Morgunblaðið - 04.02.1981, Blaðsíða 8

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. FEBRÚAR 1981
2, grein
Að fortíð skal hyggja. Óvitur-
legt væri að taka afstöðu til
hvalveiða nema hyggja fyrst að
þeirri reynslu sem menn hafa af
þeim haft.
Saga hvalveiða er ófögur. I sem
stytztu máli snýst hún um gegnd-
arlausa græðgi, skammvænan
gróða, skefjalaust dráp, óskyn-
samlega nýtingu náttúruauðæfa
og snögg en hastarleg endalok.
Þegar einni tegundinni hefir verið
eytt að því marki, að ekki hefir
lengur verið arðvænt að leita uppi
síðustu einstaklingana, þá hafa
, hvalfangarar bara snúið sér að
næstu tegund í sama drápshugan-
um og af sama fyrirhyggjuleysinu.
Hverri tegundinni hefir þannig
verið fækkað að því marki, að
áframhaldandi tilvist hennar
hangir á bláþræði. Svo er nú
komið, að smávaxnasta tegundin
skíðishvala — hrefnan — stendur
ein eftir sem raunverulega „veiði-
bær“ með um 80% af eðlilegri
stofnstærð. Aðrar tegundir eru
allar undir 50% af náttúrulegri
stofnstærð — flestar langt undir.
Steypireyðurin, hnúfubákurinn og
allar tegundir sléttbaka vega salt
á þröskuldi lifs og dauða.
Þá fyrst er tegund hlíft, þegar
ekki svarar Iengur kostnaði að
gera út á veiðarnar. Þetta mark er
á ensku kallað „commercial ex-
tinction" — eiginlega „atvinnuleg
útrýming". Þegar svo er komið
hangir „framhaldslíf" tegundar-
innar á bláþræði. Þá fyrst er
gripið til friðunaraðgerða — ekki
vegna þess að þær gagni, því
friðun er þegar komin á í reynd —
heldur til að slá ryki í augu
almennings.
Með nútímatækni væri hægur
vandi að eyða öllum stórhvelum
heimshafanna á nokkrum árum.
Veiðiskipin geta fundið hvern hval
um leið og hann kemur úr kafi til
að anda. Skottæknin er örugg að
hæfa hann. Síðan er hann biásinn
upp (eða lagt við baujur). Veiði-
skipin geta elt upp þann næsta
meðan önnur skip hirða hræin í
rólegheitum og draga þau til
verksmiðjuskipanna.
| Purkunarleysi hvalfangara er
i enn samt við sig. Japanir hafa
sýnt, að þeir svífast einskis í
þessum efnum. Að ekki sé minnst
á „sjóræningjaskipin", sem utan
við lög og rétt fara um öll
heimsins höf og deyða allt sem
skutull á festir.
Eitt þeirra „raka“, sem formæl-
endur hvalveiða hérlendis hafa
fært fram, er að slá á heimskulega
strengi þjóðernisrembings —
Bretahaturs og annars slíks. Við
skulum því fyrst gera okkur grein
fyrir því, að lífríki jarðar með
öllum þess dýrategundum er sam-
eiginleg eign jarðarbúa allra — ef
t þá rétt er að tala um, að það sé
1 „eign“ nokkurs. Engin þjóð eða
ríkisstjórn hefir rétt til að útrýma
nokkurri dýrategund af yfirráða-
svæði sínu, enda þótt svo vilji til,
að viðkomandi tegund þrífist á
hennar svæði. Hvað hvali áhrærir,
er ekki einu sinni að þeir lifi og
deyi í íslenzkri landhelgi, heldur
eiga þeir aðeins leið um sem
gestir. Enn síður höfum við því
nokkurt eignarhald á þeim, enda
myndi slík röksemd heldur betur
koma okkur í koll, ef henni væri
beitt á vissa göngufiska. Og því
miður getur heimurinn ekki treyst
Islendingum í þessu efni. Dæmi:
Þeir urðu síðastir allra að deyða
stærsta dýr jarðarinnar — steypi-
reyðina. Síðasta „exemplarið" var
einmitt dregið á Iand hér í Hval-
firði. Samt er talið, að hún sé
komin niðrí aðeins 6% af náttúru-
legri stofnstærð. Samt hafa ís-
lenzkir forráðamenn gefið ráða-
mönnum Hvals h/f þá einkunn að
þeir stundi veiðar sínar mjög svo
af skynsamlegu viti.
Hugum nú að sögunni.
Öllum hvalveiðum verður að
skipta í tvennt. Annarsvegar eru
þær sem ég vil kalla „sjálfsþurft-
arveiðar (á ensku „aboriginal
Steypireyðurin er ein
þeirra hvalategunda, sem
vega salt á þröskuldi lífs
og dauða. íslendingar
urðu síðastir allra að
deyða þetta stærsta dýr
jarðarinnar. Talið að
steypireyðurin sé komin
niður í 6% af náttúrulegri
stofnstærð.
whaling"). Einkenni þessara veiða
er, að tæknin er smátæk og afar
frumstæð. Veiðin er til eigin
neyzlu, en aldrei sem verzlunar-
vara. Afurðin er síðan nýtt til
fullnustu.
Hinsvegar eru stórtækar veiðar
í verzlunar- og gróðaskyni. Tækni
þeirra veiða varð í aldanna rás
afar fullkomin og stórtæk. Þess-
konar veiðar eru á ensku nefndar
„commercial whaling". Óhætt er
að fullyrða, að hvalastofnar geta
þolað veiðar af fyrri tegundinni,
en með engu móti af þeirri síðari.
Steinaldarmenn hirtu rekna
hvali. Þá ráku menn snemma
hvaltorfur inní þrönga firði og
sund — t.d. við Noreg og Færeyj-
ar. Talið er, að hvalveiðar hafi
Skúli Magnússon:
Úr hrellingarbákni
hvalveiðanna
þegar verið stundaðar við Alaska
1500 f.Kr. Notaðir voru handskutl-
ar og róið árabátum. íbúar Alúta-
eyja (milli Alaska og . Síberíu)
komust upp á lag með að skjóta
eitruðum örvum í hvali. Þeir dóu á
tveimur sólarhringum og voru
hirtir þegar þá rak á land. Á
seytjándu öld komust Japanir upp
á lag með að veiða hvali í net og
vinna síðan bug á þeim í návígi.
Þá hafa eskimóar lengi veitt
norðurhvalinn með handskutlum
og á skinnbátum. Ýmsir eyjar-
skeggjar — eins og t.d. á Azoreyj-
um — hafa og lengi gefið sig að
hvalveiðum.
Saga stórtækra hvalveiða er
hinsvegar ekki löng og gizka
slitrótt. Sýnir það, að þessar
viðkvæmu lífverur rísa engan veg-
inn undir verulegum líftolli.
Baskar á norðurströnd Spánar
stigu fyrstu sporin á þeirri braut
sem leiddi til nútíma hvalveiða.
Sléttbakar áttu leið um rétt upp
við landsteinana á göngum sínum
norðureftir. Á ensku er þessi
tegund kölluð „rétti“ hvalurinn
(right whale), „réttur" í þeirri
merkingu, að einmitt hann eigi að
veiða. Sléttbakar voru þeir einu
hvalir sem menn réðu við. Það var
vegna þess hversu hægsyndir þeir
eru, að þeir eru fremur stutt í kafi
og loks af því að þeir fljóta upp
dauðir.
Veiðar þessar voru áreiðanlega
hafnar á elleftu öldinni, sumir
segja fyrir 1000. Þegar hvölum
fækkaði við landsteinana, reistu
Baskar útsýnisturna þar sem sá
hátt yfir til að geta greint hvala-
blástur lengra frá. Svo stækkuðu
þeir skipin og leituðu lengra út á
Atlantshafið. Spikið var brætt og
notað til ljósmetis. Kjötið aðeins
nýtt að því marki sem menn
komust yfir að neyta þess fersks.
Álitið er, að á einni öld hafi
sléttbaknum verið útrýmt á
Biscaya-flóanum. Þá var farið að
leita norðar eftir ströndum Evr-
ópu eftir hvalfangi. Þegar á
13ándu til 14ándu öld var farið að
gæta ofveiði. Skíðin urðu verðmæt
verzlunarvara. Þau voru hentug-
asta smíðaefni, sem menn áttu völ
á, í kríólínur, regnhlífar og fl.
Baskarnir fundu nú aðferð til að
bræða spikið um borð í hvalveiði-
skipunum í stað þess að verða að
leita til lands í hvert skipti. Það
gerði veiðar á fjarlægari miðum
mögulegar. Öllu kjöti varð hins-
vegar að fleygja.
Fleiri þjóðir hófu nú að taka
þátt í veiðunum — einkum Hol-
lendingar og Englendingar. Stöð-
ugt var leitað norðar. ísland, Jan
Mayen, Svalbarði, þá Grænland og
Nýfundnaland. Heimildir eru
fyrir því, að Baskar hafi verið við
strönd Nýfundnalands að hval-
veiðum og þekkt strönd Norður-
Ameríku áður en Columbus „fann“
Ameríku.
Farið var að veiða frænda
sléttbaksins — norðurhvalinn
(Balaena mysticetus — bowhead).
I augum okkar er hann sennilega
„afkáralegastur" allra hvala í út-
liti. Höfuðið er afar-stórt, um '/3
af allri lengd dýrsins, og skoltarn-
ir minna á hálfmána á hvolfi.
Hann var aðallega veiddur vegna
skíðanna. Enn verr fór fyrir norð-
urhvalnum en sléttbaknum. Hon-
um var að því er talið var útrýmt
úr Atlantshafinu. Það sem eftir
varð, var við strendur Kanada
Kyrrahafsmegin og eru nú áætl-
aðir um 2000 að tölu. Það var
mönnum undrunarefni þegar þeir
á seinni árum rákust á einhverja
flækinga hérna megin heimskauts
og ekki einu sinni vitað hvernig á
ferðum þeirra stendur. Nú þykir
mönnum bæði grátlegt og jafn-
framt hlægilegt, að einni dýrateg-
und skuli hafa verið útrýmt til að
skaða innyfli annarrar — þ.e.
tildurdrósa Evrópu.
Hvalveiðar við Svalbarða voru
hafnar á 16ándu öldinni. Um 1630
var norðurhvalurinn orðinn vand-
fundinn þar á grunnmiðum. Upp
úr 1700 leita hvalfangarar enn
lengra norður með ströndum
Grænlands og Kanada, alla leið til
Baffínslands og annarra eyja á
þeim slóðum. í byrjun 19ándu
aldar mátti heita að lokið væri að
eyða öllum hvölum á þessum
svæðum.
Sléttbakar eru afar gæf og spök
dýr. Svo dæmi sé tekið, skrifar
landkönnuðurinn James Clarc,
sem uppgötvaði mikinn fjölda
sléttbaka í Suðurhöfum (Weddell
Sea) árið 1844. Hann segir:
„Við uppgötvuðum mikinn
fjölda af stórum svörtum hvölum,
svo spökum, að þeir leyfðu skipun-
um næstum því að snerta sig áður
en þeir forðuðu sér, svo að fjöldi
skipa gæti þarna fengið olíufarm
á skömmum tíma. Við höfum því
uppgötvað dýrmæt hvalamið, sem
okkar duglegu kaupmenn ættu að
athuga."
Hinir „duglegu kaupmenn" létu
ekki hjá líða að „athuga" málið.
Aðeins á fimmtíu árum hafði
sléttbaknum verið svo til útrýmt
úr Suðurhöfum.
Sléttbakar hafa ekki verið
veiddir svo orð sé á gerandi síðan
1920 eða í 60 ár. Ekki voru þeir
samt formlega friðaðir fyrr en
1935. Það sýnir, að friðunarað-
gerðir stjórnvalda eru fyrst og
fremst gerðar til að sýnast. Þeir
hafa enn ekki sést á Biscaya-fló-
anum. Hversvegna rétta þeir ekki
við á 60 árum samkvæmt einfaldri
margföldun og þríliðu? Þeirri
spurningu ættu íslenzkir vísinda-
menn að velta fyrir sér og taka
tillit til hennar þegar þeir ákveða
veiðar á langreyðinni.
Vísindamenn fylgjast nú með
sléttbökum á göngum þeirra norð-
ur með ströndum Patagóníu (Arg-
entínu) minnugir þess, að ef til viil
er hver síðastur að rannsaka þá.
Þeir undrast enn gæflyndi og
spekt þessara dýra. Meira að segja
leikgleði þeirra. Þeir synda undir
róðrarbáta vísindamannanna og
lyfta bátunum upp á sporðblöðk-
unni eins og í gríni. Einnig halda
þeir sporðinum upp og sigla þann-
ig með sporðblöðkurnar að segli
undan vindi á sléttum sjó. Greini-
legt er, að einnig þessi dýr búa
yfir mikilli greind og merku sál-
arlífi. Það er erfitt að gera sér
hugmyndaheim svona risaskepnu
í hugarlund, en hversu heillandi
viðfangsefni.
Annar kaflinn í sögu stórtækra
hvalveiða fjallar um hvalveiðar
Bandaríkjamanna. Amerískir
hvalfangarar veiddu hina suðlægu
tegund sléttbaksins, hnúfubak og
sandlægju. Þessar þrjár tegundir
koma allar upp að ströndum.
Sandlægjan var veidd við strendur
Kaliforníu. Kýrnar bera í lónum
við skagann. Þegar þessi lón
fundust um miðja öldina, var
henni nær útrýmt á þremur ára-
tugum. Veiðarnar lögðust af um
1890 og lónin friðuð. Veiðarnar
hófust aftur um 1920 þegar stofn-
inn hafði nokkuð rétt við. Aftur
hafði henni verið nær útrýmt
þegar hún var alfriðuð 1947. Hún
hefir nú aftur rétt úr kútnum.
Sandlægjan er eini hvalastofninn
sem rétt hefir við vegna friðunar-
aðgerða og nálgast fyrri stofn-
stærð.
Hvalir gerðust nú vandfundnir
við austur-strönd Ameríku. Þá
sneru Kanar sér að búrhvalnum.
Búrhvalurinn er veiddur vegna
olíunnar, sem er í höfði hans, en
kjötið er talið óætt. Hann var
fyrst veiddur um Atlantshafið, en
þegar veiðar þar svöruðu ekki
lengur kostnaði, var leitað á
Kyrrahafsmið. Um miðja öldina
dró mjög úr veiðunum. Nokkrar
ástæður komu til, en fundur jarð-
olíu og nýting hennar vó þar
þyngst. Sennilega hefir hún orðið
til að bjarga búrhvalnum. Búr-
hvalurinn er mestur heimsborgari
í dýraríkinu. Hann er að finna um
öll heimsins höf nema hin svölu
íshöf. Hann er aleina tegundin,
sem sigrað hefir höfin á dýptina.
Hann getur m.ö.o. jafnt lifað á
grunnsævi sem á hafsbotni á
kannski 1000 metra dýpi. Eigin-
leikar olíunnar, sem hann geymir í
höfðinu, gerir honum fært að
aðlagast jafnharðan breyttum
þrýstingi hinna ýmsu laga sjávar
og kafa svotil beint niður. Sú
mikla furðusmíð sem höfuð þessa
dýrs er hefir ekki uppgötvast fyrr