Morgunblaðið - 07.06.1981, Blaðsíða 28

Morgunblaðið - 07.06.1981, Blaðsíða 28
28 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. JÚNÍ1981 INNGANGUR Það hefur alltaf þótt tíðindum sæta þegar kvika hefur brotið sér leið upp á yfirborð jarðar og myndað svört eyðileg hraun. Hér- lendis hafa atburðir sem þessir gerst æ algengari hin síðari ár, þannig að jafnvel áhugamönnum um eldgos hefur þótt nóg um. En oft vill gleymast að eldvirkni er einnig til víða erlendis og er sú eldvirkni oft af öðrum og mikiu hættulegri toga en hérlendis. Hættulegustu eldgos sem menn þekkja eru yfirleitt bundin þeim svæðum þar sem tvær plötur rekast saman (t.d. Japan, Alaska, Suður-Ameríka). Mörg þeirra máetti eflaust kalla hamfaragos, en þeim fylgir venjulega mikið eignatjón og önnur eyðilegging, dauðsföll, landslagsbreytingar og jafnvel hugsanlega veðurfars- breytingar. Þetta mikla tjón staf- ar af mikilli sprengivirkni, en þá myndast hlutfallslega mikið af vikri og ösku í stað hrauna. Þessi sprengivirkni stafar svo aftur af eiginleikum og efnasamsetningu kvikunnar, en hún er yfirleitt kísilrík (súr eða ísúr), gasrík og köld (900—1000°C), og er því mun kaidari og seigari en við eigum að venjast t.d. frá Kröflueldum. Vegna mikillar seigju kvikunnar á gasið, sem uppleyst er í henni, mjög erfitt með að sleppa burtu og safnast því fyrir. Gasþrýstingur- inn í kvikunni undir fjallinu vex því gífurlega, þar til kvikan og oft fjallið fyrir ofan, svo að segja, springur í loft upp. Eldvirkni á Islandi er oftast mun hættuminni en sú eldvirkni sem hér var lýst, enda er hér miklu meira af þunnfljótandi bas- ískri kviku en víða erlendis. Hér á landi einkennist eldvirknin af því að mislangar sprungur opnast og heit (1050—1150°C), kísilsnauð (basísk) kvika streymir með mikl- um hraða úr sprungunni. Kvikan er þunnfljótandi og gasið streymir auðveldlega úr henni, eins og sést í fallegri kvikustrókavirkni slíkra eldstöðva, t.d. Kröflu. Meðan gasið sleppur svona auðveldlega úr kvik- unni er sprengihætta lítil og öskumyndun því hverfandi. Mannskaði er yfirleitt enginn, en mesta hættan liggur í því að sprungur opnist beinlínis undir fótum manna eða þeir verði undir HIMINN og JÖRÐ margar eldfjallastöðvar víða um heim, m.a. í Bandaríkjunum, Sov- étríkjunum, Ítalíu, Japan og síðast en ekki síst á íslandi, þ.e. Norræna eldfjallastöðin. Framfarir í eld- fjallarannsóknum hafa oft komið í stökkum í kjölfar einhvers af- drifaríks eldgoss. Sem dæmi um fræg eldgos sem stuðlað hafa að mikilli aukningu rannsókna á eldfjöllum eru t.d. gosið í Krak- atoa 1883, Mt. Pelée 1902 og Katmai 1912. Við skulum nú líta á gosið í Mt. Pelée 1902, en það er trúlega eitt frægasta eldgos síðan Vesúvíus gaus árið 79 e. Kr. GLÓANDI ELDSKÝ Eyjan Martinique í Karabíska hafinu er hluti af eyjakeðju, sem nefnist Minni-Antillaeyjar, og er hún um 400 km norður af Suður- Ameríku. Eins og aðrar eyjar í keðjunni er Martinique hlaðin upp í eldgosum og nyrst á eynni er eldfjallið Mt. Pelée (1450 m), sem hlaut heimsfrægð 8. maí 1902, þegar glóandi eldský frá fjallinu fór yfir bæinn St. Pierre og grandaði á svipstundu um 30.000 manns. Jarðfræðingar höfðu Glóandi eldský streymir í sjó fram í gosinu í Mt. Pelée 16. desember 1902. Skýið nær um 4 km í loft upp. Franski eldfjallafræðingurinn Lacroix kallaði þetta fyrirbæri „nuée ardente" (glóandi ský), en á íslensku hefur þetta ýmist verið nefnt glóandi eldský, gjóskuskriða eða jafnvel helský. Við frekari rannsóknir í Mt. Pelée kom þó í ljós að nafngiftin var dálítið villandi, þar sem skýið reyndist ekki vera mikilvægasti hluti „nuée ardente", heldur glóðheit skriða sem flæðir niður fjallshlíðarnar undir skýinu. Skýið sjálft, sem er brennheit blanda af gasi, vikri og ösku, myndast við uppstreymi og útþenslu á gasi frá skriðunni. Glóandi eldský geta myndast þegar gígrás stíflast meðan á gosi stendur. Seig kvikan undir fjallinu mettast af gasi, og gas tekur að losna úr kvikunni og þrýsta á tappann sem stíflar gígrásina. Tappinn getur gefið sig skyndilega og brýst þá út 1000°C heit blanda af gasi og kviku, sem flæðir niður hlíðar fjallsins með ofsahraða. Við það að sleppa út lækkar þrýsting- urinn mjög umhverfis kvikuna, þannig að heitt gas streymir látlaust úr kvikunni og tætir hana sundur í „freyðandi grjótmola", sem sumir eru úr föstu bergi en aðrir að hluta bráðnir. Útþensla gassins í skriðunni veldur því að grjótmolarnir í skriðunni snerta ekki hver annan, heldur umlykur gaspúði alla molana, þannig að í raun flæðir skriðan áfram á loft- púða. Það er því ekki að furða að þessi 1000°C heita skriða (og eldský) nái allt að 200 km hraða á hraunstraumi, sem oft streymir með allt að 60 km hraða á klukkustund nálægt eldstöðinni. Þetta er hin almenna mynd, en að sjálfsögðu geta margar eldstöðvar hérlendis spillt lífi og landi í öflugum sprengigosum (t.d. Hekla og Öræfajökull). Rannsóknir á virkum eldstöðv- um eru nauðsynlegar og síðast- liðin 100 ár hafa sprottið upp Þessi mynd er tekin í mars 1903 og sýnir rústir borgar- innar St. Pierre. í bakgrunni sést eldfjallíð Mt. Pelée og stendur gígtappi upp úr fjall- inu. aldrei séð glóandi eldský og þekktu fyrirbærið ekki, en síðar í þessu gosi fylgdust þeir með öðrum eldskýjum og gátu þannig áttað sig á eðli þeirra og uppruna. í dag viðurkenna jarðfræðingar glóandi eldský, ásamt eðjustraum- um og jökulhlaupum, sem hættu- legasta og jafnframt einn mannskæðasta hluta allrar eld- virkni. Nærmynd af gígtappanum á toppi Mt. Pelée, tekin 15. mars 1903. Örvarnar benda á menn í forgrunni myndarinnar.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.