Morgunblaðið - 04.02.1981, Síða 4

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. FEBRÚAR 1981
RANNSÓKNIR Á HELLUM Á SUÐURLANDI:
Um manngerða hella á Suðurlandi, neínist
rit er nýlega kom út í Reykjavík, og er eftir þá
Anton Holt og Guðmund J. Guðmundsson, en þeir
hafa báðir lokið BA-prófi í sögu við Háskóla
íslands, og vinna nú að cand.mag. prófi. Eins
og nafn ritlingsins hendir til, geymir hann
upplýsingar un nokkra hella á Suðurlandi, sem
höfundar telja að meira eða minna leyti gerða af
mannahöndum. Er í ritinu gerð grein fyrir
rannsóknum þeirra Antons og Guðmundai^
hellunum er lýst, fjallað er um krossa og aðrar
minjar í þeim, gerð grein fyrir uppgreftri við
einn þeirra, birtar eru nokkrar ljósmyndir úr
hellunum og uppdrættir af þeim.
Úr Kolsholtshellishelli. Myndin, sem Erlingur Brynjólfsson tók, er ein þeirra er prýða bæklinginn.
,Um manngerða hella á Suðurlandi“.
Hellar ekki
viðurkenndir
mannabústaðir
„Rannsóknir á þessum hellum
hafa ekki verið gerðar, vegna
þess að vísindamenn og fræði-
menn, hafa hingað til ekki viljað
viðurkenna það að forfeður vorir
hafi búið í hellum," sagði Anton,
er blaðamaður Morgunblaðsins
innti hann eftir því hvers vegna
ekki lægju fyrir rannsóknir á
þessum hellum.
„Svo hefur verið litið á,“ sagði
Anton ennfremur, „að forfeðurn-
ir hafi verið merkari menn en
svo að þeir hafi búið í slíkum
vistarverum. Menn hafa gjarna
sagt sem svo, að Islendingar,
þeir bjuggu aldrei í hellum, þótt
það hafi þekkst meðal frum-
stæðra þjóða. En ég held hins
vegar, að óyggjandi sé, að á
sumum stöðum hér á landi hafi
verið búið í hellum. Þetta hafa
menn þó átt erfitt með að
viðurkenna að því er virðist, þótt
nokkurs tvískinnungs gæti raun-
ar í þeim efnum, því viðurkennt
er að búið var í Laugalandshelli
við Laugarvatn, allt fram undir
1920 að ég hygg.
En við höldum því sem sagt
fram, þótt svo virðist sem vís-
indamenn loki augunum fyrir
því, að hér hafi verið búið í
hellum, og það eins mikið og
marka má af þessum hellum á
Suðurlandi. Þeir hellar benda til
verulegrar mannabyggðar, enda
færu menn ekki út í að leggja
svo mikla vinnu og fyrirhöfn í
þessa hella, hefðu þeir verið
hugsaðir sem útihús — þó í
vissum tilvikum sé vissulega
aðeins um geymslur og útihús að
ræða.“
Anton sagði, að hellar af þessu
tagi væru einkum á móbergs-
svæðum landsins, enda væri þar
auðvelt að vinna á berginu. Slíkt
væri hins vegar illmögulegt á
blágrýtissvæðunum á Austfjörð-
um og Vestfjörðum. Þetta kvað
hann vera aðalskýringuna á því
að þeir hefðú einkum rannsakað
hella á Suðurlandi, auk þess sem
þeir hefðu haldið sig við hella
sem unnt væri að komast að í
dagsferðum frá Reykjavík.
Lýsing hellanna
Eins og að framan greinir, er í
kverinu að finna lýsingar all-
margra hella á Suðurlandi, eða
alls átján hella. Þeir eru: Kols-
holtshellishellir, Kolsholtshellir
I, Kolsholtshellir II, Efri-Gegn-
ishólahellir I, Efri-Gegnishóla-
hellir II, Arnarhólshellir I, Arn-
arhólshellir II, Arnarhólshellir
III, Syðri-Gegnishólahellir,
Eystri-Helluhellir, Ægissíða
(Kirkjuhellir), Ægissíða (Búr-
hellirinn), Ægissíða (Fjóshellir-
inn), Þjóðólfshagahellir, Hella-
túnshellir, Hellrahellir I, II og
III.
Lýsingar hellanna eru all-
nákvæmar, eins og þessi lýsing á
Kolsholtshellishelli ber með sér:
„Kolsholtshellishellir, er í
landi Kolsholtshellis, og er graf-
inn inní allstóran hól, um það bil
fimm hundruð metra frá bæn-
um, Hellirinn er um fjórir metr-
ar á breidd og allt að tíu metrar
á lengd og um tveir metrar á
hæð, þar sem hann er hæstur,
loftið lækkar til hliðanna og
myndar óreglulega hvelfingu. I
enda hellisins er hleðsla sem nú
er farin að gefa sig og kringum
munnann er einnig hleðsla sem
svipað er ástatt um. Nokkrar
tröppur eru ofan í hellinn, en svo
er reyndar um þá flesta nema
annars sé getið.
Gólfið er þakið nýlegum
hraunbruna. Rétt fyrir innan
hellismunnann er brunnur, um
eins metra djúpur og steinhellur
yfir. Ekki hefur verið gefið vatn
úr brunni þessum í manna-
minnum enda vægast sagt
ókræsilegt á að líta.
Tvo op eru á lofti hellisins,
annað hvort reykháfar eða loft-
ræstingarop. í ytra opinu er
krotað 1791 J.E. (Jón Erlends-
son), 1854, 1857, 1890, 1891. Á
öðrum stað í hellinum má finna
meira krot, þar á meðal M.Þ.
(Mágnús Þorsteinsson), 1877,
1968, 1957 E.G. (Einar Guð-
mundsson). — (Tilgátur um
merkingu fangamarkanna eru
frá Jóhanni Guðmundssyni í
Kolsholtshelli. Jón þessi Er-
lendsson, sem getið er um, var
mikill steinsmiður og eru til
eftir hann meðal annars tveir
kvarnasteinar).
Undir opunum eru holur
höggnar í veggina sem annað-
hvort gætu verið leifar af stíum,
eða eftir pottaslár. Víða í veggj-
unum sjást enn axaför frá því
hellirinn var höggvinn til eða
stækkaður. Á einum stað er
höggvin á vegginn mynd af
manni með hatt.
Fyrir framan hellinn er all-
forn öskuhaugur ...“
Færðu þjóðminja-
safni muni er fundust
Anton sagði þá Guðmund hafa
grafið í öskuhauginn fyrir fram-
an hellinn, og hefðu þar komið
ýmsir hlutir í leitirnar sem þeir
hefðu fengið þjóðminjasafninu í
hendur. Meðal þess sem fannst
var gamalt brýni, járnbútur er
gæti verið gamalt hnífsblað,
bronsflísar, bronsbútur, járnflís-
ar, pottbrot, tálgusteinsbrot úr
erlendum steini, eitthvað er líkt-
Telja óyggjandi
að menn haf i
byggt hellana
fyrr á öldum
Anton Holt
ist söðulbryddingu úr bronsi og
fleira.
Anton sagði, að þótt hvorugur
þeirra væri að vísu fornleifa-
fræðingur, hefði hann þó all-
mikla reynslu í fornleifagreftri,
en hann starfaði í mörg sumur
við uppgröft í Aðalstræti í
Reykjavík og víðar undir leið-
sögn fornleifafræðinga. Hann
sagði þá hafa ráðist í þessa
uppgrefti vegna þess að ábúend-
ur hefðu tekið þeim vel, og ekki
væri um að ræða friðlýsta staði.
— Anton sagði á hinn bóginn
rétt að það kæmi fram, að þetta
hefði mælst misjafnlega fyrir
hjá fornleifafræðingum.
Frekari rann-
sókna þörf
Anton sagði einnig, að rétt
væri að undirstrika, að hér væri
alls ekki um neina endanlega
úttekt eða athugun á hellunum
að ræða, Ijóst væri að þá þyrfti
að skoða mun betur síðar. Þar
myndi vafalítið ýmislegt koma í
ljós, svo sem ef grafið væri í
gólfi þeirra og krossarnir á
veggjunum kannaðir betur og
bornir saman við slíka krossa
erlendis. En hellunum hefði
hingað til tekist að varðveita
leyndarmál sín vel, og ekkert
bendi til þess að hnýsnum fræði-
mönnum takist að afhjúpa þá í
bráð.
Auk þess sem í ritlingnum er
greint frá niðurstöðum rann-
sóknanna, varpa höfundar fram
ýmsum tilgátum og kenningum,
til umhugsunar og frekari um-
fjöllunar í sambandi við hellana.
Meðal annars segja þeir svo um
nafnið Ægissíða, sem hér kemur
fyrir að framan:
„Nafnið Ægissíða hefur valdið
mörgum manninum heilabrotum
og enn sem komið er höfum við
ekki fengið fullnægjandi skýr-
ingu á því. Hér skal því komið
með eina tilgátu þótt engan
veginn sé hægt að sanna hana.
Hinir fornu guðir Ira bjuggu
samkvæmt sögnum í jörðinni og
inngönguleiðir í bústaði þeirra
lágu í gegnum hella og hinar
risavöxnu steinaldargrafir sem
finnast víða um írland. Bústaðir
þessara guða voru nefndir „síde“
(eintala „síd“, en guðirnir sjálfir
nefndust „aes síde“. Þarna gæti
verið komin skýring á nafninu
Ægissíða og jafnframt á því
hvers vegna svo ágæt jörð er
ekki landnámsjörð. Menn hafa
einfaldlega verið hræddir við
staðinn. Forn keltneskur fram-
burður á „aes side“ mun vera
sem næst íslenskum framburði á
„æissíð“.“
Ýmislegt fleira forvitnilegt er
að finna í ritinu, sem er 36 síður
á stærð, gefið út í ritröð um
„Framlag til alþýðlegra forn-
fræða" eins og stendur á kápu-
síðu.
- AH