Morgunblaðið - 02.04.1980, Síða 35

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. APRÍL 1980 35
Ólafur M. Jóhannesson:
2. grein
Gagnrýni dagblaða

í fyrri grein um gagnrýni
dagblaða var lofað framhaldi —
að fjallað yrði um aðferðir til að
nálgast listaverk á gagnrýnan
hátt. Nú er svið þetta ógnaryf-
irgripsmikið og ekki hentugt til
umfjöllunar í afmarkaðri
blaðagrein. En til gamans og
vonandi gagns fyrir lesendann
má þó bregða upp smá mynd.
Verður litið á þrjá möguleika við
greiningu listaverka, hinn fé-
lagslega, sálfræðilega og ef tími
vinnst til „nýrýnína". I von um
að þau fáu orð sem hér rúmast
— leiði háttvirtann lesandann
upp á nýja þekkingarhóla þaðan
sem hann getur virt fyrir sér þá
gagnrýni sem hann meltir í
dagblöðum hvunndags — verður
haldið af stað.
Hinn samfélags-
legi sjónarhóll
Manneskjan er félagsvera og
lifir því í samfélögum. Þessi
staðreynd mótar svo til hvert
atvik í lífi manneskjunnar. Hún
kann að fæðast sem óskrifað
blað. En það er ekki sama hvort
hún fæðist í víetnömskum
flóttamannabúðum eða Bucking-
hamhöll svo dæmi sé tekið. Hið
óskrifaða blað ritast á ólíkan
hátt. En risti samfélagið sínar
rúnir í sálarlíf manneskjunnar
hljóta þær að berast á þau blöð
sem hún tekur síðan upp á að
rita og kallar bækur. Því af
hverju á hún að taka nema því
sem bærist innra með henni.
Verk manneskjunnar verða
þannig ekki skilin frá því um-
hverfi sem hún hrærist í. Verk
gagnrýnandans er að greina og
skilja verk manneskjunnar — til
að ná skíkum skilningi verður
hann að skilja fyrst manneskj-
una sem birtist í verkinu, sem
ekki verður skilið nema í ljósi
þess þjóðfélags sem hún er
sprottin úr. Sem aftur leiðir til
þeirrar niðurstöðu að gagnrýn-
andinn verði að skoða þá þjóðfé-
lagslegu strauma sem léku um
höfund þess verks sem rýnt skal.
Hitt er svo annað mál hvort
þessir straumar sem gagnrýn-
andinn bendir á í speki sinni eru
oft á tíðum, ekki fremur inn í
höfði hans sjálfs en þess verks
sem hann rýnir.
Ekki er gott að segja hvenær
sú stefna í gagnrýni að taka mið
af þjóðfélaginu kom fram. Þjóð-
félagsmyndin hefur haft áhrif á
umfjöllun vestrænna manna um
listaverk allt frá dögum Platóns.
Edmund Wilson telur hina eigin-
legu þjóðfélagsrýni í bókmennt-
um hafa komið fram á 18. öld
með Vico sem í rannsókn sinni á
Hómerskviðum varpaði ljósi á
þær félagslegu aðstæður sem
skáldið bjó við. En ætli það sé
fyrr en á nítjándu öldinni með
Herder (1744—1803) að við get-
um sagt að þessi stefna taki á sig
greinanlegt form. Herder hélt
því fram í bók sinni Fragmente
iiber die neueré deutsche Litera-
tur (1766—7) að skáldskapur
gæti aðeins skilist í samhengi
við þær þjóðlegar, landfræði-
legar og menningarlegar að-
stæður sem hann varð til í.
Fyrrstefnda atriðið leiddi Herd-
er til ákafrar aðdáunar á Al-
þýðukveðskap sem hann taldi
hina sönnu ljóðlist, sprottna af
hreinni og ómengaðri þörf.
1828 fæddist í Vouziers á
Frakklandi sveinbarn sem skírt
var Hippolyte Adolphe Taine. Er
Taine varð stór lagði hann stund
á bókmenntarýni, heimspeki og
sagnfræði. Varð hann manna
fróðastur og svo mikilsvirtur að
skáldið Anatole France lét þau
orð falla er hann fétti lát hans í
París 1893.
„... það sem hann færði okkur
var aðferð, og skoðunarmögu-
leiki, staðreyndir og skýrar
hugsanir, heimspeki og sagn-
fræði."
Það sem Taine færði þessum
mönnum og heiminum var raun-
verulega hin félagslega bók-
menntarýni. Hann var svo snið-
ugur að setja hugsanir sínar í
þægilega formúlu sem hægt var
að nota í færibandakennslu há-
skólanna. Hún hljóðaði þannig
að bókmenntirnar væru vegna —
la race; upprunans — le milieu;
umhverfisins og le moment and-
artaksins. Vegna plássins er
hentugast að skýra þessar hug-
myndir með dæmi. Eitt sinn
vildi Taine skýra málarasnilld-
ina í Hollandi á tímum þeirra
Rembrands og Rubens: Hann
byrjar á því að kíkja á hinn
germanska kynstofn síðan á
hina flæmsku grein hans (la
race), þá skoðar hann hollenskt
landslag myndun gróðurmoldar
með tilheyrandi lýsingu á lofts-
lagi o.s.frv. Því næst bendir
hann á hve þetta landslag (le
milieu) mótar það upplag (la
race) sem fyrir var í því fólki
sem settist að í Hollandi, ákveð-
ur lífsstíl þess atvinnuhætti,
byggingarlag húsanna og óbeint
stofnanir þjóðfélags þess og teg-
und menningar sem sprettur i
þessu umhverfi. Sögulegar að-
stæður ýta þessari menningu inn
í ákveðnar stjórnmálalegar og
hagfræðilegar rásir og þá er
bara eftir að sýna fram á með
formúlunni hvernig persónuleiki
hinna miklu listamanna er
tengdur þessu aðstæðum og
hvernig hann brennur í augna-
bliki (le moment) verksins. Menn
geta ímyndað sér vinnuna við að
greina verk með þessum hætti,
slíkt verður ekki gert í tíma-
skorti blaðagagnrýnandans. En
þó hygg ég að margt úr þessum
hugmyndum læðist inn í hina
daglegu listumræðu.
Nú Taine var karlmaður eins
og áður var sýnt en svo alls
jafnræðis sé gætt þá er rétt að
minnast á konu nokkra sem var
uppi rétt fyrir hans tíma. Sú
hafði nokkur áhrif á hina þjóð-
félagslegu bókmenntarýni og hét
Mme Sta‘/2l von Holstein
(1766—1817). Frú de StaVfel var
nokkuð mótuð af Herder þeim
sem áður var minnst á svo og
Montesquieu. Fyrir henni voru
bókmenntirnar endurspeglun
þjóðarsálarinnar, hinnar þjóð-
legu samvitundar. Hún trúði því
að sagan gengi í bylgjum sem að
lokum stilltust og yrðu lend-
ingarpallur guðs á jörðu. Þessar
hugmyndir eru ekki svo mjög
ólíkar kenningum Marx Engels.
En með skilningi þeirra á sög-
unni kom fram enn eitt sjónar-
mið við bókmenntagreiningu —
framleiðslusjónarmiðið. Sá
skilningur marxista að fram-
leiðsluhættirnir móti félagslegt
pólitískt og menningarlegt líf
þjóða, að vitundarlífið væri af-
urð samfélagslegrar stöðu ein-
staklingsins fremur en öfugt,
var kjarni þessarar gagnrýni-
stefnu. Til dæmis leit hinn
áhrifamikli rússneski rýnir
Georgij V. Plechanov þannig á
að rithöfundurinn sem slíkur
færði aðeins félagslegar stað-
reyndir yfir í bókmenntirnar og
það væri síðan hlutverk gagn-
rýnandans að þýða þessar stað-
reyndir aftur og setja þær í
tengsl við raunveruleikann.
Samkvæmt þessu kerfi væri held
ég nær að láta félagsfræðinga
taka í senn yfir starf skáldsins
og gagnrýnandans. Nú en þessi
stefna leit einnig á bókmennt-
irnar sem einn þátt framleiðsl-
unnar — söluvöru þar sem
rithöfundarnir stóðu við færi-
bandið en útgefandinn sá um
dreifinguna. Virðist mér Ólafur
Jónsson af Islenskum gagnrýn-
endum einkum hafa skoðað
þetta svið.
Frekar verður ekki farið út í
þessa gagnrýnistefnu og sleppti
spekingum á borð við Lukács,
Goldmann og Althusser en vikið
aðeins að einum þeirra sem
virðist áhugaverður okkur nú-
tímamönnum. Það er þýski
gagnrýnandinn Walter Benja-
mín. Þessi ágæti maður hefur
bent á hvernig tæknin raskar
mati okkar á list og reyndar
listinni sjálfri. Hinn almenni
maður verður nær hinum hefð-
bundna listamanni. Skilin milli
þessara tveggja verða óskýrari.
Benjamín hefur einnig skoðað
dagblöð og bendir á með tilkomu
þeirra geti lesandinn sjálfur
orðið rithöfundur geti ef hann
vill skrifað lesandabréf, greinar.
Máske leiðist Bénjamín ritskoð-
un sé aðallega innan hins marx-
istíska heims, hann hafði ef til
vill hugsað sér þróunina öðru-
vísi.
Jæja við höfum í þessari
örstuttu grein drepið litlutá
niður á svið hinnar þjóðfélags-
legu bókmennatrýni. Ef ein-
hverjir lesenda vilja verða stöð-
ugir á því svelli þá vil ég
eindregið benda þeim á hinar
ýmsu ritgerðir nemenda í Há-
skóla íslands í Almennri Bók-
menntasögu, og hinum ýmsu
tungumálum. Þessar ritgerðir
sem Háskólinn hefur ekki mann-
að sig að koma á framfæri liggja
uppi á Háskólabókasafni til
lestrar. Mér dettur í fljótu
bragði í hug 3 ritgerðir sem
snerta svið þessarar greinar —
fyrst ritgerð Árna Sigurjónson-
ar um Georg Lukács sem áður
var nefndur, þá um nærtækara
efni ritgerð Halldórs Guð-
mundssonar um samfélagsmynd
í tveim verkum Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar, Hreiðrinu og Bréfi
séra Böðvars. Og að lokum er
ritgerð um óvenjulegt efni, Meg-
as eftir Skafta Halldórsson.
Fleira áhugavert er þarna að
finna en ekki verður lengra
haldið að sinni, aðeins bætt við
skynsamlegri athugasemd bók-
menntasögufræðingsins Arnold
Hauser.
„Til að skapa list er ekki nóg
að leita í þjóðfélagslegum upp-
skriftarbókum — félagsfræðin
sem slík getur aðeins rakið
nokkra þætti í listaverki aftur
til uppruna síns, og þessir þættir
geta verið þeir sömu í verkum af
mjög mismunandi gæðum.“
I næstu grein verður vikið
aðeins að Sálfræðilegri gagn-
rýni. Góðar stundir.
„Ólíklegt að leiði
til umframeyðslu46
segir i frétt frá Kreditkortum
h.f. um notkun kreditkorta
KREDITKORT HF hafa sent frá
sér fréttatilkynningu í tilefni
umræðu á Alþingi nýverið um
kreditkort og segir í tilkynning-
unni að nauðsynlegt sé að fram
komu að kreditkort séu annars
vegar greiðslutæki og hins vegar
lánatæki. í flestum löndum t.d. i
Bretlandi, sé um greiðslutæki að
ræða, sem síðan að ósk korthafa
geti einnig orðið lánatæki.
Þá segir: „Sú fullyrðing hefur
komið fram að almenningur muni
eyða langt um efni fram með
tilkomu kreditkortanna. Þar sem
Eurocard á Islandi verður aðeins
greiðslufyrirtæki, sem helzt mætti
líkja við ávísanir, er ótrúlegt að
svo verði. Kreditkort er á hinn
bóginn mun þægilegra og hent-
ugra greiðslutæki fyrir neytand-
ann.
Kreditkort eru til þess að auð-
velda fólki innkaup og koma meiri
festu á sín fjármál. Korthafi
semur við Kreditkort hf. um vissa
mánaðarlega hámarksúttekt í
samræmi við tekjur sínar. Mánað-
arreikningur greiðist síðan með
einum gíróseðli í næsta mánuði,
og fylgir honum greinargóð sund-
urliðun yfir úttektir mánaðarins í
formi heimilisbókhalds.
Kreditkort hf. starfar eftir
mjög ströngum reglum Eurocard
International og munu einungis
ábyrgir einstaklingar geta fengið
kort hjá feálginu, og má kortið
aðeins notast í samræmi við settar
reglur, t.d. hvað varðar úttektar-
hámark. Sé reglum ekki fylgt ei
kortið tekið úr umferð."
Hjúkrunarfræðingar
Munid Hjúkrunarfræöingatalið — Útgefandi Hjúkrunarfélag íslands