Morgunblaðið - 03.05.1981, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. MAÍ1981
fWnrgMi Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöaistræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 70 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 4 kr. eintakið.
Stórveldasláttur
Bandaríkjanna
Munurinn á áhrifamætti
smáríkja og stórvelda í
alþjóðastjórnmálum lýsir sér í
ýmsu. Bandaríkin hefðu til
dæmis aldrei getað orðið þeir
brautryðjendur í hafréttar-
málum, sem Island hefur verið
á Norður-Atlantshafi. Það var
ekki fyrr en Island og fleiri
ríki við Norður-Atlantshaf
höfðu ákveðið að taka upp 200
mílna lögsögu, sem hreyfing
komst á málið hjá stórveldinu.
ísland hefði hins vegar aldrei
getað stöðvað framgang mála
á hafréttarráðstefnu Samein-
uðu þjóðanna með sama hætti
og Bandaríkjamenn hafa nú
gert. Síðan 1973 hafa fulltrúar
allra ríkja heims setið á rök-
stólum um nýjan hafréttar-
sáttmála. Náðst hefur sam-
komulag um ýmsa grundvall-
arþætti eftir óteljandi fundi,
þar sem tekist hefur að sætta
ólík sjónarmið og festa á blað
reglur um hin flóknustu og
viðkvæmustu mál. Svo gerist
það við stjórnarskipti í Wash-
ington, að ný stjórn Ronald
Reagans tekur sér fyrir hend-
ur að stofna þessu öllu í hættu
með því að láta að því liggja,
að í samkomulagsdrögunum
séu ýmis ákvæði, er hún geti
ekki sætt sig við.
Þess var ekki vart í fréttum
af forsetakosningabaráttunni
í Bandaríkjunum, að þar væri
tekist á um ólík viðhorf fram-
bjóðenda til nýs hafréttarsátt-
mála. Þvert á móti höfðu
flestir búist við því, að í svo
viðamiklu máli sem þessu,
myndi hin nýja stjórn taka
við, þar sem frá var horfið.
Eðlilegt var, að hún teldi sig
þurfa tíma til að kynna sér
einstök atriði í hinu viðamikla
samkomulagi. Á hinn bóginn
hefur hún flokkað það með
öðrum málum og sagt, að
ástæða sé til að fara ofan í
saumana á hafréttarmálum til
að kanna, hvort hinir „veik-
geðja" erindrekar Jimmy
Carters hafi staðið þar nægi-
lega vel að verki. Einkenni
lýðræðisins er einmitt, að
meirihlutinn hafi slíkt í hendi
sér, þegar hann er kominn til
valda. Við beitingu valds síns
mega menn þó ekki gleyma að
vega og meta ólíka hagsmuni,
svo virðist sem þjóðasamfé-
lagið hafi hér orðið að víkja
vegna óhóflegrar tortryggni.
Og má þar minnast þess, að
grunnurinn að hafréttarsátt-
málanum var lagður í forseta-
tíð Richard Nixons og Gerald
Fords, flokksbræðra Ronald
Reagans.
Samhliða þeirri almennu
endurskoðun, sem Bandaríkja-
menn segjast vera að fram-
kvæma, hafa þeir sett fram
hugmyndir um breytingar á
þeim ákvæðum samkomulags-
draganna, sem snerta málm-
vinnslu á hafsbotni. Raunar
hafði Ronald Reagan gefið
stórfyrirtækjum á því sviði til
kynna fyrir kosningar, að
hann myndi láta athuga stöðu
þeirra samkvæmt drögunum
að hafréttarsáttmála. Jafn-
framt hefur gætt óánægju hjá
hópi hægri sinnaðra banda-
rískra þingmanna með reglur,
er snerta siglingar herskipa á
sundum og í landhelgi ríkja.
Loks hafa Bandaríkjamenn
sérstaklega nefnt ákvæðin um
vísindarannsóknir í hafinu og
það, sem þeim tengist.
Á síðasta ári var ákveðið, að
á þeim fundi hafréttarráð-
stefnunnar, sem hefst í Genf í
ágúst næstkomandi, yrði
gengið endanlega frá sam-
komulagi og greidd atkvæði
um einstakar greinar, ef þörf
krefði. Líkur eru á, að af þessu
geti ekki orðið, að ekki hafi
tekist að sannfæra hina nýju
stjórnarherra í Washington
um að þeim sé óhætt að ganga
frá samkomulaginu, þótt
starfsmenn Jimmy Carters
hafi komið þar nærri. Nú kann
það að vera, að ástæðan fyrir
kúvendingu Bandaríkjastjórn-
ar í afstöðunni til haf-
réttarráðstefnunnar sé aðeins
liður í almennri sviðsetningu á
alþjóðavettvangi, sem sanna
eigi öðrum þjóðum, að ástæðu-
laust sé að umgangast Banda-
ríkin nema með fullri virð-
ingu. Strax eftir að nýja
stjórnin tók við völdum sagð-
ist hún ætla að endurskoða
nýgerðan samning við írans-
stjórn um frelsun gíslanna. Að
fimm vikum liðnum féll það
mál í ljúfa löð án nokkurra
breytinga á samkomulaginu.
Sama kann að verða uppi á
teningnum varðandi hafrétt-
arsáttmálann.
Slíkur stórveldasláttur er
ónauðsynlegur fyrir Bandarík-
in. Hann er til þess eins
fallinn að vekja á þeim tor-
tryggni og er vatn á myllu
þeirra afla um heim allan, sem
vilja hlut þeirra sem minnst-
an. Valdamenn án skilnings á
umhverfi sínu láta sjaldan
gott af sér leiða og ná hvorki
verðugum vinsældum né öðl-
ast eðlilega virðingu.
Handan járntjaldsins
Fæstum er það ljósara en
þeim, sem á dagblöðum
starfa, að heimsfréttir eru
ekki bara fréttaskeyti. Þessi
staðreynd verður áleitin, þeg-
ar menn kynnast verkum
listamanna handan járn-
tjaldsins. Leikrit eftir tvo
þeirra Vatslav Havel og Pavel
Kohout frá Téókkslóvakíu eru
nú sýnd í Þjóðleikhúsinu. Þar
er því lýst, þegar friðsæld
almennra þegna hins þrúgandi
kerfis er rofin af kynnum við
andófsmenn. Saman fara
spaugileg og dapurleg mann-
leg átök, um leið og skyggnst
er inn í það andrúm, sem í
þessum þjóðfélögum ríkir.
Einmitt slík kynni segja oft
meira en upptalning stað-
reynda í fréttum um hinar
raunverulegu hræringar undir
ráðstjórninni. Menn hætta að
meta kosti lýðræðisins, þegar
þeir taka það sem sjálfsagðan
hlut og nenna ekki að leggja
sig eftir fræðslu um ömurlegt
hlutskipti leiksoppa einræðis-
herranna.
Rey ki avíkurbréf
Laugardagur 2. maí'
Tveir braut-
rydjendur víkja
Á aðalfundi Flugleiða í fyrri
viku hurfu tveir menn úr stjórn
félagsins, sem um langan aldur
hafa helgað krafta sína flugmál-
um. Bergur Gíslason stórkaup-
maður var fyrst kjörinn í stjórn
Flugfélags íslands 1940 og hefur
því í 41 ár verið í forystusveit
þeirra manna, sem stjórnað hafa
rekstri félagsins. Bergur sótti
flugmálaáhugann til föðurhúsa í
þess orðs fyllstu merkingu, því að
faðir hans Garðar Gíslason stór-
kaupmaður var einn af frumherj-
um farþegaflugs hér á landi og
stofnaði raunar elsta félagið með
nafninu Flugfélag íslands með
Halldóri Jónssyni frá Eiðum og
fleirum á árinu 1919, sama ár og
farþegaflug hófst á meginlandi
Evrópu. Alfreð Elíasson var í hópi
þeirra þriggja flugmanna, sem
létu af störfum hjá kanadíska
flughernum í desember 1943 og
sneru heim til Islands til að stofna
hér flugfélag. Loftleiðir voru
stofnaðir í mars 1944 og stunduðu
síðan samkeppni við Flugfélag
íslands bæði innanlands og utan
þar til í ársbyrjun 1952. Um mitt
það ár ■ hófu Loftleiðamenn svo
flug til New York og gripu til þess
ráðs í upphafi árs 1953 að bjóða
lægri fargjöld en aðrir yfir Atl-
antshaf. Áræði og dugnaður stofn-
endanna og þeirra, sem sóttu fram
með þeim á alþjóðavettvangi, er
einn ævintýralegasti þátturinn í
íslenskri athafnasögu.
Þeir Alfreð Elíasson og Bergur
Gíslason voru í stjórnum flugfé-
laganna tveggja, þegar samkomu-
lag náðist milli þeirra um samein-
ingu að frumkvæði ríkisvaldsins.
Frá því samkomulagi var gengið í
júlí 1973 en fyrsti aðalfundur hins
nýja félags Flugleiða hf. var
haldinn 10. júní 1976 og voru þeir
Bergur og Alfreð þá kjörnir þar í
stjórn. Saga þeirra tveggja og
uppruni sameinar vel drifkraftana
í sókn íslendinga í flugmálum.
Annars vegar er hugsjónamaður
úr verslunarstétt og hins vegar
hugsjónamaður úr röðum flug-
manna. Án þess að sameina við-
skiptavit og hæfni flugáhafna
hefði íslenska flugævintýrið aldrei
orðið.
Eins og málum er nú háttað, er
unnt að líta um öxl og segja sem
svo, að þeir Alfreð Elíasson og
Bergur Gíslason hafi verið þátt-
takendur í íslenska flugævintýr-
inu, á meðan það var skemmtileg-
ast. Vonandi eiga þeir sjálfir um
langa lífdaga eftir að orna sér við
góðar minningar úr starfi sínu.
Þeir hurfu úr stjórn Flugleiða hf.
á tímamótum. Báðir hefðu þeir
getað setið þar lengur, ef þeir
hefðu kosið, en með ákvörðunum
sínum um að draga sig í hlé lögðu
þeir enn sitt af mörkum: í sæti
Bergs kom fulltrúi ríkisvaldsins
svo að fullnægt væri skilyrðum
þess fyrir fjárhagslegri fyrir-
greiðslu og við sæti Alfreðs tók
kona hans, málsvari þeirra hlut-
hafa, sem krafist hafa róttækr-
astra breytinga á rekstri Flugleiða
hf.
Enn um leyni-
samninginn
Umræður um leynisamkomu-
lagið svonefnda hófust að frum-
kvæði Ólafs Jóhannessonar, utan-
ríkisráðherra, þegar hann sagði í
viðtali við Tímann 12. febrúar, að
hann hefði að vísu ekki „tekið
neinn þátt í gerð núverandi mál-
efnasamnings. En sér hafi heldur
ekki verið skýrt frá því að gerður
hafi verið neinn leynisamningur
um þetta atriði (þ.e. sérstöðu
Alþýðubandalagsins, varnarmál
eða varnarliðsframkvæmdir
innsk.). Alþýðubandalagið gæti
því ekki kennt sér um, ef þeim
fyndist þeir eitthvað hafa verið
hlunnfarnir í þessu sambandi."
Geir Hallgrímsson formaður
Sjálfstæðisflokksins kvaddi sér
hljóðs utan dagskrár á Alþingi 24.
febrúar og lagði tvær spurningar
fyrir forsætisráðherra, formann
Framsóknarflokksins og formann
Alþýðubandalagsins: „1. Var gert
samkomulag, skriflegt eða munn-
legt, við myndun núverandi rikis-
stjórnar eða síðar um að fram-
kvæmdir á Keflavíkurflugvelli eða
í þágu varnarliðsins yrðu ekki
leyfðar nema með samþykki allra
aðila er að ríkisstjórninni standa?
2. Eru til reglur, sem ríkisstjórnin
eða ráðherrar hafa sett sér og ekki
hafa verið birtar, um að ríkis-
stjórnin taki enga ákvörðun í
meiri háttar málum nema allir
stjórnarliðar samþykki?"
Forsætisráðherra dr. Gunnar
Thoroddsen svaraði á þessa leið
samkvæmt því sem segir í Alþing-
istiðindum: „Frá því er ríkis-
stjórnin var mynduð hefur hún
kostað kapps um að eiga sem best
samstarf í öllum greinum. Hún
leitast við að ná samkomulagi um
þau mál þar sem skoðanir eru
skiptar og menn kann að greina á.
Það hefur vel tekist á því röska ári
sem stjórnin hefur starfað og það
eru engin teikn á lofti um að þar
verði breyting á veðurfari. Um
vinnubrögð og vinnulag innan
rikisstjórnar við afgreiðslu mála
tel ég ekki ástæðu til að ræða hér
frekar."
Þegar forsætisráðherra hafði
mælt þessi orð spruttu þeir á
fætur samstarfsmenn hans Sva-
var Gestsson og Steingrímur Her-
mannsson og sögðu eina setningu:
„Ég vísa til svars hæstvirts for-
sætisráðherra og hef engu við það
að bæta.“ Með hliðsjón af því, sem
síðar gerðist, er þó athygli vert, að
sá munur var á svörum þeirra