Morgunblaðið - 12.09.1982, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982
^„Listform, sem
byggist á samvinnu“
Bandaríski leikstjórinn Sidney Lumet tekinn á löpp
Mkhmel Cmíne í Demthtrmp. Innskotsmynd: Lumet
rihfKrir sig við Cmine.
emt Williams og Tony Turco í einu mtriðm
lyndarinnar Prince of the City. Innakots-
iynd: Lumet og kvikmyndmtðkummðnrínn
Andrzej Bmrkowimk.
Samlestur með þeim sem unnu að myndinni
Prince of the City. Innskotsmynd: Sidney
Lumet og Jay Presson Allen handritshöfund-
ur til h«gri.
Bandaríski leikstjórinn Sid-
ney Lumet hefur oftlega haldið
því fram að það sé enginn gald-
ur að leikstýra kvikmyndum.
„Málið er að ná sem mestu út
úr hverjum þætti framleiðslunn-
ar.“ Myndir Lumets eru unnar í
hópvinnu og síðastliðin 25 ár,
allt frá lofsverðri byrjun 1957
með myndinni Twelve Angry
Men, til hinnar umtöluðu mynda
Equus og Prince of the City, hef-
ur Lumet komið á framfæri
mörgum hæfileikaríkum at-
vinnumönnum með hvers hjálp
hann hefur komið sér upp af-
skaplega virðingarverðum lista
kvikmynda.
Lumet hefur eytt mest af sínum
leikstjórnarferli í ysi og þysi New
York-borgar. í myndum eins og
Serpico, Dog Day Afternoon, The
Pawnbroker og Network notar
hann borgina eins og hún sé eitt af
hlutverkunum í myndunum, frek-
ar en baksvið þeirra. Myndir hans
fjalla oft um baráttu einstaklings-
ins við persónulausar stofnanir og
fyrirtaeki, ekki ósvipuð þeim, sem
Lumet þykist sjá í Hollywood, en á
þeim stað hefur Lumet næsta lítið
álit. „Ég hefði sennilega aldrei
getað gert myndir mínar í Holly-
wood,“ segir Lumet. „Þar þjást
menn enn mikið af stofnanabrag,
sem gerir oft starfsemi þar
klunnalega og þunga í vöfum.
Persónulega vil ég ekki að ein-
hverjir, sem ekki hafa unnið að
kvikmynd sem ég er að gera, sjái
neitt af henni á vinnslustigi og ég
kæri mig ekki um álit frá neinum,
sem ekki er að vinna að kvikmynd-
inni. Önnur ástæða fyrir því að ég
vinn ekki mínar myndir í Holly-
wood er, má segja, söguleg. Margir
af hæfileikaríkustu mönnunum
sem nokkurn tíma unnu við
kvikmyndagerð fóru til Hollywood
án nokkurs ávinnings. Og þar sem
ég er frekar viss um að ég eigi ekki
eftir að verða betri en Orson Well-
es eða Billy Wilder sé ég enga
ástæðu til að reyna að verða það.“
Myndir Lumets hafa ætíð verið
vel sóttar og það, meira en margt
annað, hefur gert honum kleift að
slíta sig frá Hollywood. En þrátt
fyrir góða aðsókn á myndir hans,
hafa gagnrýnendur ekki verið eins
hressir með hann og áhorfendur.
Einhverjir þeirra segja að Lumet
hafi meira hæfileika til að túlka
en skapa og þeir sömu segja að
hann sé lítill höfundur. Lumet
gnístir tönnum og augun bak við
dökk sólgleraugun hvessast þegar
minnst er á þetta við hann.
„Fyrir mig er kvikmyndin sýn-
ing, listform, sem byggist á sam-
vinnu, nokkuð sem er ekki vinna
eins manns.“ Hann viðurkennir
ósjálfstæði sitt gagnvart leikurun-
um og samstarfsmönnunum ekki
síður en gagnvart ófyrirsjáanleg-
um þáttum eins og veðrinu. „Ég
held að galdurinn við leikstjórn
liggi í þessu samspili."
Tryggð Lumets við samstarfs-
fólk sitt hefur gert það að verkum
að margt þeirra vinnur með hon-
um að fleiri en einni mynd. Það
eru menn eins og kvikmyndatöku-
maðurinn Oswald Morris (The
Hill, Equus og The Wiz), klippar-
inn Dede Allen (Serpico, Dog Day
Afternoon og The Wiz), handrita-
höfundurinn Frank Pierson (The
Anderson Tapes og Dog Day
Afternoon), tónskáldið Quincy
Jones (The Anderson Tapes, The
Deadly Affair og The Last of the
Mobile Hot Shots), framleiðand-
inn Burtt Harris, sem hefur fram-
leitt flestar myndir Lumets frá
1965, leikmyndahönnuðurinn Tony
Walton (The Seagull, Murder on
the Orient Express, Equus og The
Wiz), en hann hefur einnig unnið
með Lumet við síðustu myndir
hans, eins og Just Tell Me What
You Want, sem ekki hlaut mjög
góða dóma, Prince of the City og
nú síðast Deathtrap.
Lumet fæddist í Philadelphiu en
ólst upp á götum New York-
borgar. Sem strákur lék hann á
jiddísku í gyðingaleikhúsi í borg-
inni, þar sem faðir hans, Baruch
Lumet, skrifaði, leikstýrði, fram-
leiddi og lék. Sidney kom fyrst á
Broadway 11 ára gamall og þá lék
hann einnig á hvíta tjaldinu í
fyrsta og eina sinnið á æfinni. Það
var í kvikmyndinni One Third of a
Nation. Meira lék hann ekki vegna
þess, segir hann, að hann vildi
ekki standa í því að afhjúpa sig
fyrir framan hundruð ókunnugra
áhorfenda á hverju kvöldi. “Ég
vildi gera það í gegnum aðra,“
sagði hann einu sinni og bætti við.
„Þegar ég afhjúpaði persónu á
sviði nú eða á tjaldinu fannst mér
ég vera að afhjúpa sjálfan mig um
leið.“
1947 stofnaði Lumet einn af
fyrstu leikhópunum í New York
sem starfræktur var utan Broad-
way. Hann var leikstjóri hópsins í
þrjú ár eða þangað til sjón-
varpsstöð í borginni bauð honum
starf, sem hann þáði. Hann var
þar aðstoðarleikstjóri en vann sig
fljótlega í áiit, þannig að áður en
árið var á enda var hann farinn að
stjórna sínum eigin þáttum. Á 10
árum gerði hann alls 250 þátta-
seríur. En eins og þeir Arthur
Penn, John Frankenheimer og
Robert Mulligan, sem allir voru
góðir sjónvarpsmenn, flutti hann
sig yfir í kvikmyndirnar. Hann
byrjaði vel á því sviði með mynd-
inni Twelve Angry Men þar sem
Henry Fonda lék aðalhlutverkið.
Lumet var útnefndur til Óskars-
verðlauna fyrir þá mynd og hann
hlaut æðstu viðurkenningu, sem
veitt eru leikstjóra í Bandaríkjun-
um, The Directors Guild Award.
Prince of the City segir frá
Daniel nokkrum Ciello, en hann er
félagi í lítilli klíku leynilögreglu-
manna í New York, sem eru full-
komlega sjálfráðir gerða sinna og
heldur óspilltir af þeim sökum.
Ciello, sem leikinn er af Treat
Williams, fær sig fullsaddan af
spillingu félaga sinna og finnst
hann ekki geta gengið lengra. Svo
hann fer að segja lögreglunni frá
gerðum spilltra félaga sinna, sem
margir eru góðir vinir hans. „Að
mínu áliti,“ segir Lumet, „er þetta
saga, sem er svolítið byggð upp á
grískum harmleikjum. Fjallar um
mann, sem hélt hann gæti ráðið
við aðstæður, sem hann lendir í,
en svo fer að aðstæðurnar ráða
honum. Serpico er svolítið skyld
þessari mynd en þær eru ólíkt
unnar. Serpico var unnin mikið á
upptökustöðunum á staðnum,
improviseruð, en Prinsinn var
unnin á mjög skipulagðan hátt,
ramma fyrir ramma. Sú mynd er
mjög færð í stílinn, en þó ekki of
mikið, því hún verður að virka
raunveruleg á fólk. Það er annars
lítið um fólk í henni. Göturnar eru
alltaf auðar. Himinninn sést nán-
ast aldrei (aðeins í einu skoti).
Veggirnir verða sífellt naktari og
allt er dregið saman í höfuðatriði
þangað til ekkert er eftir nema
andlit. Á endanum stendur Ciello
andspænis hafi andlita."
Einn nánasti samstarfsmaður
Lumets síðustu árin er Jay Press-
on Allen. Hún er handritshöfund-
ur Prinsins og Deathtrap og fleiri
mynda Lumets. „Við vinnum með
sama hraða,“ segir hún. „Hann er
alltaf á hundraði, mjög tækni-
legur, og hann veit hvað hann er
að gera, og ef hann er í vafa er
hann alltaf tilbúinn að læra, ólíkt
mörgum stóru gömlu leikstjór-
anna.“ Allen flutti snemma frá
Texas, þar sem hún er fædd, til
New York, en þar býr hún í dag.
Hún hafði áhuga á að verða
stjarna, þegar hún var yngri. „Ég
hélt ég myndi verða eins og Ging-
er Rogers en það tók mig 25 mín-
útur sléttar að komast að því að ég
átti ekki séns.“ Eins og Lumet hóf
hún feril sinn fyrir alvöru við
sjónvarp, þangað til hún skrifaði
handritið að Marine, 1964. Leik-
stjóri var Alfred Hitchock. „Hitch
kenndi mér að skrifa handrit og ég
mátti hafa mig alla við að læra
það.“ Síðan hefur Allen unnið með
hinum og þessum leikstjórum eins
og George Cukor, Bob Fosse við
Cabaret og Herbert Ross við
Funny Lady. Hún fékk Óskar fyrir
handritið að myndinni The Prime
of Miss Jean Brodie.
„Að búa Deathtrap undir
kvikmyndun var auðvelt," segir
hún. „Leikritið er mjög haganlega
gert rétt eins og sagan. Ekkert má
missa sín úr henni. Sé eitthvert
atritið tekið út hrynur sagan.
Leikritið gefur ekki mikið svigrúm
til breytinga. Til samanburðar má
geta þess að Prinsinn var tekin á
122 stöðum. Deathtrap var tekin á
einum stað. Hún fjallar um glæpa-
söguhöfund, sem er heldur að falla
í áliti svo hann tekur upp á því að
skipuleggja morð á einum af
fyrrverandi nemendum sínum í
þeim tilgangi að hrifsa til sín stór-
góða sögu, sem þessi nemandi hef-
ur skrifað.
Lumet er ekki óvanur að færa
sviðsverk í kvikmyndabúning. Það
hefur hann gert við verk Tenness-
ee Williams, The Fugitive Kind
1960, Peter Shaffers, Equus 1977,
Tjekovs, The Seagull 1970, og Eug-
ene O’Neills, Long Day’s Journey
into Night. Það var lengi nauðað í
mér út af því að ég færði þessi
verk í kvikmyndabúning," segir
Lumet. „Það er eins og gagnrýn-
endur rugli saman kvikmyndahús-
um og leikhúsum. Kvikmynd er
kvikmynd vegna þess að kvik-
myndatökuvélin getur sýnt það
sem enginn annar miðill getur
sýnt.“
Á endanum eru það hlutverkin
og leikararnir, sem leika þau, sem
draga Lumet út í að festa leikritin
á filmu. „Andlitið er besta lands-
lag, sem völ er á,“ segir Lumet.
„Fyrir mig er það miklu meira
landslag en nokkur fjallstindur
eða grasbrekka." Meðal andlita,
sem Lumet heldur upp á, er andlit
Sean Connerys, A1 Pacinos, James
Masons, Simone Signorets, Henry
Fondas og Vanessa Redgraves.
Með þeim hefur hann unnið oftar
en einu sinni. „Ég hef ást á leikur-
um. Þeir eru „fótgönguliðar" kvik-
myndarinnar. Það eru þeir, sem fá
allar skammirnar eða allt hrósið
eftir þvi hvernig mynd er tekið, og
það er ekkert auðvelt að standa í
því. Mér skilst að það séu þeir
sjálfir sem þeir afhjúpa hverju
sinni og ég krefst aldrei neins af
þeim sem ég er ekki tilbúinn að
gera sjálfur. Auk þess myndi ég
aldrei níðast á leikurum sem
manneskjum. Heldur myndi ég
sleppa atriðum en að kalla fram
einhverja persónueiginleika
þeirra án þess þeir viti af því.
Margir stórkostlegir leikstjórar
vinna þannig en ég gæti það ekki.
Ef ég næ ekki þvi sem þarf með
lagni er ég tilbúinn að sleppa því
heldur en að nota pretti.
„Mig langaði alltaf til að vinna
með Sidney Lumet," segir Michael
Caine, stjarnan í Deathtrap. „í
mynd af þessu tagi gegnir leikar-
inn veigamiklu hlutverki. Og þar
sem slíkt er upp á pallborðið er
eins gott að hafa leikstjóra eins og
Lumet, sem er leikara-leikstjóri.
Hann hefur fulla samúð með leik-
aranum og leikarar eru númer eitt
í myndum hans. Hann er ekki
hlaupandi um allan daginn leit-
andi að réttu sjónarhorni og stað-
setningum og lætur leikarana eiga
sig. Hann hefur þegar gert það
allt áður en tökur hefjast. Geri þú
eitthvað vitlaust heldur hann ekki
yfir þér tveggja tíma reiðilestur.
Hann býr yfir þeim eiginleika að
leiðrétta þig með einni setningu.
Fyrir mig er það stórkostleg leik-
stjórn."
Cristopher Reeve, mótleikari
Canes, bætir við: „Lumet veit
hvernig tala á við leikara ekkert
síður en tæknimennina. Hann
leikstýrir okkur leikurunum rétt
eins og við séum í leikhúsi, við
æfðum í tvær vikur fyrir tökur.
Hann vinnur geysilega mikið und-
irbúningsstarf og er alltaf til-
búinn með allt þegar að því kemur
að hann þarf að nota það. Hann er
mjög nákvæmur á hvað hann vill
fá fram en samt gefur hann leik-
aranum svigrúm til að koma hon-
um á óvart, með eigin framlagi.
Ég get ekki ímyndað mér betri að-
stöðu."
„í Deathtrap, sem öll var tekin í
gömlum upptökusal í New York,
er lögð meðvituð áhersla á stíl-
færslu, segir Lumet. í þeim efnum
er hún arftaki Murder on the
Orient Express, nema hvað nú
göngum við aðeins lengra. Hlátur-
inn, glitið og glansinn og hin ljúf-
sáru tilfinningaátök. I fyrsta
skiptið nota ég farða í myndum
mínum til að undirstrika óraun-
veruleikann."
(Þýtt og endurs. — ai.)