Morgunblaðið - 28.12.1980, Side 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 1980
Sjötugur á morgun:
Dr. Gunnar Thorodd-
sen forsætisráðherra
Á vordægrum 1937 eða eitthvað
þar um bil fór ungur maður
gangandi milli bæja austur í
Holtum í Rangárvallasýslu. Sá var
þá nýlega orðinn erindreki Sjálf-
stæðisflokksins. Þetta var á þeim
dögum sem upprennandi stjórn-
málamenn komu ekki á skjáinn í
hýbýli fólks, um loftvegu án telj-
andi jarðsambands. Þvert á móti.
í þann tíð gengu þeir um meðal
lýðsins með bakpoka, ef ekki staf,
líkari spámönnum úr Gamla
Testamentinu en Holly-
woodstjörnum. Maður þessi var
vörpulegur og vel á sig kominn,
hafði þó, ekki þann smáfríða svip
_sem Sigmund hefur síðar gert
landskunnan. Er því vafasamt að
hann hefði þótt hlutgengur í
glansmyndir bíóanna, en á hvaða
alvörusviði sem var hefði hann
sómt sér vel, jafnvígur á Shake-
speare og Moliere.
Höfundur þessarar greinar var
strákhvolpur milli tektar og tví-
tugs þegar fundum hans og þessa
einfara bar saman. Maðurinn
þurfti ekki að kynna sig. Jafnvel
ég vissi að hér var kominn Gunnar
Thoroddsen og enginn annar.
Það varð Gunnari létt verk og
raunar ekki umtalsvert að gera
eitt unglingstetur að aðdáanda og
fylgisveini. Til þess þurfti hann
ekki að beita miklu af þeim
persónutöfrum sem maðurinn býr
yfir. Auk þess var ég á þeim árum
þegar í barnalegri einfeldni er
litið á stjórnmál sem auðskilinn
yfirþyrmandi sannleika, en ekki
meira og minna flókna gátu, þar
sem ekki er allt sem sýnist og
sumt í plati.
Ég var sjálfstæðismaður í húð
og hár og Gunnar Thoroddsen var
einn glæsilegasti foringi ungra
sjálfstæðismanna, óumdeildur þá.
Hrifning mín af honum við þessi
fyrstu kynni er auðskilin.
Með árunum verður maður
gagnrýninn. Á stjórnmálaflokka,
vini sína, sjálfan sig, allt. Ég hef
oft reynt að gera upp það allt
annað en einfalda dæmi sem stjórn-
málamaðurinn Gunnar Thor-
oddsen er. Til þess hefur þurft
töluverða samlagningu og nokk-
urn frádrátt. Stundum hefur mér
fundist að ég væri kominn að
endanlegri niðurstöðu og nú væri
ekki annað eftir en slá striki undir
útkomuna. En þá hefur farið á
annan veg. Allt í einu hefur
maðurinn sýnt á sér nýja hlið,
komið gersamlega á óvart, ruglað
alla fyrri útreikninga og niður-
stöður og fært hinar stærðfræði-
legu formúlur yfir í flókinn Iík-
indareikning sem ekki sér fyrir
endann á. Ymsir myndu óska sér
að þetta dæmi væri fullreiknað, en
á því virðast engar horfur í bráð,
nema síður sé.
Næst bar fundum okkar Gunn-
ars Thoroddsen saman í stjórn-
málaskóla Sjálfstæðisflokksins
þar sem ég var einn af nemendun-
um, líklega á árinu 1938. Gunnar
var þar skólastjóri og þótti þá
þegar einn af slyngari ræðu-
mönnum í landinu. Auk þess var
hann frábær kennari. Menn gátu
ekki komist hjá því að læra af
honum nokkuð í mælskulist, nema
þeir væru annað hvort fávitar eða
skáld. Slíkir voru ekki í okkar
hópi. Einn sá efnilegasti meðal
okkar gerðist síðar flugmælskur
forystumaður í verkalýðshreyf-
ingunni en aðrir komust líka til
nokkurs þroska og börðust á
öðrum vígstöðvum.
Þegar hér er komið sögu hafði
Gunnar Thoroddsen verið lands-
kjörinn þingmaður í nokkur ár
þótt enn væri hann innan við
þrítugsaldur. Þingmennska hans
var árangur frækilegrar fram-
göngu í framboði í Mýrasýslu.
Síðar fór hann í framboð í Vest-
ur-Isafjarðarsýslu gegn Ásgeiri
Ásgeirssyni sem stóð föstum fót-
um í því kjördæmi. Alkunnugt var
að vegna persónulegra vinsælda
naut hann meira og minna stuðn-
ings kjósenda út fyrir flokksbönd
og stjórnmálaskoðanir. í þessu
kjördæmi náði Gunnar samt um-
talsverðum árangri. Samkeppni
hans við Ásgeir Ásgeirsson féll þó
niður þegar hann kvæntist Völu,
dóttur Ásgeirs, og hefur af því
tilefni verið sagt bæði í gamni og
alvöru að þar hafi allir málsaðilar
gert góð kaup.
Víkur nú sögunni til Snæfells-
ness, en þar hreppti Gunnar
þingsæti Thors Thors þegar hann
lét af þingmennsku og gerðist
sendiherra. Á Snæfellsnesi beið
Gunnar Thoroddsen þó sinn fyrsta
pólitíska ósigur þegar hann i
fyrstu lotu féll fyrir frambjóðanda
Framsóknarflokksins, Bjarna
Bjarnasyni skólastjóra. Þetta var
þó aðeins töpuð orusta í annars
unnu stríði. Bjarni sat ekki nema
eitt sumarþing og um veturnætur
1942 hafði Gunnar endurheimt
þingsætið fyrir flokk sinn í haust-
kosningum sem þá fóru fram.
Á Snæfellsnesi tók fundum
okkar Gunnars Thoroddsen aftur
að bera saman. Ég var þá um
nokkur ár skólastjóri og oddviti á
Hellisandi. Höfðu sumir á orði að
ég væri þar lénsmaður Gunnars
Thoroddsen. Fremur var lén þetta
rýrt á þeirri tíð a.m.k. miðað við
nútima lífsgæðakröfur. Hvorki
vatnsveita né rafveita, varla skóli
að heitið gæti og engar vegasam-
göngur. En menn höfðu fagra
fjallasýn og mikið, opið haf og
meira að segja nokkra litla báta.
Sá var þó galli á gjöf Njarðar að
erfitt var að koma bátunum í
samband við sjóinn. Þeir voru
oftast á þurru og hálf umkomu-
lausir í hafnlausri fjörunni. Sum-
um, þar á meðal liklega Gunnari
Thoroddsen, þótti það verðugt
verkefni fyrir mig að gerast
oddviti þessa byggðarlags. Þetta
var á árunum eftir heimsstyrjöld-
ina og yfirleitt var allt efni til
framkvæmda næstum ófáanlegt
jafnvel þótt menn hefðu peninga.
En auðvitað fengust peningar ekki
heldur. Þjóðin hafði nýlega slátr-
að sparigrísnum sínum og keypt
sér nokkra tugi af togurum. Hún
var auralítil eftir. Ég „oddvitinn"
stóð þarna eins og hvert annað
reynslulaust flón og gat ekki
annað, nema þá helst borið mér í
munn orð Guðmundar biskups
hins góða: „Hvað má ég, vesaling-
ur minn!“ Lítið nema eitt: Senda
bænarskjöl til þingmanns kjör-
dæmisins, Gunnars Thoroddsen.
Eiginlega fannst mér Gunnar nú
ekki gera mikið með bænarskjöl
mín, nema hvað hann sagði mér að
tala við ýmsa menn. Og ég talaði
við þennan og ég talaði við hinn og
það var svo skrítið að það var
næstum eins og þeir hefðu átt von
á mér. Smátt og smátt fóru
rafmagnsstau'rar, vír og kaplar,
vatnsleiðslurör og sitt hvað fleira
dót að berast til Hellisands, mest
af því upp á krít, því illa gekk að
útvega peninga. Um síðir var ég
eftir tilvísun Gunnars staddur í
Landsbankanum á kontórnum hjá
Jóni Árnasyni. Hann spurði mig
spjörunum úr, loksins hafði
bankastjórinn komist í tæri við
sjávarþorp þar sem útgerðin var í
bókstaflegum skilningi á þurru!
Ég hef alltaf talið það til eins af
fáum kraftaverkum sem fyrir mig
hafa borið á lífsleiðinni, þegar ég
gekk út frá Jóni Árnasyni með
lánsloforð upp á nokkur hundruð
þúsund krónur! Hins vegar hef ég
aldrei fengið upplýst hvaða mátt-
arvöld stóðu að baki krafta-
verkinu. I fyrra var einhver í
fréttapistli að rugla saman Gunn-
ari Thor og þeim sem Hallgrímur
Pétursson segir að sé „kóngur
klár“ og urðu af því mikil
blaðaskrif. Ég held að þarna hafi
verið um misskilning að ræða og
fyrir fréttamanni aðeins vakað að
segja að Gunnar væri líka „klár“,
aðeins í svolítið annarri merkingu.
Aldrei skal það henda mig að fara
að rugla saman máttarvöldum á
himni og jörðu og því mun ég alls
ekki ieiða getum að því hvaða
máttarvöld stóðu að Landsbanka-
kraftaverkinu, aðalatriðið er að
það gerðist.
Ekki held ég að þingmanni
Snæfellinga hafi orðið mikið gagn
að lénsmanni sínum á Hellisandi,
jafnvel ekki þegar hann lagði kapp
á úrslit máls. Forsetakosningar
1952 hafa orðið mörgum ótrúlega
fastar í huga. Aldrei hefi ég samt
orðið þess var að Gunnar legði
afstöðu mína í þeim kosningum
sérstaklega á minnið þótt honum
væri fullkunnugt að leiðir lágu þá
ekki saman.
Þegar Gunnar Thoroddsen átti
sextugsafmæli árið 1970 var að
sjálfsögðu við hæfi að hans væri
getið í málgagni Sjálfstæðis-
flokksins, Morgunblaðinu. Við
mikilvæg verkefni er oft vafasamt
að dreifa kröftunum og tókst því
svo til að undirritaður, höfundur
þessarar greinar, sat svo til einn
að því að minnast afmælisbarns-
ins því sinni og í fáum orðum. Ég
ætla að leyfa mér að taka hér upp
tvær glefsur úr þeirri grein:
„Gunnar Thoroddsen er sextug-
ur í dag. Sumum þykir hann of
gamall til að vasast í stjórnmál-
um. Öðrum þykir maðurinn jafn-
vel ennþá of ungæðislegur til að
öruggt sé, að hann hafi tekið réttu,
pólitísku uppeldi í guðsótta og
góðum siðum. Þannig getur
mönnum þótt Gunnar of ungur
eða of gamall, fundist mikið til um
hann eða lítið. En þeir eru ekki
margir, sem gleyma honum með
öllu, eða láta sig hann ekki nokkru
skipta. Slíkt verður oft hlutskipti
manna, sem þekktir eru og um-
deildir."
„Gunnari væri illa í ætt skotið,
ef hann ætti sér ekki nein hugðar-
efni önnur en stjórnmálin ein.
Þess vegna hefur stundum þótt
nokkuð á það skorta, að hann
einbeitti sér nægilega að hinu
pólitíska tafli, minnugur þess, að á
þann verður leikið, sem af sér
leikur. En hvað sem um það er
hefur Gunnar reynst meiri bar-
áttumaður en margur hugði, og
svo virðist sem hann hafi'ekki
ennþá leikið sinn síðasta leik á
vettvangi stjórnmálanna."
Og það hefur sannarlega reynst
orð að sönnu. Sumum mun áreið-
anlega finnast að staðan á tafl-
borðinu sé nú í uppnámi og tafllok
ærið tvísýn.
Einu sinni varð karl einn úr
Flóanum fyrir þeirri lífsreynslu
að Friðrik áttundi rétti honum
höndina þegar konungur ferðaðist
um sveitir austanfjalls. Karli brá
svo við að hann gat vart um annað
talað það sem eftir var ævinnar.
Höfundur þessarar greinar hefir
við fljótan yfirlestur komist að
þeirri niðurstöðu að hingað til
hafi hann aðallega verið að skrifa
um sjálfan sig en látið Gunnars
Thoroddsen að litlu getið. Er
góðfús lesandi mikillega beðinn
velvirðingar á þessu og lofar
höfundur hér eftir að vera eins
mikið úr sögunni og hann fær við
sjálfan sig ráðið. Heldur skal nú
snúa sér að stjórnmálamanninum
Gunnari Thoroddsen og alvöru
lífsins.
-O-
Það kemur varla oft fyrir að
sami maður upplifi það að hafa
bæði verið yngstur og elstur þing-
manna á Álþingi. Gunnar Thor-
oddsen var yngstur þingmanna
1934 aðeins 23 ára gamall og nú er
hann elstur þingmanna, sjötugur
að aldri. Þingmennskutímabil
hans spannar því yfir nær hálfa
öld. En þar sem hann hefur ekki
setið óslitið á þingi allan þennan
tíma þarf hann að bæta við sig svo
sem einu kjörtímabili eða svo til
að losa 40 árin. Hvort hann hyggst
bregða á það ráð eða ekki er enn
ein af ókunnu stærðunum í reikn-
ingsdæminu um Gunnar Thor-
oddsen.
Mikinn hluta þess tíma sem
Gunnar gegndi þingmennsku,
fyrst fyrir Snæfellinga (1942—49)
og síðar Reykvíkinga (fyrra tíma-
bilið 1949—65), var hann jafn-
framt borgarstjóri í Reykjavík eða
frá 1947 til 1959 er hann fékk leyfi
frá því starfi (lausn 1960). Ýmsum
hefur fundist að borgarmálast-
efna Sjálfstæðisflokksins hafi oft
á tíðum verið nokkru „demokrat-
ískari" en þingflokksins, sumir
kölluðu hana, og ekki alltaf I
virðingarskyni, jafnvel „soci-
aldemokratíska". Ekki skal hér
um það dæmt en hitt er víst að
stefna þessi hvort sem hún taldist
góð eða slæm entist Sjálfstæðis-
flokknum ótrúlega lengi til hreins
meirihluta í borgarstjórn, eða allt
til síðustu borgarstjórnarkosn-
inga. Vafasamt er þó að sjálf-
stæðismenn hefðu misst meiri-
hlutann í þeim kosningum ef
Alþingiskosningar hefðu farið
fram á undan kosningum til borg-
arstjórnar.
Ekki treysti ég mér að segja
hvernig borgarmálastefna Sjálf-
stæðisflokksins hefur til orðið
upphaflega, þar eiga sjálfsagt
fleiri hlut að máli en Gunnar
Thoroddsen einn, þótt hans hlutur
sé verulegur. En svo sterk hefð
hafði um þessa stefnu myndast að
hún breyttist ekki til muna þótt
skipti um borgarstjóra eða
borgarfulltrúa og hún féll borgar-
búum það vel í geð að hún tryggði
Sjálfstæðisflokknum meirihluta í
borgarstjórn um margra áratuga
skeið.
Ef til vill má rekja „demokratis-
eringuna" í Sjálfstæðisflokknum
allt aftur til ársins 1931 þegar
ungir sjálfstæðismenn (þar á með-
al Gunnar Thoroddsen) settu fram
stefnuskrá sem hafði verulegar
breytingar í för með sér, í þá átt
að færa stefnu flokksins frá sum-
um arfleifðum hins gamla
Ihaldsflokks í átt til aukins frjáls-
lyndis og meiri áhuga á mennta-
málum og félagslegum umbótum.
Það hefur skapað stjórnmála-
mönnum sterka pólitíska stöðu að
gegna embætti borgarstjórans í
Reykjavík og venjulega verið
stökkpallur til flokksforystu og
þátttöku í ríkisstjórn. Gunnar tók
stökkið 1959. Fyrir beiðni Ólafs
Thors tók hann þá sæti í ríkis-
stjórninni sem fjármálaráðherra.
Hann yfirgaf tiltölulega öruggt
skjól í Reykjavíkurapóteki og gekk
yfir Austurvöll í annað hús þar
sem oft er stormasamara. Þangað
var hann kominn til að helga sig
landsmálapólitíkinni að fullu.
Þegar Gunnar hóf þátttöku í
ríkisstjórninni hefði hann fremur
kosið sér annað viðfangsefni en
fjármálin, sérstaklega .á sviði
mennta- eða dómsmála. Það var
fyrir þrábeiðni að hann tók að sér
embætti fjármálaráðherra. Þetta
er svolítið skrítið í ljósi ýmissa
sögusagna sem komist hafa á
kreik um veikleika Gunnars og
tekið hafa á sig nýjar myndir í
tímans rás. Þannig hefur það
gerst, að eftir að alþjóð varð
kunnugt um kókdrykkju hans í
kokkteilpartíum og þar af leiðandi
afneitun á sterkari drykkjum,
hefur komið upp þrálátur orðróm-
ur um að hann væri óreiðumaður í
fjármálum. Þetta gæti bent til
þess að Coca Cola hafi einhverjar
skaðlegar aukaverkanir þrátt
fyrir allt. Ekki varð fjármála-
óreiða Gunnars merkjanleg á
ríkiskassanum sem í ráðherratíð
hans (1959—1965) var yfirleitt
hvorki þyngri eða léttari en sá
kassi á að sér, a.m.k. er það
staðreynd að flest árin skilaði
ríkissjóður greiðsluafgangi og
skuldir við Seðlabankann voru
greiddar.
- O -
Það er sagt að einhverntíma á
ævi merkra manna komi að því að
þeir verði slegnir blindu á fram-
tíðina og taki alranga ákvörðun.
Um þetta eru mörg dæmi ilr
bókmenntum og ævisögum. Sá
tími var nú að renna upp í lífi
Gunnars Thoroddsen.
Við forsetakosningar 1952 voru
þrír framúrskarandi heiðursmenn
í kjöri sem hver um sig hefði orðið
virtur og ástsæll þjóðhöfðingi,
eins og gerðist með þann sem
kjörinn var. Stjórnmálaflokkar
höfðu fyrirfram komið sér saman
um að ráða úrslitum þessara
kosninga og vart hægt að sjá
annað en niðurstaða væri sjálfgef-
in. Þetta fór á annan veg og átti
Gunnar Thoroddsen þar ekki lít-
inn hlut að máli. Sárindi eftir
þessar kosningar urðu djúpstæð
hjá mörgum, ekki vegna þess að
menn sættu sig illa við kjör
Ásgeirs Ásgeirssonar sem fljót-
lega varð óumdeildur, heldur
vegna hins að þjóðin hafði hafnað
forræði tveggja stærstu stjórn-
málaflokka landsins í þessu máli.
Og staða Gunnars Thoroddsen í
Sjálfstæðisflokknum var ekki sú
sama eftir forsetakosningarnar og
áður var.
Ef til vill var það þess vegna að
Gunnar Thoroddsen tók þá
ákvörðun að rjúfa tengslin við
þingflokk Sjálfstæðisflokksins,
ríkisstjórn og Alþingi og stefna á
forsetaembættið á Bessastöðum.
Árið 1965 axlaði hann sín skinn og
fór sem sendiherra til Kaup-
mannahafnar, þar sem hann ætl-
aði að sitja á friðarstóli uns
tíminn væri fullnaður.
Orustan 1968 var fyrirfram töp-
uð. Nýir straumar gegn „kerfinu"
og þeim sem úr því vori komnir
höfðu þá þegar borist um þjóðlífið.
Þau vopn sem höfðu orðið Gunn-
ari hvað sigursælust í baráttunni
fyrir kosningu Ásgeirs Ásgeirs-
sonar 1952 snerust mörg hver
gegn honum sjálfum þegar hann
barðist fyrir eigin kjöri og ósigur
hans varð stór.
Þótt Gunnar Thoroddsen hafi
oft mátt taka ósigrum í stjórnmál-
um hygg ég að þessi hafi verið
hvað beiskastur. Sigraður maður
en ekki brotinn hélt hann til
Kaupmannahafnar. En heima á
íslandi var einnig annar aðili sem
líka var í nokkrum sárum að
loknum tvennum forsetakosning-
um: Sjálfstæðisflokkurinn.
- O -
Römm er sú taug sem rekka
dregur föðurtúna til. Við lok
ársins 1969 hafði Gunnar Thor-
oddsen í 4 'k ár’gegnt sendiherra-
stöðunni í Kaupmannahöfn. Hann
vildi heim, en ekki mun hann þá
hafa hugsað til að hefja aftur
þátttöku í stjórnmálum. Frá l.jan.
1970 var laus staða dómara við
Hæstarétt. Gunnar hafði verið
lagaprófessor við Háskóla íslands
frá 1940—1947 er hann fékk leyfi
frá kennsluskyldu og síðan lausn
frá starfi 1950. Hann varð doktor í