Morgunblaðið - 04.06.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ1980
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ1980
17
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guömundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 5.000.00 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 250
kr. eintakiö.
Stórvirkjanir
og stóriðja
Nauðsyn þess, að ekki verði látið staðar numið við að virkja
vatnsföll landsins og jarðhita, ætti að vera öllum ljós. Þá ætti
öllum einnig að vera ljóst, að ísland verður ekki byggilegt né fært
um að veita öllum vinnufúsum höndum verkefni nema af stórhug
verði staðið að því að skapa ný atvinnutækifæri. Þessar tvær
staðreyndir krefjast þess, að með skynsamlegum hætti verði staðið
að stóriðjuframkvæmdum á Isiandi á næstu árum og áratugum.
Mál þessi hafa verið til umræðu síðustu vikur og hér í blaðinu
hefur rækiiega verið vakin athygli á þremur merkum erindum, sem
snerta þessa umræðu eftir þá Sigurgeir Jónsson, aðstoðarbanka-
stjóra Seðlabankans, Jóhannes Nordal, Seðlabankastjóra og Jakob
Björnsson orkumálastjóra. I viðtali við Morgunblaðið síðastliðinn
laugardag dregur síðan Jóhannes Nordal þessa þræði saman og
leggur á það áherslu, að ekki síðar en á næsta ári verði að taka
ákvörðun um nýja stórvirkjun og framhald stóriðju hér á landi.
Nú eru tæplega tuttugu ár síðan sú stefna var mótuð, sem leiddi
til stofnunar Landsvirkjunar 1965, stórvirkjunarinnar við Búrfell og
samningsins við Alusuisse um álverksmiðjuna í Straumsvík. Enginn
efast lengur um það, að þessi stefna hefur reynst farsæl og skilað
ríkulegum ávexti. Byrjunarerfiðleikar voru að sjálfsögðu nokkrir en
þeir hafa allir verið yfirstignir og enn frekari reynsla af
orkufrekum iðnaði hefur fengist með tilkomu járnblendiverksmiðj-
unnar á Grundartanga í samvinnu við norska fyrirtækið Elkem-
Spiegerverket. Nú telur Jóhannes Nordal, sem hefur verið virkur
aðili að þessum málum allt frá upphafi, að við íslendingar séum til
þess færir að ráðast einir í byggingu stóriðjufyrirtækisins, ef við
teljum það hagkvæmt. Og hann bendir einnig á þá staðreynd, að
með tæknilegum endurbótum hefur tekist að koma í veg fyrir
mengun af þeim stóriðjufyrirtækjum, sem virðast arðbærust
hérlendis, álverum og járnblendiverksmiðjum.
Fordómalaust ætti því að vera unnt að íhuga alla kosti þess að
ráðast í nýjar stóriðjuframkvæmdir, en það verður þó ekki gert
nema séð verði fyrir nægilegri orku handa slíkum fyrirtækjum.
Eftir að Hrauneyjafossvirkjun hefur orkuframleiðslu er óljóst um
frekara framhald stórvirkjana. Akvarðanir um stóriðjufram-
kvæmdir byggjast á hraðanum við orkuöflunina. Við mat á þessu
skapar Krafla mikla óvissu, sem nauðsynlegt er að eyða með
skynsamlegum rannsóknum umhverfis virkjunina og ráðstöfunum
til orkuöflunar. Jóhannes Nordal telur, að væri unnt að slá því föstu,
að árið 1985 verði afköst í Kröfluvirkjun orðin 70 megawött og
næsta stórvirkjun kæmi til sögunnar ekki seinna en 1987—88 mætti
líklega selja orku frá Hrauneyjafossvirkjun til stóriðju, sem svaraði
því á árinu 1982—83 að unnt yrði að tvöfalda framleiðsluna á
Grundartanga eða auka álframleiðsluna í Straumsvík um 30 þúsund
lestir á ári. Komi hins vegar engin viðbótarorka frá Kröfluvirkjun
og engin stórvirkjun fyrr en 1987—88 er vafasamt, hvort hægt yrði
að bæta jafnvel einum ofni við járnblendiverksmiðjuna á
Grundartanga.
Þegar til þess er litið, að með virkjuninni við Hrauneyjafoss hefur
aðeins verið virkjað sem nemur um 12% af því vatnsafli, sem talið
er hagkvæmt að virkja, er augsýnilegt, að alls ekki er skynsamlegt
að láta deigan síga í frekari virkjunaráformum. Nú er unnið að
athugunum á þremur virkjunarkostum við Sultartanga á Þjórsár-
svæðinu, Blönduvirkjun og Fljótsdalsvirkjun. Öllum þessum
athugunum þarf að flýta og taka síðan hleypidómalaust ákvörðun
um næstu stórvirkjun, sem komi svo fljótt sem verða má með orku
inn á landskerfið og auðveldi þannig töku ákvarðana um næstu
stóriðjuframkvæmdir.
Verði það niðurstaða þeirra rannsókna, sem nú fara fram, að
skynsamlegt sé að ráðast í allar þær virkjanir, sem nú eru til
athugunar, á auðvitað að ganga til þess verks með skipulegum hætti
oggera áætlanir um þá iðnaðaruppbygingu, sem því yrði samfara til
dæmis á Austurlandi. Óhikað á að nýta erlent fjármagn til að
hrinda slíkri stórhuga áætlun í framkvæmd sé það talið
óhjákvæmilegt. En áætlað er , að eftir tilkomu Sultartangavirkjun-
ar, Blönduvirkjunar og Fljótsdalsvirkjunar hafi um 23% af vel
virkjanlegu vatnsafli verið virkjað en það er í heild talið nema um
30000 gígawattsstundum á ári og ekki má gleyma því, að unnt er að
virkja mjög mikið af jarðgufu, líklega ekki minna en nemur 20000
gígawattsstundum á ári.
Spilin hafa verið lögð á borðið að því er varðar næstu
stórvirkjanir og stóriðjuframkvæmdir. Skipulega er unnið að því að
kanna virkjunarkosti. Nú verða stjórnmálamennirnir að móta
afstöðu sína, því að hún ræður úrslitum. Núverandi ríkisstjórn
hefur engan skilning á mikilvægi þessara mála, ef marka má
stefnuyfiriýsingu hennar. Það mun því koma í hlut annarra en hana
skipa að hafa hér frumkvæði og í því efni hvílir mesti þunginn á
Sjálfstæðisflokknum.
AB 25 ára:
„KENNING Ara fróða, sú, að
skylt sé að hafa það, er sannara
reynist, hefur frá öndverðu mót-
að bókmcnntir íslendinga. en
þær hafa alltaf verið uppistaðan i
menningu þjóðarinnar. Einkunn-
arorðin „Sannleikurinn mun
gera yður frjálsa“ sem greypt
Bjarni Benediktsson, Gunnar Gunnarsson,
fyrsti formaður AB. fyrsti form. bókmenntaráðs AB.
Eyjólfur K. Jónsson,
fyrsti framkvæmda8tjóri.
Baldvin Tryggvason,
núverandi form. AB.
V
Brynjólfur Bjarnason,
framkvæmdastjóri.
Tómas Guðmundsson,
skáld form. bókmenntaráðs nú.
Geir Hallgrimsson,
form. Stuðla frá upphafi.
... að velja bækur þær einar sem veita
hlutlausa fræðslu eða listrænan unað...
voru i hornstein Alþingishússins,
eru og náskyld kenningu Ara.“
Þannig komst Bjarni Bene-
diktsson, fyrsti formaður Al-
menna bókafélagsins, að orði í
upphafi ávarps er hann ritaði í
Félagsbréf AB sem kom út þegar á
fyrsta ári félagsins. Og Bjarni
Benediktsson segir síðan í niður-
lagi:
„Almenna bókafélagið er félags-
skapur þeirra manna, sem efla
vilja þessar fornu stoðir þjóð-
menningar íslendinga, þeirra sem
trúa því að enn muni þjóðinni
hollast að hafa það, sem sannara
reynist."
Um aðdraganda að stofnun AB
á sínum tíma má segja, að um
langt árabil hafi ýmsir áhuga-
menn um bókmenntir og menning-
armál haft áhuga á að koma á
laggirnar félagi, þar sem samein-
aðir væru sem flestir hinna
fremstu rithöfunda og skálda,
þeirra, sem aðhyllast lýðræðislega
og frjálslynda stefnu í menning-
armálum og þjóðmálum.
í janúarmánuði árið 1955
ákváðu 32 áhugamenn að hleypa
félagi af þessu tagi af stokkunum
og vinna að velferð þess. Hlaut
félagið nafnið Almenna bókafé-
lagið og var sett á laggirnar stjórn
fyrir félagið. Eins og áður segir
var Bjarni Benediktsson, þáv.
menntamálaráðherra, formaður,
en með honum sátu í stjórn þeir
Aiexander Jóhannesson, prófess-
or, Jóhann Hafstein bankastjóri,
Karl Kristjánsson, alþm. og Þór-
arinn Björnsson, skólameistari.
Ásamt með stjórninni var sett á
laggirnar sérstakt bókmenntaráð
og ákveðin verkaskipting milli
þess og stjórnar AB. Var hlutverk
bókmenntaráðs að velja útgáfu-
bækur og vera stjórninni til ráð-
gjafar en á hinn bóginn féll í hlut
stjórnarinnar að hafa umsjón með
fjárreiðum AB og daglegri starf-
semi. Gunnar Gunnarsson skáld
varð fyrsti formaður bókmennta-
ráðsins. Með honum voru í ráðinu
þeir Birgir Kjaran, hagfræðingur,
Davíð Stefánsson, skáld, Guð-
mundur G. Hagalín, skáld, Jó-
hannes Nordal, hagfræðingur,
Kristján Albertsson, Kristmann
Guðmundsson rithöfundur, Tómas
Guðmundsson, skáld og dr. Þor-
kell Jóhannesson háskólarektor.
Almenna bókafélagið braut upp
á nýjung í starfsemi sinni gagn-
vart viðskiptamönnum sínum, sem
var m.a. í því fólgin að setja sér að
markmiði að gefa hverjum þeim
er vildi þiggja, kost á að afla sér
valinna bóka við sem vægustu
verði og jöfnum höndum að fræða
menn, eða eins og Gunnar skáld
Gunnarsson segir í Félagsbréfi
„ekki aðeins um land og lýð,
heldur og um lönd og lýði verald-
ar, skáldskap þann, lifnaðarhætti
og heimspeki, sem einkennir
mannkynið á líðandi stund eða
hefur enzt því í veganesti. Án
réttrar yfirsýnar getur engin þjóð
talizt fullgild menningarþjóð, en á
slíka yfirsýn skortir nú einna
helzt víða um heim, enda unnið að
því skipulega og af harðfylgi að
brengla hana og takmarka. Af
fádæma gorgeir boðar afturhaldið
austræna sjálft sig sem vaxtar-
brodd mannkynsins og er slíkt
aðeins hægt, þar sem lygin situr á
veldisstóli. Þetta veit og sér hver
maður, sem vita vill og sjá, en um
hina máióðu dáleiðendur flykkjast
eigi að síður víða um heim ungir
hugsjónamenn — enn sem komið
er.“
Hægt farið af stað
Stjórn og bókmenntaráð hófu
starfssemi um miðjan febrúar-
mánuð 1955, og var fyrsti fundur
ráðsins þann 18. febrúar og þá
hafinn undirbúningur að vali út-
gáfubókanna fyrstu. Voru síðan
haldnir fundir vikulega allt fram í
júnímánuð. Formlegur stofndagur
AB telst 4. júní en það var eins og
sjá má af meðfylgjandi mynd af
baksíðu Mbl. 17. júní að opinber-
lega var skýrt frá stofnun hins
nýja bókmenntafélags. Nokkru áð-
ur hafði og hlutafélagið Stuðlar
verið stofnað og aflaði það á
skömmum tíma hlutafjárloforða
sem námu um 500 þús. krónum.
Geir Hallgrímsson, hrl. var kjör-
inn fyrsti formaður Stuðla og með
honum í stjórn þeir Halldór S.
Gröndal, framkvæmdastjóri, Loft-
ur Bjarnason, forstjóri og Magnús
Víglundsson, forstjóri. Tilgangur
Stuðla var eðlilega sá „að styðja
og efla bókaútgáfu og menningar-
starfsemi í landinu, hafa með
höndum sjálft og í samráði við
aðra bókaútgáfu, bóksölu og aðra
skylda útgáfu."
Fyrsta skrifstofa Almenna
bókafélagsins var að Tjarnargötu
16 og fljótlega aflaði AB sér
umboðsmanna um gervallt landið
sem unnið hafa drjúgt fyrir félag-
ið og reyndin varð sú að fólk
skráði sig félaga unnvörpum.
Síðan flutti AB starfsemi sína í
Austurstræti 18.
Fyrstu þrjár bækurnar sem
félagið gaf út voru Grát ástkæra
fósturmold eftir Alan Patan, bók
Ants Oras örlaganótt yfir Eystra-
saltslöndum og Hver er sinnar
gæfu smiður, handbók Epiktets.
Á 25 ára ferli hefur AB gefið út
um 600 bókatitla. Höfundur og
þýðendur eru samtals 436, 296
íslenzkir og 140 erlendir. Af rit-
söfnum sem AB hefur gefið út í
vönduðum útgáfum eru ritsafn
Gunnars Gunnarssonar, skáldverk
Kambans, Kristmanns og Jakobs
Thorarensen og Tími í lífi þjóðar,
eftir Indriða G. Þorsteinsson.
Bókaklúbbur AB tók til starfa
árið 1974 og hafði hann um sl.
áramót sent frá sér 40 bækur.
Fyrsti framkvæmdastjóri AB
var Eyjólfur Konráð Jónsson, hrl.
og síðan hafa gegnt þeim starfa
Baldvin Tryggvason og nú Brynj-
ólfur Bjarnason. Núverandi form.
AB er Baldvin Tryggvason og
formaður bókmenntaráðsins er
Tómas skáld Guðmundsson.
Auk Gunnars Gunnarssonar var
Þorkell Jóhannsson, háskólarekt-
or formaður bókmenntaráðs og
Karl Kristjánsson alþm. var
stjórnarformaður AB. Geir Hall-
grímsson hefur frá upphafi verið
form. Stuðla.
Bókmenntaráðunautur AB nú
er Eiríkur Hreinn Finnbogason.
mrnt r~Um átt VBM MUýH
Almenna bókafélagiA:
Helztu skáld landsins og bókmenntamenn
sameinast um stofnun nýs menningarfélags
Yfirlýsingin um stofnun AB fyrir 25 árum.
Norska olíuvinnslan
er enginn bamaleikur
Eftir John C. Ausland
JOHN C. Ausland skrifaði þessa grein fyrir Morgunblaðið til að
draga saman viðhorf Norðmanna til olíuvinnslunnar nú u.þ.b.
tveimur mánuðum eftir slysið í Norðursjó. Höfundur telur, að
Norðmenn muni halda ótrauðir áfram. þótt þeir geri sér nú betur
grein íyrir því en áður, að það er enginn barnaleikur að glíma við
oliuna.
Norðmenn virðast vera byrjað-
ir að sætta sig við þá staðreynd,
að oliunni fylgir mikil áhætta.
Rétt rúmur mánuður var liðinn
frá þvi að ibúðarpallurinn Alex-
ander Kielland endasteyptist í
Norðursjó og 123 menn týndu
lífi, þegar norska þingið ákvað
að oliuævintýrinu skyldi haldið
áfram. Rikisstjórnin lofaði þvi,
að ráðstafanir yrðu gerðar til að
bæta öryggið á oliupöllunum og
hægði á ferðinni við útgáfu á
rannsóknaleyfum. Hvað sem
þcssu líður er framgangur oliu-
vinnslunar i heild svo að segja i
samræmi við eldri áætlanir.
í Stórþinginu voru það smá-
flokkarnir, sem lögðust ákafast
gegn því, að hafin yrði olíuvinnsla
úti fyrir Norður-Noregi nú í
sumar og barátta þeirra fékk
nýján byr eftir Alexander Kiel-
land-slysið, en stóru flokkarnir
Hægriflokkurinn og Verkamanna-
flokkurinn sameinuðust og ítrek-
uðu fyrri stefnu um að tilrauna-
boranirnar skyldu hefjast sam-
kvæmt áætlun. Umræður um olíu-
vinnsluna á Norðurslóðum hafa
verið heitari en um nokkurn
annan þátt norskra olíumála.
Talsmenn umhverfisverndar
halda því fram, að ríkisstjórnin sé
ekki í stakk búin til að stöðva
olíuleka, ef til hans kæmi. Máli
sínu til stuðnings benda þeir á
það, hve illa norskur tækjabún-
aður hafi reynst gegn olíulekanum
á Mexíkóflóa nýlega. Sjómenn
halda því fram, að olíuvinnslan
gæti haft hrikalegar afleiðingar í
för með sér fyrir fiskveiðar. Ríkis-
stjórnin leggur hins vegar áherslu
á, að olíuvinnslan og öll umsvifin í
kringum hana séu forsendur efna-
hagsframfara í Norður-Noregi.
Jafnhliða því, sem innanlands-
stjórnmál hafa sett svip sinn á
deilurnar um olíuvinnslu úti fyrir
Norður-Noregi, hafa embættis-
menn beint huganum að því,
hvaða áhrif vinnslan kunni að
hafa á baráttu Sovétmanna og
Norðmanna yfir auðlindunum í
Barentshafi. Þó Sovétmenn séu
áreiðanlega ekki mjög kátir yfir
tilraunaborunum Norðmanna, er
erfitt fyrir þá að mótmæla því, að
Norðmenn stundi lögmæta starf-
semi á eigin yfirráðasvæði. Sovét-
menn láta sér því einfaldlega
nægja að fylgjast með því, sem er
að gerast.
Alexander Kielland ibúðarpallurinn þar sem 123 menn týndu lifi, dreginn til lands.
Venjulega þarf að bora nokkrar
holur til að finna olíulind eða
gaslind, sem er þess virði, að hafin
verði vinnsla úr henni. Verði
Norðmenn hins vegar heppnir —
eða óheppnir eftir því hvaða
skoðun menn hafa — og finni olíu
í sumar, mun athyglin tvímæla-
laust beinast næst að Barentshafi
og hugsanlegri olíu á botni þess.
Afleiðingar þess gætu verið
tvennskonar. Erfiðara kynni að
verða fyrir Norðmenn að ná sam-
komulagi við bandamenn sína og
Sovétmenn um hið margþvælda
mál, hver eigi yfirráðin yfir land-
grunninu umhverfis Svalbarða.
Áðilar bæði i Evrópu og Banda-
ríkjunum kynnu að verða enn
óánægðari yfir því, hve hægt og
varlega Norðmenn ganga til verks
við nýtingu olíuauðiinda sinna.
Að mati Norðmanna eiga þeir
nú vinnsluhæfar olíulindir, sem
muni endast þeim í eina öld verði
vinnslunni haldið innan „hæfi-
legra" marka, sem þeir telja vera
90 milljónir lesta á ári. Fram-
leiðslan er nú að nálgast helming
þessa magns og þess verður vart,
að Norðmenn hafa af því nokkrar
áhyggjur, hvað þeir eigi að gera
við alla þá fjármuni, sem fljóta
munu inn í ríkiskassann. Ríkis-
stjórnin áætlar, að ríkissjóður
verði rekinn með hagnaði nú í ár.
Stjórnin hefur uppi áform um að
nota olíupeningana til að greiða
upp erlendar skuldir, sem mynd-
ast hafa vegna lántöku undanfar-
inna fimm ára, en lánin voru tekin
til að takast á við þann efnahags-
lega samdrátt, sem orðið hefur um
heim allan.
Þó nýlegar skoðanakannanir
sýni, að meirihluti Norðmanna
styðji þá meginstefnu, að erlendu
skuldirnar skuli greiddar upp, er
einnig haldið uppi kröfugerð um
að eitthvað af olíupeningunum
renni í launaumslögin. Ríkis-
stjórnin komst bærilega frá
síðustu kjarasamningum, en það
verður ekki auðvelt fyrir hana að
viðhalda samkeppnisaðstöðu
norsks iðnaðar, þegar olíupen-
ingarnir byrja virkilega að
streyma inn í efnahagslífið. Þetta
verður stjórninni þeim mun erfið-
ara því lengur sem hún dregur, að
koma fram af meiri hreinskilni
gagnvart almenningi í frásögnum
af þeirri áhættu, sem tekin er í
Norðursjónum.
Ríkisstjórnin glímir ekki aðeins
við málefni, sem snerta þannig
almenna þætti olíustefnunnar,
hún þarf einnig að taka erfiðar
ákvarðanir varðandi frekari
vinnslu á Statfjord-svæðinu. Til
dæmis er komið að því, að ákveða
verði hvort þar eigi að koma
þriðja vinnslupallinum fyrir.
Vegna nýlegra skattahækkana,
hefur Mobil olíufélagið, sem sér
um rekstur á Statfjord-svæðinu,
látið í ljós efasemdir um það,
hvort rétt sé að hafa þar fieiri
palla. Alexander Kielland-slysið
og nýlegar opinberar athuganir á
kostnaði við framkvæmdir í Norð-
ursjó hafa einnig endurvakið
spurninguna um það, hvort skyn-
samlegast væri að koma fyrir
sérstökum íbúðarpalli á Stat-
fjord-svæðinu.
Ákvörðunin um það, hvernig
koma eigi gasinu frá Statfjord-
svæðinu og öðrum gasauðugum
svæðum á markað, er þó enn
erfiðari. Fleiri en ein þjóð óska
eftir að fá gasið keypt eða að
minnsta kosti hluta þess: Bret-
land, löndin á meginlandi Evrópu
og Norðurlönd. Norsk fyrirtæki
telja einnig æskilegt, að nokkurt
magn af gasi verði flutt á land í
Noregi, og mætti nota það til að
koma á fót olíuefnaiðnaði á vest-
urströndinni. Eftirspurnin eftir
þessu gasi er svo mikil, að engum
erfiðleikum verður greinilega
bundið að fjármagna gasleiðslurn-
ar. (En þær eru nú taldar munu
kosta um 10 milljarða Bandaríkja-
dala.)
Eða eins og starfsmaður Statoil,
ríkisolíufyrirtækisins, sagði við
mig: Norðmönnum finnst olíu-
vinnslan flóknari en þeir bjuggust
við. En það kemur þó ekki í veg
fyrir, að þeir haldi henni áfram og
leiti á nýjar slóðir.