
fyrir fleiri þingmenn í Alþingis-
húsinu okkar. Það eru rök í sjálfu
sér, þótt önnur vegi þyngra á
metunum. En þá eru það uppbót-
arþingsætin, 11 talsins. Yrði regl-
um um úthlutun þeirra breytt á
þann veg, að hlutfallsreglan yrði
afnumin sem og ákvæðið um, að
ekki megi nema eitt þingsæti
koma í hlut hvers flokks i hverju
kjördæmi, þá yrði útkoman sú, að
öll 11 sætin kæmu í hlut Reykja-
víkur og Reykjaneskjördæmis.
Þessi tvö mannflestu kjördæmi
fengju þannig 28 þingmenn af 60
eða sex fleiri en þau hafa í dag.
Fróðlegur samanburður
I ágætri og fróðlegri ritgerð í
bókarformi: „Um endurskoðun
stjórnarskrárinnar" eftir dr.
Gunnar G. Schram, forseta laga-
deildar H.í. er þessu atriði, mis-
vægi atkvæða, gerð sérstök skil
(bls. 28—33). Bókin kom út í
árslok 1977. Samkv. nýjum upp-
lýsingum, er ég hef frá G. Schram
og Hagstofu Islands kemur það
fram, að ef kosið hefði verið í
síðustu kosningum (des. 1979)
eftir breyttum reglum um uppbót-
arþingsætin eins og að ofan grein-
ir, þá hefði Reykjavík fengið 8
uppbótarþingmenn og Reykjanes
3. Fjöldi íbúa bak við hvern
þingmann í þessum tveimur
mannflestu kjördæmum og svo
aftur tveimur þeim mannfæstu
hefði orðið sem hér segir: í
Reykjavík 4168, í Reykjaneskjörd.
6119, í Norðurlandskjörd. vestra
2120 og í Vestfjarðakjörd. 2045. í
raun voru samsvarandi tölur í
desemberkosningunum: Rv. 5558,
Rn. 6993, N-v. 1754 og Vf. 1715. Ef
við svo hverfum aftur til ársins
1959, þegar kosið var í fyrsta
skipti eftir breyttri kjördæma-
skipan, þá líta tölurnar þannig út
(óbreytt regla um uppbótars.): Rv.
4736, Rn. 3081, Vf. 1743 og N-v.
1464. (Sjá ennfremur töflu hér að
neðan).
Fjöldi íbúa að baki hverjum
þingmanni: eftir kosn. 1979., ef
gilt hefðu breyttar reglur um
úthlutun uppb.þings., eftir kosn.
| 1959:
des. 1979 (br.r.) 1959
4168 4736
6119 3081
2045 1743
2120 1464
Meira en þrefaldur
mismunur 1959
Af tölunum hér að ofan er ljóst,
að Reykjaneskjördæmi er aðal-
vandamálið. íbúafjöldi þess árið
1978 (tölur frá 1979 liggja ekki
fyrir) var 48952, tæpl. tvöfalt
meiri en árið 1959 — á móti
Reykjavík með 83376 árið 1978
(71036 árið 1959). — Atkvæðatal-
an nýtist Reykvíkingum greini-
lega miklu betur af ýmsum ástæð-
um. Helmingsfjölgun Reyknesinga
á sama tíma gagnar þeim hinsveg-
ar óeðlilega lítið.
En það, sem ég tel hvað athygl-
isverðast við þessar tölur og kem-
ur, býst ég við, ýmsum nokkuð á
óvart, er sú staðreynd, að mis-
munur á atkvæðavægi árið 1959
milli fámennasta kjördæmisins
þá (Norðurl.v.) og þess fjöimenn-
asta (Reykjav.) er meira en þre-
faldur, þegar kjördæmabreyting-
in er alveg ný af nálinni, — eða
snöggt um meiri en hann myndi
Mannréttindi
á metaskálum
— Hugleiðingar um kjördæmamál
rembihnút, sem guð má vita hve-
nær og hvernig verður leystur.
Óvissa, vonleysi og þreyta eru
áberandi í umræðum manna. —
Sjálfsskaparvíti — er viðkvæðið,
en enginn vill kenna sjálfum sér
um, — það er allt öðrum að kenna.
Óþvegnar skammirnar dynja á
kjörnum fulltrúum á Alþingi fyrir
dugleysi, ábyrgðarleysi og annað
þaðan af verra. Víst mega þeir
taka margt af því til sín — og taka
það alvarlega. Hitt má þó öllum
ljóst vera, að málið er ekki eins
einfalt og margir þeir vilja vera
láta sem stærst hafa orðin og
standa ekki sjálfir í eldlínunni.
Þingræði í hættu
Alþingismenn eru í örðugri að-
stöðu. Þeir standa frammi fyrir
þeirri alvarlegu staðreynd, að vald
þjóðkjörins þings til að stjórna
málefnum þjóðarinnar hefir í vax-
andi mæli verið hrifsað úr hönd-
um þess af óábyrgum þjóðfélags-
hópum, sem hafa ýmist í sér-
hagsmunaskyni eða í þágu flokks-
pólitískra hagsmuna, farið sínu
fram og virt ákvarðanir Alþingis
að vettugi. Hér er sjálft þingræðið
í hættu.
Það hefir greinilega komið í ljós
að undanförnu í árangurslausu
bardúsi við stjórnarmyndun, að
samstarfsflokkarnir í fyrrv. ríkis-
stjórn eru hræddir. Hræddir við
ástandið utan þings, uggandi um,
að glansmyndin, sem hver þeirra
fyrir sig hefir verið að reyna að
koma sér upp, myndi blikna í
augum þjóðarinnar, ef þeir gengju
of langt til móts við hina. Þótt
ekki virtist fyrirfram mikil
ástæða til bjartsýni um, að hægt
yrði að ná saman þjóðstjórn með
aðild allra flokka, var auðvitað
sjálfsagt, eins og á stóð, að freista
þess að ná samstöðu ábyrgra afla
á Alþingi. Sú tilraun tókst að vísu
ekki nú, en þjóðin fékk þó á meðan
á henni stóð dálitla hvíld frá
sjónarspili vinstri viðræðnanna,
er gengu mestmegnis út á tilburði
viðræðuaðila til að hampa eigin
tillögum og draga um leið dár hver
að öðrum frammi fyrir alþjóð.
Skyldu þeir ganga heilli til verks
nú í annarri umferð?
Verkefni, sem ekki
þolir lengri bið
Meðan á þessu þófi stendur
kraumar verðbólgan í 50—60
gráðum og þjóðfélagsástandinu
mætti einna helzt líkja við bifreið
í frígír — bremsulausa að auki.
Kjarasamningar allir í lausu lofti
og auðséð, að stjórnarkreppan
ríkisstjórnar standa yfir — ef þeir
sameinuðust í ályktun frá Alþingi,
er fyrirskipaði þar til kjörinni
samstarfsnefnd að freista þess að
koma nýrri og betri skipan á þessi
mál, fyrst og fremst að því er
varðar gerð kjarasamninga og
vinnubrögð þar að lútandi. Hér er
annars vegar verkefni, sem þolir
ekki frekari bið. Vafalaust yrði
það erfitt og vandasamt, en það er
trúa mín, að það mætti takast, ef
til þess veldust hæfir og velviljað-
ir menn, sem hefðu almennings-
heill, skilning og réttsýni að leið-
arljósi. Eigum við ekki slíka
menn? — eða væri úr vegi að
reyna?
Stórmál —
mörg stór orð
Að „eilífðarmálunum“ slepptum
(efnahagsþjarki og verðbólgufári)
mun annað stórmál væntanlega
koma til kasta yfirstandanc:
þings: Kjördæmaskipan og kosr,-
ingalög, sem Stjórnarskrárnefnj
hefir fjallað um að undanförnu.
Sú hlið þessa máls, sem hvað
oftast ber á góma, og með auknum
þunga, þegar kosningar eru á
næsta leiti, er jöfnun atkvæðis-
réttarins, þ.e. leiðrétting á mis-
vægi atkvæða milli hinna misjafn-
lega mannmörgu kjördæma. Hér
er annars vegar stórt og viðkvæmt
mál, sem vandasamt verður að
leysa svo öllum líki. Auðvitað
verður að koma hér til leiðrétting,
það held ég, að allir sanngjarnir
menn séu ásáttir um, hvar sem
þeir eru búsettir á landinu. Sér-
staklega á það við um Reykja-
neskjördæmi, þar sem misvægið
hefur aukist mest í hlutfalli við
mesta íbúafjölgun — langtum
meiri en í Reykjavík.
Öll væntum við þess, að þær
breytingar, er stjórnarskrárnefnd
mun gera tillögur um á næstunni
muni byggjast á vandlegri alhliða
athugun og mati á íslenzkum
aðstæðum. í opinberri umræðu
um þetta mál hafa mörg stór orð
verið látin falla af þeim, sem telja
sig hér mestum órétti beitta þ.e.
hér í Reykjavík og í Reykjanes-
kjördæmi. Orð og ummæli eins og
„hróplegt misrétti", „níðst á al-
mennum mannréttindum",
„þriðjaflokks þegnar" eru vel til
þess fallin að vekja heilaga reiði
„fórnarlambanna" og um leið því
miður, andúð í garð þess fólks, er
byggir fámennustu kjördæmi
landsins — sér í lagi á Vestfjörð-
um og Norðurlandi vestra, sem
sífellt er vitnað til sem
forréttindaþegna í krafti fámenn-
is. Öllum má þó ljóst vera, að það
var ekki þetta fólk, sem ákvað
núverandi skipan þessara mála,
heldur stjórnarskrárnefnd sú, er á
sínum tíma undirbjó síðustu kjör-
dæmabreytingu árið 1959 og var
síðan staðfest í almennum kosn-
ingum.
Spurning um
mannréttindi
Öll viljum við heilshugar standa
vörð um almenn mannréttindi. En
óneitanlega hefir þetta hugtak
verið notað nokkuð einhliða og í of
einangruðum skilningi í umræð-
um um atkvæðavægið. Hér vakna
ýmsar spurningar: Er hægt að slá
með föstu, að ein mannréttindin
séu helgari en önnur, að einhver
grein mannréttinda sé hin allra
helgasta? Mætti ekki líka spyrja,
hvort það flokkaðist ekki undir
almenn mannréttindi, að hver
þegn í lýðræðisríki fái notið lög-
gjafar, sem samþykkt er af lýð-
ræðislega kjörnu löggjafarþingi?
Hvað skyldi vera uppi á teningn-
um, ef við tækjum t.d. gildandi
fræðslulög á Islandi, grunnskóla-
lögin okkar. Ætli að þarna sé ekki
nokkuð gróflegt „misvægi", ef bor-
in er saman framkvæmd þessara
laga í afskekktum byggðum fyrir
norð-vestan og víðar á landinu og
svo hér á höfuðborgarsvæðinu?
Hvað um hlut fatlaðs fólks og
vangefinna í framkvæmd sömu
laga, sem þó hefur, góðu heilli,
batnað verulega á síðari árum.
Hins sama mætti spyrja varðandi
lög um heilbrigðisþjónustu o.fl.
o.fl.
Margföld
verðmætasköpun
Niðurstaðan af slíkum vanga-
veltum verður einfaldlega sú, að
hversu gjarnan sem við vildum
búa öllum íbúum þessa lands sem
jafnasta möguleika til að njóta
þeirra réttinda, er okkar þjóð-
skipulag býður upp á, þá er
töluvert langt í land, að það hafi
tekist í reynd. Því veldur ekki
hvað síst fámenni okkar í stóru og
erfiðu landi, — engu öðru landi
líkt. Aðstaða manna í hinum
mismunandi landshlutum verður
aldrei jöfnuð til fulls. Við breytum
ekki íslenzku náttúrufari og nátt-
úrugerð með póliríksum penna-
strikum. Þar með er ekki sagt, að
þeir landsmenn, sem verða að
gjalda þess að búa við erfiðar
náttúruaðstæður megi ekki — og
eigi ekki að fá að njóta þess í öðru,
ef unnt er. íslenzk þjóðfélagsgerð
hlýtur að bera svipmót hinna