Morgunblaðið - 07.06.1981, Side 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. JÚNÍ1981
Z7
Umsjénarmgður Gísli Jónsson
103. þáttur
Myndir og líkingar eru
drjúgur hluti máls okkar og
til mikillar prýði, þegar at-
hygli er hvöss og tjáningar-
geta rík. Sí og æ notum við
orð og orðasambönd í óeigin-
legri eða yfirfærðri
merkingu, eins og það er
kallað.
Börn hafa myndskyn ekki
síður en fullorðnir, cg er þess
skemmst að minnast, að þau
fundu upp orðið hrútastýri,
svo sem greint var frá hér í
þættinum. Ég sé sífellt fleiri
reiðhjól með stýri, þar sem
sú nafngift á fullkomlega
við.
Gísli Konráðsson á Akur-
eyri hefur sagt mér sögu af
svipaðri nafngjöf. A vegum
eru oft hæðir sem illa sést
yfir. Þær eru nú löngum í
daglegu tali nefndar blind-
hæðir. Það orð þykir okkur
Hákoni Bjarnasyni í Reykja-
vík ekki nógu gott, og hann
hefur fyrr í bréfi til mín lagt
til að slíkar hæðir væru
nefndar hvörf. Kostir þess
orðs eru augljósir. Það er
stutt, og við þessar hæðir
hverfur mönnum sýn til þess
sem fyrir handan er. Málvísi
forfeðra okkar hefur fundið
margt hvarfið í landslagi, og
beri menn saman íslenska
orðið Hvarf, heiti á syðsta
hluta Grænlands, og dönsku
nafngiftina Kap Farvel.
Gallinn við orðið hvarf í
sömu merkingu og blindhæð
er einungis sá, að það hefur
fengið aðra merkingu í sam-
bandi við vegi. Það er tekið
að merkja holu eða dæld í
veginum, þá sem einkum
kemur, þegar klaka leysir og
aurbleyta verður.
Alkunna er hvernig reynt
hefur verið að koma í veg
fyrir árekstra, þar sem hvörf
(blindhæðir) eru á vegum.
Veginum hefur verið skipt í
akreinar, og örvar vísa til
réttrar áttar. Og nú er aftur
komið að nafna mínum
Konráðssyni, eða öllu heldur
börnum hans. Þegar þau sáu
þessa tvískiptu vegarspotta á
hæðum framundan, var þeim
ljós líking, og þau kölluðu
fyrirbærið axlabönd. Þessi
nýmerking er enn betri, þeg-
ar þess er gætt að hæð í
iandslagi er ósjaldan nefnd
öxl.
En úr því að talið hefur
borist að orðinu vegur,
mætti nánar að því hyggja,
uppruna þess og frummerk-
ingu. Naumast fer hjá því, að
vegur sé skylt sögninni að
vega. Hún beygðist í mjög
fornu máli eins og liggja;
vega — vá — vágum —
veginn. Seinna breyttist á-ið
í 2. og 3. kennimynd. Svo
hefur mér verið kennt, að
frummerking þessarar sagn-
ar sé að hefja, lyfta upp, en
síðar að sannprófa þunga
einhvers með þeim hætti.
Hvers vegna sögnin fær
merkinguna að drepa er ann-
að mál.
Eftir þessu ætti vegur að
hafa þýtt einhvers konar
hækkun eða lyftingu, Og
skilst mér að það standist
dóm heilbrigðrar skynsemi.
Kemur nú og til óeiginleg eða
yfirfærð merking. Vegur
þýðir ekki aðeins braut að
fara eftir, heldur einnig
sæmd og virðing. Menn geta
komist til vegs og valda.
Sölvi klofi Húnþjófsson sagði
við Arnvið konung á Sunn-
mæri:
„Það þótti föður mínum
vegur, að deyja í konungdómi
með sæmd, heldur en gerast
undirmaður annars konungs
á gamals aldri; hygg ég að
þér muni og svo þykkja og
öðrum þeim, er nokkurir eru
borði og kappsmenn vilja
vera.“ (Egils saga, III. kafli.)
Af vegur í yfirfærðri
merkingu koma svo samsetn-
ingar eins og vegsauki, veg-
semd, vegsmunir = heiður og
vegskarð = álitshnekkir.
Hins vegar mundum við
skilja samsetninguna veg-
arskarð í eiginlegri
merkingu.
Rætur orða eru misfrjóar
eins og ættir manna. Rót
orðsins vegur er einstaklega
frjósöm og hefur tímgast
með prýði. Af þriðju kenni-
mynd sagnarinnar að vega,
vágum, myndaðist orðið vág-
ur sem nú er eftir lögum
málsins orðið vogur. Upp-
haflega merkti það sjór eða
alda, nú fremur vík eða flói,
og eimir þó eftir af gömlu
merkingunni. Þetta er sjálf-
sögðu vegna lyftingar þeirr-
ar sem verður í öldugangi. Þá
gat gröftur eða vilsa í holdi
heitið vágur og síðar vogur,
vegna bólgunnar sem fylgir,
og sumir halda að vogrís =
graftarbóla (einkum á augn-
loki) hafi einhvern tíma ver-
ið vogris.
Áhald til að vega heitir að
sjálfsögðu vog, flutnings-
tækið, sem menn hafa lyft
einhverju upp á eða fer eftir
vegi, heitir vagn, svo og
veglátur maður. Ljóst ætti
að vera orðið af þessu spjalli
hvers vegna hvíla unga-
barnsins heitir vagga, svo og
athöfnin sem felst í sögn
þeirri sem hljómar eins.
Sleði heitir vaga, og steng-
ur, sem gegna sama hlut-
verki og vagnkjálkar, heita
vögur. Þegar menn vaga í
spori, minnir það á hreyf-
ingu vogsins = öldunnar.
Einu sinni missti Benedikt
Gröndal út úr sér í náttúru-
fræðitíma í Lærða skólanum
að mörgæsin vagaði og kjag-
aði eins og landshöfðingja-
frúin.
Vagl hefur breytilega
merkingu. Það kann að tákna
raft á milli mæniása eða
stuttan bjálka undir sperru-
kverk, og það kemur einnig
fyrir um skemmd í auga,
upphaflega víst bólgu. Þegar
bær heitir Vaglir, ættum við
eftir allt þetta að geta haft
einhverja hugmynd um
landslagið.
Þess hefur áður verið getið
í þættinum, hversu mörg
ágæt lýsingarorð hafi verið
mynduð með svokölluðu
i-hljóðvarpi af 3. kennimynd
sterkra sagna, einkum eftir
tilteknum röðum þeirra.
Sögnin að vega er engin
undantekning að þessu leyti.
Af vágum er myndað að
réttum hætti lýsingarorðið
vægur, sem birtist í ýmsum
samsetningum, eins og þung-
vægur, léttvægur, lítilvægur,
mikilvægur og uppvægur. En
vægur ósamsett = hlífinn
mun myndað af vægja sem
er náfrænka móðursagnar-
innar að vega. Enn skulu hér
talin nokkur frændyrði, sem
ekki eru eins algeng, svo sem
vægilegur = mildur, væging
sem bæði merkir hlífð og
ígerð, væginn = mildur, væg-
lyndur = þolinmóður og
vægsi (beygist eins og elli) =
hlífð.
Nærri má svo geta hvort
orðið veggur og allt, sem af
því er dregið, sé ekki af sama
stofni og sögnin að vega.
Forfeðrum okkar var tamt
a$ setja sér Mikael erkiengil
fyrir sjónir með vogarskálar.
Hann vá (vigtaði) misgerðir
manna og góðverk, áður en
dómurinn mikli var kveðinn
upp og mönnum skipt í
útvalda og fordæmda. Arnór
jarlaskáld Þórðarson kvað
með hrynhendum hætti:
Mikkjáll vetcr hvat misnjrtrt þykkir.
mannvitsfróðr uk allt ið KÚða.
TyKtfi skiptir siðan seKKjum
srtlarhjálms á dæmistúli.
GENGI VERDBREFA 7. JÚNÍ 1981
VERÐTRYGGD SPARISKÍRTEINI Kaupgengi pr. kr. 100.- VERÐTRYGGÐ HAPPDRÆTTISLÁN
RÍKISSJÓÐS: RÍKISSJÓÐS Kaupgangi
1969 1. 1970 1. 1970 2. flokkur flokkur flokkur 6.497,51 5.953,09 4.338,86 A 1972 pr. kr. 100.- 2.193,89
1971 1. flokkur 3.922,37 Ð — 1973 1.806,92
1972 1. flokkur 3.402,51 c — 1973 1.544,10
1972 2. flokkur 2.905,07 D — 1974 1.315.21
1973 1. flokkur A 2.160,48 E — 1974 905,67
1973 2. flokkur 1.990,05 F — 1974 905,67
1974 1. flokkur 1.373,85 G — 1975 606,55
1975 1. flokkur 1.123,37 H — 1976 579,83
1975 2. flokkur 846,05 I — 1976 443,96
1976 1. flokkur 801,53 J — 1977 414,45
1976 ?. flokkur
1977 1. flokkur
1977 2. flokkur
1978 1. flokkur
1978 2. flokkur
1979 1. flokkur
1979 2. flokkur
1980 1. flokkur
1980 2. flokkur
1981 1. flokkur
649,84
603.50
505.56
411,98
325,17
274,96
213,35
165,55
130.57
114,94
Maðalávöxtun aparitkirtaina umfram varö-
tryggingu ar 3,5—8%. Sölutimi ar 1—3
VEÐSKULDABRÉF
MEÐ LÁNSKJARAVÍSITÖLU:
upgengi m.v. nafnvexti Áyöxtun
2V»% (HLV) umfram
1 afb./ári 2 afb./ári verötr.
1 ár 97,62 98,23 5%
2 ár 96,49 97,10 5%
3 ár 95,39 96,00 5%
4 ár 94,32 94,94 5%
5 ár 92,04 92,75 5Vi%
6 ár 89,47 90,28 6%
7 ár 86,68 87,57 6V*%
8 ár 83,70 84,67 7%
9 ár 80,58 81,63 7%%
10 ár 77,38 78.48 8%
15 ár 69,47 70.53 8'/4%
Ofanskráö gengi er m.v. 4% ávöxtun
p.á. umfram verðtryggingu auk vinn-
ingsvonar. Happdrættisbréfin eru gef-
in út á handhafa.
HLUTABRÉF
Tollvöru- Kauptilboö
geymtlan hf. ótkast
Skaljungur hf. Sölutilboö
Fjárfeatingarf. Sölutilboö
íalanda hf. óakaat.
VEÐSKULDABRÉF
ÓVERÐTRYGGÐ:
Kaupgengi m.v. nafnvexti
12% ,14% ie% 18% 20% (HLV) 40%
1 ár 65 ' 66 67 69 70 82
2ár 54 56 57 59 60 77
3ár 46 48 49 51 53 72
4 ár 40 42 43 45 47 69
5 ár 35 37 39 41 43 66
TÖKUM OFANSKRÁÐ VERÐBRÉF í UMBOÐSSÖLU
MáMITIMMNUG ifUMU
VERÐBRÉFAMARKAÐUR, LÆKJARGÖTU 12 R.
Iðnaöarbankahúsinu. Sími 28566.
Opiö alta virka daga tré kl. 9.30—16.
Öllum þeim sem glöddu mig á áttatíu ára
afmaeli mínu með gjöfum, blómum og skeyt-
um, þakka ég afalhug.
Guð blessi ykkur öll.
Guðrún Þórðardóttir,
Túngötu 30.
Massívar
furuhurðir
Einnig spónlagðar og málaðar
innihurðir í miklu úrvali.
Útihurðir sem ekki vindast og
halda hitanum inni og þjófunum
úti.
Vönduö vara
viö vœgu veröi
n
BÚSTOFN
Aöalstræti 9,
(Miðbæjarmarkaðnum)
Símar 29977 og 29979.
STUÐNINGUR VT717AT? 1 DÖDGE ARIES JL* Bandarísk tólksbiircið, sjálfskipt, árgerð 1981, Verðmaeti um 150 þús.kr Q BIFREIÐ AÐ EIGIN VAU tvrir 100 þúsund krónur
Q BIFREIÐ AÐ EIGIN VAU
ER OKKARVÖFN %J>m fvrir 80 þúsund krónur. 4 BEFREIÐ AÐ EIGIN VAU <Am • fvrir 70 þúsund krónur.
DKEGIÐ17. JÚNI K _10 SCHAUFF REIDHJOL _ * Hver vinningur: Tvö tíu gira hjól, verðmæti um 5 þús.kr.
HAPPDRÆTTI KRABBAMEINSFÉIAGSINS TÓLF SKATIT RJ AI SIR VINNINGAR AÐ VERÐMTTI UM 440 ÞÚS.KR.