Morgunblaðið - 04.06.1980, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ 1980
29
tilgang og gildi, leggja margt og
mikið til samfélagsins og eiga
hamingjustundir í einkalífi. Svip-
að á við um fólk sem haldið er
geðrænum einkennum. Það kann
að stríða við þunglyndi, ótta,
ofskynjanir og erfiðleika í rök-
skynjun og röktúlkun, en það má
samt hjálpa því til að virkja þá
reynslu til ábata fyrir það sjálft
og aðra. Þetta kalvínska útskúfun-
arviðhorf kemur eiginlega úr
hörðustu átt frá læknum sem eiga
að lina þjáningar og milda
mannamein.
Það er einkennilega erfitt að fá
geðlækna til að viðurkenna í verki
að það sem þeir nefna ólæknandi
sjúkdómsheitum, sé líka mannlegt
andsvar við lífsreynslu. Þeir hafa
tilhneigingu til að magna fræði-
heitin upp eins og púka sem síðan
taka völdin af særingameisturun-
um og lifa sjálfstæðri tilveru.
Hverju skiptir það einstakling í
sálarháska hvernig fræðimenn
skilgreina lífsafl hans sem virðist
síbreytilegt af þrótti og jafnvægi?
Þetta lífsmegin er meira að segja
svo óstöðugt og hvikandi að það er
ómögulegt að fanga það og fjötra.
En því ekki að reyna að trúa
ofurlítið á það úr því það þrumar
af sér galdraæði, gasklefaofsóknir
og kjarnorkubruna? Hvað sem
læknisdómar geðfræðinnar segja
— með allri virðingu fyrir þeim —
er það reynsla sem kannski er ein
mikilvægasta vissa mannkynsins
um sjálft sig, að stundum a.m.k.
geta þrengingar og þjáningar,
andlegar jafnt sem aðrar, gert þá
er þola þær nýtari og þroskaðri
manneskjur. Arfsagnir um menn
og konur sem lentu í ótrúlegustu
mannraunum og leystu fióknustu
gátur benda til að hægt sé að
sigrast á ógnum og skelfingum
sálardjúpanna og eignast
kóngsríki að launum. Þó geðveilu
verði ekki kippt út eins og
skemmdum botnlanga má fyrr
rota sjúklinga en dauðrota með
svartsýni um horfur þeirra. Á
einu hjálparmeðali hafa þó geð-
læknar nokkra trú. Það eru lyf.
Þeir játa þó að þau lækni ekki
heldur slái aðeins á einkenni. Það
skyldi þó ekki vera að lyfjatrú
geðlækna standi í réttu hlutfalli
við trúleysi þeirra á önnur úrræði
og skort á kjarki til að ráðast gegn
erfiðleikunum þar sem þeir eru. Sé
svo, kemst Kleppur þó þrátt fyrir
allt ekki með tærnar þar sem
geðdeild Borgarspítalans hefur
hælana. En á venjulegt fólk
verkar lyfjaofstæki almennt sem
friðhelg blekking til að svo sýnist
að eitthvað sé gert fyrir sjúkling-
inn og þá auðvitað á hálæknis-
fræðilegu plani. En það er jafn-
framt réttlæting geðlækna á til-
vist sinni sem þekkingar — og
þjónustuafl er hafi samfélagslegt
gildi.
Þeir sem fást við geðheilbrigð-
ismál kvarta hástöfum yfir skiln-
ingsleysi og fordómum almenn-
ings. Síst ætla ég að draga í efa að
þröngsýni ríki gagnvart flestu því
er brýtur hinar almennu reglur.
En fjölmiðlar standa öllum opnir
og fólk myndi áreiðanlega taka
Kleppslæknum með skilningi ef
þeir töluðu til þess í útvarpi og
sjónvarpi. Svo eru margar
prentsmiðjur í landinu sem hægt
væri að nota til að dreifa upplýs-
ingum og áróðri. Það er kannski
rétt eftir allt saman hjá Lárusi
Helgasyni að fordómar og blinda í
garð geðrænna vandkvæða verði
því svartari er nær dregur landa-
mærum Kleppsríkis og geta menn
reynt að finna á því skýringar.
En kannski er þessum mönnum
ekki eins leitt og þeir láta. Má
vera að þeir séu sælir í einangrun
sinni og kæri sig ekkert um að
brúa bilið milli sérfræðinga og
almennings. En slík afstaða, ef
henni er til að dreifa, lýsir nokkuð
vafasamri ábyrgð gagnvart sam-
félaginu. í stað þess að bölsótast
út í skilningsleysi alls þorra
manna ættu geðlæknar að gera
sér far um að þekkja líf og kjör
hins venjulega manns. Þeir þykj-
ast að vísu ekki hafa efni á að
sinna honum með því að prakti-
sera úti í bæ og hafa þau ótíðindi
vakið eindregna samúð annarra
láglaunamanna. Ur þessu ófremd-
arástandi mætti bæta með stofn-
un launasjóðs geðlækna er veitti
þurfalingum vel útilátna umbun.
Skömmu fyrir jól sat ég al-
mennan fund á Kleppsspítala þar
sem Tómas Helgason æjatolla
geðlæknasafnaðarins leyfði fá-
vísum að koma til sín eina kvöid-
stund og spyrja sig út úr. Þetta
var einhver óskiljanlegasta sam-
koma sem ég hef sótt um dagana.
Tómas sat við mikið borð á
upphækkuðum palli fyrir enda
salarins, en í kring raðaði sér
flokkur varðliða úr hópi skipu-
leggjenda. Þarna voru aðallega
samankomnir aðstandendur
þeirra er eiga við geðræn vand-
kvæði að stríða. En nokkrir sjúkl-
ingar létu einnig til sín heyra og
spurðu hinn lærða mann um
ýmislegt er þeir töldu máli skipta.
En æjatollann lét sér oftast nægja
að veita þeim aðeins blessun og
skemmri skírn. Einn var t.d.
skírður maníódepressívur, annar
skísofren. Þetta trúboð gekk svo
langt að sumir gleymdu alveg
mannanöfnum sínum og kynntu
sig sem skísofren eða maníodepr-
essívur. Svo var kannski spurt: Á
ég erfitt með að umgangast fólk af
því að ég er maníódepressívur,
eða: af því að ég er skísofren? Og
svörin gátu orðið á þá lund að
viðkomandi væri mannafæla af
því að hann væri skísofren en ekki
maníódepressívur eða af því að
hann væri maníódepressívur en
ekki skísofren. Og þrátt fyrir
auðmjúkt bros og alþýðlegt við-
mót var greinilegt að æjatollann
var ekki vanur að hirða sauði sína.
I samkomulok var hann a.m.k.
kominn með úrið milli handa sér
og lék sér að því ráðleysislega eins
og maður sem er að missa von um
betri daga. Þegar svo hópurinn
leystist upp var enn meira bil
milli hinna leiku og hinna lærðu
en áður. Þessi fundur og greinin í
Helgarpósti fá mig til að stinga
upp á tillögu til hugmynda um
hvernig t.d. væri unnt að skapa
nánara samstarf og skilning milli
sérfróðra lækna og sjúklinga. Yf-
irlæknar, Tómas og Lárus, skulu
verja hvor um sig hálfum mánuði
á ári, samtals einum mánuði
einungis til að ganga á hinar ýmsu
deildir spitalans frá kl. 9—5 með
venjulegum hvíldum og taka vist-
menn tali um heima og geima.
Þeir myndu áreiðanlega dálítið
kynnast skapgerð og sérkennum
hvers og eins og verða einhvers
vísari um úr hvaða jarðvegi þeir
væru sprottnir; stétt, menntun,
efnahag, heimilisaðstæður, áhuga-
mál. lífsskoðanir og prívat vanda-
mál og erfiðleikar. Kannski myndi
þetta — eða eitthvað álíka —
valda ofurlítilli töf á vinnu við öll
þeirra línurit, tölfræði, hlutfalls-
rannsóknir, skýrslugerðir og
vísindaskrif og má vera að ein
ráðstefna um geðheilbrigðismál á
Hawaii færi fyrir bí. En það
myndi ef til vill eyða ýmiss konar
tortryggni og fælni er ríkir milli
sjúklinga og lækna.
Það er kominn tími til að
ráðamenn Klepps átti sig á því að
Kleppur á að þjóna þörfum fólks-
ins en ekki mannfælni og sérvisku
þeirra er flýja náungann eins og
fætur toga inn í fjarlægan
sérfræðiheim.
Kjartan Jóhannsson:
í lánsfjáráætlun birtist stefna
ríkisstjórnar í fjárfestingarmál-
um. Sú lánsfjáráætlun sem sitj-
andi ríkisstjórn hefur lagt fram,
gefur tilefni til að fara fáeinum
orðum um fjárfestingarstefnu al-
mennt og áform ríkisstjórnarinn-
ar hins vegar.

birtist í lánsfjáráætlun og bera
hana saman við þær grundvallar-
staðreyndir, sem raktar voru hér
að framan. Af slíkum samanburði
er augljóst að áform ríkisstjórnar-
innar samrýmast ekki þessum
meginmarkmiðum til eflingar
íslensks atvinnu- og efnahagslífs.
Sama gildir ef litið er á ákvarðan-
ir, sem ríkisstjórnin hefur þegar
tekið nú um vissa þætti þessara
mála.
1) Samkvæmt lánsfjáráætlun
sinni gerir ríkisstjórnin ráð
fyrir 14.8 milljarða fjárfest-
ingu í landbúnaði. Slík fjárfest-
ing í framleiðsluaukningu mun
engum þjóðhagslegum arði
skila, heldur einungis verða til
að auka enn á vandann í
greininni og rýra lífskjör þjóð,-
arinnar.
Skynsamleg fjárfestingarstjórn
og áform ríkisstjórnarinnar
Skynsamleg og raunhæf stefnu-
mörkun í fjárfestingarmálum
skiptir meginmáli fyrir afkomu
þjóðarinnar á líðandi stund, en þó
enn frekar að því er framtíðarhag
varðar. Stefnuleysi og vanstjórn í
fjárfestingarmálum hafa vafa-
laust rýrt kjör þjóðarinnar á
líðandi áratug. Hættan er hins
vegar sú, að í ölduróti verðbólg-
unnar missi menn sjónar á mikil-
vægi fjárfestingarstjórnar. Slæleg
fjárfestingarstjórn mun engu að
síður eiga veigamikinn þátt í
verðbólguþróuninni. Því miður
sést það af áformum ríkisstjórn-
arinnar að enn verður áfram
haldið á gamalgróinni braut.
Meginþættir láns-
fjáráætlunar
Aðaleinkenni lánsfjáráætlunar
ríkisstjórnarinnar eru þessu:
1) Veruleg aukning heildarfjár-
festingar.
2) Mikil aukning erlendrar
skuldasöfnunar.
3) Sérstök aukning fjárfestingar
hjá hinu opinbera.
4) Samdráttur í fjármunamyndun
og uppbyggingu atvinnuvega.
Heildarfjáríesting og
ráðstöfunarfé heimilanna
Samkvæmt áætlunum ríkis-
stjórnarinnar á heildarfjárfesting
í landinu að aukast úr 25.3% af
vergri þjóðarframleiðslu á sl. ári í
26.6%. Þessa aukningu má vega á
móti ráðstöfunartekjum heimil-
anna. Ef fjárfestingu hefði verið
haldið sem óbreyttum hluta af
þjóðartekjum milli ára, hefði verið
unnt að auka ráðstöfunarfé heim-
ilanna um 16 milljarða miðað við
þann viðskiptajöfnuð, sem rikis-
stjórnin miðar við í áætlunum
sínum. Aukning fjárfestingarinn-
ar mun reyndar hafa verðbólgu-
hvetjandi áhrif, þrátt fyrir allt
hjal ríkisstjórnarinnar um niður-
talningu verðbólgu. Með þessum
hætti vinnur ríkisstjórnin þannig
gegn því í reynd, sem hún boðar í
orði — eins og reyndar á við á
fleiri sviðum.
Ríkisstjórnin sejfir:
„Aðhald hjá þér,
en ekki hjá mér“
Ef takast á að ná jafnvægi í
efnahagsmálum verður að setja
heildarumsvifum fastákveðin tak-
mörk. Fjárlög og lánsfjáráætlun
ríkisstjórnarinnar samrýmast
ekki skynsamlegu aðhaldi í þess-
um efnum. Aðhaldshjal ríkis-
stjórnarinnar beinist því greini-
lega að öllum öðrum en henni
sjálfri. Hún ætlar sér sífellt meira
í eigin hlut en krefst aðhalds af
öðrum. Þess getur hún ekki vænst,
meðan hún stundar óhefta að-
drætti til sín í sköttum, í verðlagi
á opinberri þjónustu og í lánsfjár-
áætlun. Umsvif þau sem birtast í
lánsfjáráætlun ríkisstjórnarinnar
einkennast af þrennu:
1) Svo miklum heildarumsvifum
að þau munu auka á verðbólgu-
þrýsting á sama tíma og ríkis-
stjórnin boðar hið gagnstæða í
orði.
2) Sérdrægni sjálfri sér til handa,
sem ómerkir tal ríkisstjórnar-
innar um almennt aðhald til að
draga úr verðbólgu.
3) Tilflutning á fé í fjárfestingu
sem annars gæti nýst til að
bæta kjör heimilanna miðað
við þann halla á viðskiptum við
útlönd, sem ríkisstjórnin sættir
sig við.
t>að verður að
velja og hafna
Innan ramma heildarumsvifa
fjárfestingar er það meginverk-
efni ríkisstjórnar að marka stefn-
una að því er varðar fjárfestingu í
hinum ýmsu þáttum þjóðarbú-
skaparins. í þeim efnum á það við
að velja og hafna, þvi að öllum
óskum og löngunum verður ekki
fullnægt. I þessu vali birtist þá
hvers konar uppbyggingu leggja
eigi sérstaka áherslu á. Rangt val
fjárfestingar rýrir lífskjörin.
Nærtæk dæmi eru um slíkar
ríkisstjórnarákvarðanir um fjár-
festingu, sem reynst hafa baggi á
þjóðinni, og dugir að nefna
Kröfluævintýrið í því sambandi,
þótt rekja mætti fleiri dæmi.
Meginþættir skynsamleKr-
ar íjárfestingarstjórnar
Alþýðuflokkurinn hefur lagt
megináherslu á að fjárfestingaval
væri vel undirbúið og líklegt til að
skila góðum arði, sem runnið gætj
til þess að bæta kjör launafólks. í
samræmi við þetta höfum við
Alþýðuflokksmenn bent á fáeinar
grundvallarstaðreyndir, sem
marka verði fjárfestingarstefn-
una. Þær eru þessar:
1. Framleiðsla landbúnaðaraf-
urða umfram innanlandsþarfir
er þjóðhagslega óhagkvæm,
rýrir því lífskjörin og stefnir í
reynd kjörum bænda í óvissu.
2. Fiskiskipastóllinn er of stór
miðað við afrakstur fiskistofna.
Stækkun hans mun rýra af-
komu sjómanna, útgerðar og
þjóðarinnar allrar.
3. Fiskvinnslan er vanvædd
tæknilega. I tæknilegum fram-
förum í henni felst einhver
arðvænlegasti vaxtarbroddur
islensks efnahagslífs Ojj þar
með lífskjarabóta fyrir Islend-
inga. Þar á ofan ríður mikið á
því, til að tryggja markaði
okkar, að Islendingar séu í
fararbroddi annarra þjóða í
verkun fisks, tæknilega, gæða-
lega og kostnaðarlega.
4. íslenskur iðnaður er van-
þróaður. Uppbygging hans og
skipuleg framleiðniaukning
mun skila ríkulegum ávexti.
Þessi verða að vera meginatriði
fjárfestingarstefnu, ef ná á raun-
hæfum árangri í endurreisn efna-
hagslífsins og skapa þannig
grundvöll að lífskjarabótum.
Stefna ríkisstjórnarinnar
Athyglisvert er að skoða stefnu
ríkisstjórnarinnar, eins og hún
2) Nýlegar ákvarðanir ríkis-
stjórnarinnar fela í bér að enn
verði fiskiskipastóllinn aukinn
með fiskiskipainnflutningi,
sem hafði þó áður verið stöðv-
aður. Um þetta atriði er láns-
fjáráætlunin reyndar óraun-
hæf, því að hún sýnir ekki
þessa stefnubreytingu ríkis-
stjórnarinnar. Engu að síður er
ljóst að stefna ríkisstjórnar-
innar í þessu efni er til óheilla.
Aukning fiskiskipastólsins
samkv. stefnuákvörðunum
ríkisstjórnarinnar mun bitna á
afkomu sjómanna, útgerðar og
þjóðarinnar allrar, því að
sífellt minna kemur í hvern
hlut, þegar skipastóllinn vex,
en tilkostnaður veiðanna eykst
á hinn bóginn.
3) Á sl. ári tókst að auka fjárfest-
ingu i fiskvinnslunni um 20%-.
Þessi fjárfesting var ekki síst í
tæknilegum endurbótum. Tókst
þannig að marka nýja braut i
þessum efnum og vafalaust er
það meginmál til að styrkja
stöðu þjóðarbúsins að áfram
verði haldið á þessari fram-
farabraut. Skv. áformum ríkis-
stjórnarinnar er þó öld snúin,
því að hún ætlar fjárfestingu í
fiskiðnaði að standa í stað,
þrátt fyrir öll fyrirheitin um
framleiðniaukningu í fiskiðn-
aði. Sannast hér enn að sitt-
hvað eru orð og efndir hjá
núverandi ríkisstjórn.
4) Ekki er sjáanlegt neitt átak til
framleiðniaukningar í íslensk-
um iðnaði skv. áformum ríkis-
stjórnarinnar. Almennum iðn-
aði er ekki ætlað að auka
fjárfestingu sína nema um 3%.
Þannig verður ekki séð að
ætlunin sé að efla iðnaðinn
neitt sérstaklega.
Þessi samanburður sýnir glögg-
lega að í engum þeirra atriða, sem
skipta höfuðmáli í fjárfestingar-
stjórn til þess að treysta efna-
hagslífið, fylgir ríkisstjórnin fram
skynsamlegri stefnu.
Raunasaga
Það er í sannleika raunasaga að
horfa upp á það, að í heilan áratug
skuli fjárfestingarstjórn hafa far-
ið svo úr böndunum hér á landi
sem raun ber vitni. Hitt er ekki
síður athyglisvert að virða fyrir
sér orð og efndir. Hverjir kannast
ekki við hástemmdar yfirlýsingar
núverandi ríkisstjórnaraðila um
framleiðniaukningu, um eflingu
íslensks iðnaðar og um markvissa
fjárfestingarstjórn, eða um það
hversu varasamt sé að auka er-
lendar skuldir. En hvað sýna svo
áætlanir ríkisstjórnarinnar? Þær
sýna það fyrst og fremst að fyrir
sakir undanlátssemi er skulda-
söfnun erlendis aukin, heildarum-
svif aukin, og þá sérstaklega
opinber fjárfesting. Af sömu rót-
um er það runnið að haldið er
áfram óarðbærri fjárfestingu en
vaxtabroddarnir í fiskiðnaði látn-
ir verða útundan.
Ef svona fjárfestingarstjórn er
markviss, þá er markið á vitlaus-
um stað.