Morgunblaðið - 03.02.1982, Page 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. FEBRÚAR 1982
Minning:
Sveinbjörn Jónsson
byggingameistari
Fæddur 11. lebrúar 1896
Dáinn 26. janúar 1982
Ekki óraði mig fyrir því, þegar
ég kvaddi Sveinbjörn, vin minn,
fyrir rúmri viku á tröppunum að
Háteigsvegi 14 hér í bæ, að það
yrði í siðasta sinn, sem ég sæi
hann lifandi. Hópur af frændfólki
hafði komið saman á heimili
Björns, sonar hans, og Guðlaugar,
til að minnast afmælis Guðrúnar
frænku minnar, konu Sveinbjarn-
ar. Hefur sá siður haldist síðan
hún féll frá fyrir rúmum 5 árum,
að hittast á Háteigsveginum og
minnast fæðingardags hennar,
sem var 14. janúar.
Þessir afmælisdagar hafa verið
mikið tilhlökkunarefni, því margs
er að minnast frá fyrri dögum og
tengslin héldust milli náinna ætt-
ingja og vina. Sveinbjörn var hinn
hressasti þennan dag og talaði til
okkar gestanna og hafði yfir vísur
eftir konu sína, sem var mikil
gáfukona og hagmælt vel, þó hún
léti lítið á því bera. Allir skildu
glaðir og kátir í von um að hittast
aftur að ári liðnu. En tæpri viku
seinna veiktist hann skyndilega og
andaðist í Landakotsspítala eftir
hættulegan uppskurð, aðfaranótt
þriðjudags, þ. 26. janúar.
Sveinbjörn var fæddur að
Syðra-Holti í Svarfaðardal 11.
febr. 1896. Foreldrar hans voru
hjónin Sigríður Jónsdóttir og Jón
Þórðarson trésmiður og síðar
bóndi að Þóroddsstöðum í Ólafs-
firði. Faðir hans var Jón, sonur
Halldóru Jónsdóttur og Þórðar
Jónssonar, sem lengi bjó að
Hnjúki í Skíðadal. Var Halldóra
systir Snorra Jónssonar, timbur-
meistara á Akureyri, sem var um
áratuga skeið merkur borgari þar
í bæ og hinn mesti dugnaðar-
forkur og hagleiksmaður. Sem
dæmi um hagleik Halldóru, ömmu
Sveinbjarnar, má nefna, að hún
spann hárfínan þráð í fána iðnað-
armanna á Akureyri og blakti
hann á Alþingishátíðinni á Þing-
völlum árið 1930, var hún þá kom-
in talsvert á níræðisaldur. Einnig
má minnast föðursystur Svein-
bjarnar, Ingibjargar, húsfreyju á
Hofi í Svarfaðardal, sem vann i
þann fínasta svuntudúk, sem sög-
ur fara af hér á landi og sjálfsagt
þó víðar væri leitað.
Sveinbjörn átti því ekki langt að
sækja hagleikinn, því þar við
bættist að móðir hans var einnig
hög í höndum. Og eplið féli ekki
langt frá eikinni, frá því fyrsta að
hann mundi eftir sér hélt hann á
tálguhníf og reyndi að smíða.
Sveinbjörn átti til góðra að telja,
foreldrar hans og fleiri ættmenni
voru hið mesta mannkostafólk,
gætt hugviti og fjölhæfum gáfum.
Unni hann alla ævi mjög æsku-
heimili sínu og æskubyggð.
Sveinbjörn átti þrjá bræður, sem
allir eru völundar í höndum og
mikilsmetnir drengskaparmenn.
Það hefur mikið vatn runnið til
sjávar síðan vegir okkar Svein-
bjarnar lágu fyrst saman. Haustið
1910 komu tveir ungir drengir frá
Ólafsfirði í Gagnfræðaskólann á
Akureyri, sem nú er Menntaskól-
inn á Akureyri, og tóku inntöku-
próf í skólann. Annar var Svavar
Pálsson, sonur þeirra miklu
merkishjóna Svanhildar Jör-
undsdóttur og Páls Bergssonar
kaupmanns og útgerðarmanns,
síðar í Hrísey. Var Svavar mikið
mannsefni, en hann kembdi ekki
hærurnar, dó tvítugur að aldri úti
í Kaupmannahöfn, en átti þar
merkan námsferil að baki, og víða
blöstu við honum verkefni. Allir
sem þekktu hann voru harmi
slegnir, þegar hann féll frá. Hinn
drengurinn var Sveinbjörn Jóns-
son frá Þóroddsstöðum í Ólafs-
firði. Við kynntumst fljótt eftir að
þeir komu í skólann, vorum á svip-
uðum aldri og okkur féll strax vel
við hvert annað. Sveinbjörn var
lítill vexti á þeim árum, en áhuga-
samur og vakandi yfir því sem var
að gerast í kringum hann, hlakk-
aði til að setjast á skólabekk. Og
þá var ekki ónýtt að eiga von á að
standa öðru hverju við hefilbekk
og læra smíðar hjá öðlingsmann-
inum Stefáni Björnssyni smíða-
kennara. Féll þeim vel saman og
kom brátt í ljós, að allt lék í hönd-
um Sveinbjarnar Og hvorki skorti
vilja né áhuga hjá þessum prúða
sveini. Fyrir jólin kom bátur frá
Ólafsfirði og sótti drengina, svo
þeir gætu verið heima um jólin.
Svavar kom aftur eftir jólafríið,
en Sveinbjörn ofkældist á leiðinni
heim og lagðist í brjósthimnu-
bólgu þegar heim kom. Söknuðum
við hans úr skólanum. Það var
gott að leita til þessa góða drengs,
ef eitthvað fór úr skorðum, þá var
hann á svipstundu búinn að laga
það.
Það var annars snemma, sem
heilsuleysið ásótti hann. Sem
kornabarn var honum ekki hugað
líf. Var hann af þeim sökum skírð-
ur skemmriskírn og hlaut nafnið
Sveinbjörn eftir bóndanum á
Brekku í Svarfaðardal, Sveinbirni
Halldórssyni, sem þá var nýlátinn.
Nafnið varð honum farsælt, hann
hjarnaði fljótt við eftir skírnina,
en sá Sveinbjörn, sem hann var
heitinn eftir, var bróðir Zóphoní-
asar í Viðvík í Skagafirði, sem
þótti merkur klerkur á sinni tíð og
faðir Tryggva Svörfuðar er margir
kannast við, því hann var starfs-
maður í sendiráði íslands í Kaup-
mannahöfn í tugi ára og Þórberg-
ur getur um hann í bók sinni Is-
lenskum aðli. Síðar á æfinni hefur
Sveinbjörn legið þungar legur.
Þóttist hann geta rakið veikindi
sín að nokkru til brjósthimnubólg-
unnar, sem hann fékk eftir heim-
komuna fyrir jólin 1910.
Tíminn leið og fátt fréttist af
Sveinbirni annað en það, að hann
hefði farið til Noregs að leita sér
menntunar vorið 1917. Stundaði
hann nám við tækniskóla í Osló,
kynnti sér steinsteypu- og bygg-
ingafræði í Drammen, lét ekkert
tækifæri ónotað til að kynna sér
nýjungar í byggingalist. Hann var
félagshyggjumaður og eignaðist
marga góða vini og kunningja í
Noregi, sem leiöbeindu honum og
studdu hann, þegar hann fór að
brjótast um hér heima, því víða
var óplægður akur.
Eftir heimkomuna vorið 1920,
settist hann að á Akureyri. Eigi
var til setu boðið. Þjóðin hafði frá
alda öðli hírst í lélegum húsa-
kynnum og búið við myrkur og
kulda, svo telja mátti kraftaverk,
að hún skyldi lifa það af. Þessu
varð að breyta og ungi bygg-
ingafræðingurinn frá Noregi tók
til óspilltra málanna, en vissulega
var þar við ramman reip að draga,
en kyrrstaðan var rofin. Svein-
björn hvatti til dáða og smátt og
smátt risu upp betri hús og eftir
því sem ég best veit, færðist líf í
samtök iðnaðarmanna þar nyrðra.
Eins og að líkum lætur, var
Sveinbjörn ekki það efnum búinn,
þegar hann kom heim frá námi, að
hann gæti lagt fram fé til stórra
framkvæmda, en hann vár ríkur
af hugsjónum og gæddur miklum
mannkostum. Vann hann sér brátt
traust manna og sótt voru til hans
ráð og dáð. Auðheyrt var, að hon-
um var ekkert óviðkomandi, vildi
úr öllu bæta eftir því sem kostur
var á og greiða götu sem flestra.
Mestur var áhuginn fyrir bættum
lífskjörum fólksins í landinu, en
þá þurfti það fyrst og fremst að
eiga þak yfir höfuðið.
Ég kom heim frá Danmörku
með gamla Lagarfossi sumarið
1921. Faðir minn hafði látist um
veturinn, og ég hringdi til móður
minnar þegar skipið kom til Seyð-
isfjarðar. Fékk ég þær fréttir í
simanum að Guðrún, frænka mín
frá Veðramóti, hefði gift sig
nokkrum dögum áður, eða nánar
tiltekið þann 7. júlí, Sveinbirni
Jónssyni frá Þóroddsstöðum í
Ólafsfirði. Gat það verið satt, að
hún Guðrún væri gift, ég sem
hafði haldið að hún myndi aldrei
giftast. Mér var kunnugt um það,
frá fyrri árum, að henni hafði oft
staðið gifting til bóða, en ætíð
hafnað ráöahagnum, en nú var
hún gift litla drengnum frá
Ólafsfirði, sem fór heim í jólafrí
en fékk brjósthimnubólgu og kom
ekki aftur í skólann.
Þau höfðu fyrst sést í Vagla-
skógi sumarið 1920 og Guðrún sá
strax, að þarna var maðurinn, sem
hún hafði beðið eftir. Hár,
grannvaxinn, ungur maður, glæsi-
legur maður með glampa í augum.
Guðrún var systurdóttir föður
míns, hafði um árabil átt öruggt
athvarf hjá foreldrum mínum í
skólanum þegar þess þurfti með
og okkur þótti öllum mjög vænt
um hana.
Þegar ungu brúðhjónin komu í
skólann til móður minnar og
sögðu tíðindin, var slegið upp
veislustúf og fáni dreginn að hún á
fallega skólahúsinu. Þessu gat
Sveinbjörn aldrei gleymt, enda
reyndist hann móður minni síðan
sem hinn besti sonur. Guðrún var
sem kunnugt er, fyrsta lærða
garðyrkjukona landsins og vann í
Gróðrarstöðinni á Akureyri um
árabil. Þangað sótti ungt fólk til
garðyrkjunáms. Vorhugur var í
ungu hjónunum. Þeim var efst í
huga að elska, byggja og treysta á
landið. Þau trúðu á gróðrarmátt
hinnar íslensku moldar og hvar-
vetna var verk að vinna. Var þeim
efst í huga að eignast land og helst
að koma upp garðyrkjuskóla. Þar
átti einnig að kenna nemendum að
hagnýta grænmeti til matar. Þau
keyptu landspildu af bóndanum í
Kaupangi.
Skömmu síðar reis þar bær, sem
nefndur var Knarrarberg og það
var enginn kotungsbragur á þeim
bæ, burstabær úr steinsteypu,
björt og rúmgóð herbergi, sólstofa
þar sem húsfreyjan átti lítið gróð-
urhús. Allt kapp var lagt á að
setja fjölbreyttan gróður í lóðina.
Skóli var stofnaður á Knarrar-
bergi. Draumurinn var að rætast.
Meðan þessu fór fram, starfaði
Sveinbjörn sem byggingameistari
á Akureyri. Var hann á sífelldum
þönum á mótorhjólinu sínu, sem
hann kom með frá Noregi og mun
hafa verið eitt hið fyrsta, sem
menn litu augum á Norðurlandi.
Um þessar mundir stóð hann í
stórræðum, auk smærri verkefna.
Hann hafði eftirlit með byggingu
Kristneshælis og stórhýsi Kaupfé-
lags Eyfirðinga við Hafnarstræti
hannaði hann og stjórnaði smíð-
inni.
íslenska þjóðin hafði frá önd-
verðu verið að krókna úr kulda, nú
fannst Sveinbirni nóg komið af
slíku. Það var ekki nóg að byggja,
það þurfti ljós og yl í húsin. Is-
lenskar orkulindir urðu að sjá
fyrir því, og því var hann síleit-
andi að heitu vatni, sem runnið
hafði öldum saman engum að
gagni. Það var sannarlega kominn
tími til að nota það. Hann barðist
einnig fyrir rafvæðingu, því fólkið
þurfti ljós. Þegar heilsuhælið í
Kristnesi var byggt, urðu mikil
heilabrot um það, hvernig ætti að
hita upp hið mikla hús. Heit laug
var í Reykhúsum, en hún var fyrir
neðan, svo álitið var að ekki yrði
hægt að nota hana til hitunar.
Sveinbjörn var á öðru máli og sá
ráð við því, leiddi kalt vatn ofan úr
fjalli í heitu laugina, sem síðan
hitaði það áður en það rann heim í
hælið.
Sveinbjörn hafði auga á hverj-
um fingri. Hann virtist oft langt á
undan sinni samtíð, og átti því oft
við skilningsleysiserfiðleika að
stríða. Menn trúðu ekki ávallt á
framsýni hans og hugsjónir.
Það er einkennilegt með íslend-
inga, að stundum eru þeir svo
íhaldssamir að engu tali tekur, en
samtimis gleypa þeir óhugsað
flugur á lofti. Hugvitsmaðurinn og
mannvinurinn var sívökull fyrir
öllu sem varðaði heill almennings.
Hann krafðist ekki daglauna að
kvöldi, aðalatriðið var að koma
góðu máli í höfn. Þetta skildu ekki
allir, það var svo óvenjulegt að
menn gerðu nokkuð, sem um var
talandi nema í eiginhagsmuna-
skyni.
Sveinbjörn fyllti ekki þann hóp.
Hann var ekki eigingjarn maður
og hann keypti ekki vináttu fólks,
eins og tíðkast. Vinátta var hon-
um meira virði en peningar, en
honum féll þungt er vinir hans,
sem hann treysti, brugðust. Hann
var ávallt veitandi.
Því miður er ég ekki fær um að
rekja allar þær framkvæmdir,
sem Sveinbjörn tók þátt í, en ég
veit að þær voru margar og merki-
legar og gætu fyllt stóra bók, ef
grannt væri skoðað.
Fyrstu árin á Akureyri lét hann
framleiða hina svokölluðu
R-steina, sem notaðir voru svipað
og múrsteinar og hlaðnir úr þeim
veggir. Þóttu þeir gefast vel. Hann
sá, þegar lítil atvinna var á vetr-
um, að gott var að grípa til þess að
steypa steina til að vinna úr þegar
voraði. Hann var glöggur maður.
A þessum árum framleiddi hann
einnig fyrir norðan hrífur og orf
úr áli, og urðu þau verkfæri mjög
vinsæl. Það var mikill munur að
nota þau eða þungu orfin og hríf-
urnar.
En svo fór, að 1936 er Knarrar-
berg selt og fjölskyldan fluttist til
Reykjavíkur. Sjálfsagt hefur það
ekki verið sársaukalaust að yfir-
gefa Knarrarbergs-draumana. Þar
fæddist einkasonurinn, Björn, árið
1925. Og margar sólskinsstundir
voru tengdar við Knarrarberg.
Sveinbjörn var farinn að gæta
heilsubrests og svo tóku við ný
störf í höfuðborginni. Sama ár og
fjölskyldan kvaddi Norðurland og
fór til Reykjavíkur, var Ofna-
smiðjan hf. stofnuð og var hann
forstjóri þess fyrirtækis frá fyrstu
tíð, þar til fyrir fáum árum að
Björn Jóhannsson tók þar við.
Ofnasmiðjan hefur ávallt notið
trausts almennings og veitt fjölda
manns atvinnu. Sama ár, þegar
Rafha í Hafnarfirði var stofnað,
var hann meðal stofnenda og
fyrsti forstjóri og átti sæti í stjórn
fyrirtækisins um árabil. Hann var
skrifstofustjóri Landssambands
iðnaðarmanna árin 1938—’44 og
ritstjóri Tímarits iðnaðarmanna
1939—’52, og þannig mætti lengi
telja. Jafnframt öllu þessu var
hann úti um ailt, upp um fjöll og
firnindi að leita að vikri til ein-
angrunar og vakti fyrstur manna,
að ég hygg, máls á því að nota
innlent einangrunarefni. Hann
stuðlaði að því að grasfræi var sáð
í götubakka, þegar stórfelld vega-
gerð fór fram, svo græn grös
mættu gleðja augað, þá ekið var
um vegina. Hann var oft með hug-
ann uppi í sveit, fannst sárgræti-
legt, að bændur væru svo háðir sól
og regni eins og raun bar vitni um.
Hann vildi nota heita vatnið til að
þurrka heyið. Deildartunguhver
gæti þurrkað allt hey Borgfirð-
inga, sagði hann stundum.
Vefarinn var stofnaður, þar sem
dýrindis gólfábreiður voru ofnar
úr íslensku ullarbandi. Það er svo
gaman að geta prýtt heimili sín
með ísl. gólfábreiðum. Og Svein-
björn hefur látið sér annt um hag
húsmæðranna. Honum varð oft
hugsað til móður sinnar, sem hon-
um þótti mjög vænt um og fann til
með, þegar hún stóð við hlóðirnar
í gamla eldhúsinu sínu, skaraði í
eldinn svo hitnaði á katlinum.
Hvað honum fannst þetta vonlaus
barátta, og svo allur reykurinn
sem fyllti húsið. Þessu varð að
breyta. Gaf hann margri húsfreyj-
unni góð ráð þegar byggt var á
bæjunum og gaf þeim teikningar
til að fara eftir. Man ég þegar
Kvennaskólanum á Blönduósi var
breytt í húsmæðraskóla og gagn-
gerð viðgerð fór fram. Þá var leit-
að ráða hjá Sveinbirni. Gáfust
hans ráð hið besta.
Enda þótt róðurinn sæktist
seint og verk hans ekki alltaf met-
in sem skyldi, þá fékk Sveinbjörn
öðru hverju viðurkenningu fyrir
störf sín. Hann var sæmdur gull-
merki Landssambands iðnaðar-
manna 1964 og kjörinn heiðursfé-
lagi þess. Einnig kjörinn heiðurs-
félagi Iðnaðarmannafélags Akur-
eyrar. Sömuleiðis var hann sæmd-
ur Fálkaorðunni.
Framan af ævi átti Sveinbjörn
oft í erfiðleikum hvað fjárhag
snerti. Hann átti enga bakhjarla,
sem studdu hann fjárhagslega.
Það var bjartsýni hans og heit trú,
sem gaf honum þrek til að halda
áfram ótrauður fram veginn. En
eftir að fjárhagur hans varð
rýmri, gáfu þau hjón á báða bóga,
því áhuginn var hinn sami og víða
þurfti að taka til hendi. Allt kost-
aði peninga. Ekki veit ég betur en
þau hjón hafi hlynnt að vinnuhæl-
inu að Reykjalundi og Heilsuhæli
Náttúrulækningafélagsins í
Hveragerði, svo eitthvað sé nefnt.
Voru þau meðal stofnenda Nátt-
úrulækningafél. íslands. Bæði
voru þau trúuð, nutu kirkjurnar
þess, Háteigskirkja og Hall-
grímskirkja, að ég ekki tali um
Hóladómkirkju, sem Guðrún
færði stórgjafir, enda taldi hún
Hóla í Hjaltadal einn helgasta
stað þessa lands. Ótal margt er
hér ótalið sem þau gerðu, þessi
heiðurshjón, öðrum til góðs.
Það var fyrst í haust og vetur
sem Sveinbjörn hafði orð á því við
mig að sér liði illa og hann ætti í
erfiðleikum. Undanfarin ár hafði
hann barist fyrir byggingu stál-
vers hér sunnanlands. Honum
ofbauð allt járnaruslið, sem hrúg-
aðist upp svo að segja hvert sem
augum var litið. Hann var að eðl-
isfari mikill reglu- og þrifamaður.
Honum fannst um að gera að
safna þessu saman, hreinsa til og
bræða ruslið og láta það koma að
gagni. Þungur hefur sá róður verið
honum, en hann lét ekki bugast,
hvernig sem nú þeim málum lýk-
ur, þegar hann er úr leik. Vonandi
verða einhverjir til að halda þeirri
hugsjón hans til streitu og koma
því máli farsællega í höfn. Sömu-
leiðis tjáði hann mér, að hann
hefði orðið fyrir margvíslegum
vonbrigðum síðustu mánuðina,
sem lögðust þungt á hann. Það er
eins og menn trúi mér ekki lengur,
sagði hann.
Sjálfsagt hefur Sveinbjörn þráð
meiri menntun þá hann var ungur,
en fátækir sveitapiltar höfðu ekki
úr miklu að moða, og þar við sat.
Það sætti því engri furðu þó hon-
um væri umhugað um að einka-
sonurinn, Björn, fengi góða og víð-
tæka menntun, sem og varð. Er
Björn vel metinn verkfræðingur
hér í bæ. Hann kvæntist ungur
Jakobínu Finnbogadóttur. Eiga
þau fimm börn sem öll eru upp-
komin og mesta myndarfólk. Þau
hjónin skildu. Börn þeirra eru
Nanna Dýrunn, húsmóðir og lista-
kona. Hún á heima í London. Sam-
býlismaður hennar er Stephen
Katanka. Ólöf, hjúkrunarfræðing-
ur og ijósmóðir hér í Reykjavík.
Hennar maður er Vigfús Arnason
endurskoðandi. Sveinbjörn Egill
tæknifræðingur. Hann á norska
konu, Ase-Gunn, hjúkrunarfræð-
ing. Heiga Lilja, garðyrkjukona.
Mannsefni hennar er Tryggvi
Agnarsson lögfræðinemi. Guðrún
Þorbjörg, kennari, gift Árna
Reynissyni, forsetaritara. Lang-
afabörnin eru 10. Seinni kona
Björns er Guðlaug Björnsdóttir
frá Hafnarfirði, mikil sómakona.
Hefur hún reynst stjúpbörnunum
sem góð móðir og tengdaföður sín-
um hlý og nærgætin. Lét Svein-
björn þess oft getið hvað hann
væri henni þakklátur.
Það var með ólíkindum hverju
Sveinbjörn fékk áorkað, þegar
þess er gætt að um fjölda ára átti
hann við alvarleg veikindi að
stríða. Á besta aldri veiktist hann
af berklum, eftir að hafa verið